Chronione symbole w prawie znaków towarowych

ANNA HOŁDA-WYDRZYŃSKA* 1. Wprowadzenie Chronione symbole w prawie znaków towarowych Znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa. Znakiem towarowym może być w szczególności wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy. Zgodnie z zasadą swobody wyboru znaku towarowego, każdy układ treści może zostać objęty prawnym statusem znaku towarowego jako takiego, a nawet zostać objęty ochroną, o ile przepisy szczególne nie będą stanowić inaczej, 1 w szczególności te, które są poświęcone przeszkodom rejestracyjnym. Na gruncie prawa polskiego aktem prawnym regulującym wskazaną problematykę jest ustawa z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (dalej: u.p.w.p.). 2 Wprowadzone przez ustawodawcę przeszkody rejestracji można podzielić na przeszkody o charakterze bezwzględnym (art. 129 ust. 2 u.p.w.p., art. 131 u.p.w.p.) oraz względnym (132 u.p.w.p.). Te pierwsze odnoszą się do samego oznaczenia zgłoszonego do rejestracji, ich celem jest ochrona interesu o charakterze ogólnym, którego zabezpieczenie ma zapewnić zachowanie należytej równowagi pomiędzy swobodą wyboru formy przedstawieniowej znaku towarowego, a swobodą dostępu do danego oznaczenia przez inne podmioty funkcjonujące w obrocie, natomiast te drugie chronią indywidualne interesy poszczególnych podmiotów, bowiem mają charakter relatywny zależny od istnienia innych oznaczeń, które wcześniej zostały zarejestrowane lub zgłoszone. 3 W ramach bezwzględnych przeszkód rejestracji prawo znaków towarowych chroni szczególne kategorie symboli, których ochrona leży w interesie publicznym. Zalicza się do Anna Hołda-Wydrzyńska doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Publicznego Prawa Gospodarczego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego 1 W. Włodarczyk, Zdolność odróżniająca znaku towarowego, Lublin 2001, s. 51. 2 Dz. U. z 2001 r., Nr 49, poz. 508, tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 1410. 3 J. Mordwiłko-Osajda, Znak towarowy. Bezwzględne przeszkody rejestracji, Wyd. 1, Warszawa 2009, s. 78; K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) E. Całka, A. Jakubecki, M. Kępiński, M. Mazurek, A. Nowicka, E. Nowińska, P. Podrecki, M. Poźniak-Niedzielska, U. Promińska, J. Sieńczyło-Chlabicz, E. Skrzydło-Tefelska, R. Skubisz, K. Szczepanowska-Kozłowska, A. Szewc, A. Tischner, E. Traple, M. Trzebiatowski, A. Wojciechowska, E. Wojcieszko-Głuszko, System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, Tom 14B, red. R. Skubisz, Warszawa 2012, s. 565-566. 1

nich przede wszystkim okoliczności wymienione w art. 131 u.p.w.p. Wśród ustalonego katalogu znalazły się symbole, które wymagają szczególnej ochrony ze względu na ich ogólnopaństwowe znaczenie, międzynarodowy prestiż, obronność i bezpieczeństwo, czy delikatny charakter. Oznaczeniami takimi są: I. Oznaczenia państwowe, które można podzielić na cztery kategorie (art. 131 ust. 2 pkt 2 u.p.w.p.): 1) oznaczenia o charakterze narodowym, tj. takie, które zawierają nazwę lub skrót nazwy Rzeczypospolitej Polskiej bądź jej symbole (godło, barwy lub hymn), 2) oznaczenia o charakterze krajowym, takie jak: nazwy lub herby polskich województw, miast lub miejscowości, 3) oznaczenia związane z obronnością: znaki sił zbrojnych, organizacji paramilitarnych lub sił porządkowych, 4) oznaczenia będące polskimi orderami, odznaczeniami lub odznakami honorowymi, wojskowymi, bądź innymi oficjalnie lub powszechnie używanymi, w szczególności administracji rządowej czy samorządu terytorialnego albo organizacji społecznych działających w ważnym interesie publicznym na terenie całego kraju. 4 II. Oznaczenia zagraniczne, które można podzielić na trzy grupy (art. 131 ust. 2 pkt 3 u.p.w.p.): 1) skróty nazw bądź symbole (herby, flagi, godła) obcych państw, 2) skróty nazw bądź symbole organizacji międzynarodowych, 3) urzędowe oznaczenia, stemple kontrolne i gwarancyjne przyjęte w obcych państwach. 5 III. Oznaczenia zawierające znaki urzędowe, czyli oznaczenia, które (art. 131 ust. 2 pkt 4 u.p.w.p.) zawierają urzędowo uznane oznaczenia przyjęte do stosowania w obrocie, w szczególności: 1) znaki bezpieczeństwa, 2) znaki jakości lub 3) cechy legalizacji. IV. Symbole (art. 131 ust. 2 pkt 5 u.p.w.p.), kategoria ta obejmuje grupę oznaczeń delikatnych zawierających elementy będące symbolami, w szczególności o charakterze 1) religijnym, 2) patriotycznym lub 3) kulturowym. Wskazane przeszkody rejestracyjne wynikają albo bezpośrednio z samej natury oznaczenia (art. 131 ust. 2-4 u.p.w.p.), albo oceniane są z punktu widzenia używania danego znaku w obrocie (art. 131 ust. 5 u.p.w.p.). 6 4 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 622. 5 Ibidem, s. 630. 6 U. Promińska (w:) E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej, Wyd. 5 uakt. i rozsz., Warszawa 2011, s. 286. 2

W zakresie bezwzględnych przeszkód rejestracyjnych u.p.w.p. co do zasady implementuje postanowienia Pierwszej Dyrektywy Rady nr 89/104/EWG (dalej: dyrektywa), a obecnie Dyrektywy 2008/95/WE. 7 W stosunku do dyrektywy katalog bezwzględnych przeszkód przyjęty w polskim prawie własności przemysłowej jest szerszy, aniżeli przyjął ustawodawca wspólnotowy, ponieważ dyrektywa upoważnia kraje członkowskie do określenia innych symboli niż te, które zostały wskazane w art. 6 ter Konwencji Paryskiej o ochronie własności przemysłowej (dalej: konwencja paryska), 8 a które powinny być chronione, bowiem leży to w interesie publicznym. 9 Przyjmuje się, że przeszkody bezwzględne to okoliczności całkowicie wyłączające możliwość uzyskania prawa ochronnego na znak towarowy dla wszystkich klas towarów oraz 10 usług. Niemniej jednak w niektórych przypadkach możliwe jest komercyjne wykorzystywanie oznaczeń, pod warunkiem uzyskania zgody wydanej przez właściwy organ. 11 Zarejestrowanie oznaczenia z naruszeniem przepisów o przeszkodach rejestracji jest podstawą do unieważnienia prawa. Może to nastąpić albo na wniosek osoby, która ma w tym interes prawny, jeżeli wykaże, że nie zostały spełnione ustawowe warunki wymagane do uzyskania tego prawa, albo na wniosek Prokuratora Generalnego RP lub Prezesa Urzędu Patentowego RP (dalej: UPRP), którzy działają w interesie publicznym (art. 164 u.p.w.p. w zw. z art. 167 u.p.w.p.). 12 2. Oznaczenia państwowe 7 Pierwsza Dyrektywa Rady nr 89/104/EWG z 21 grudnia 1988 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do znaków towarowych (Dz. U. UE L 299 z dnia 8 listopada 2008 r., s. 25-33), zastąpiona Dyrektywą 2008/95/WE z dnia 22 października 2008 r. (Dz. U. UE L 40 z dnia 11 lutego 1989 r., s. 1-7). Szerzej na ten temat E. Jaroszyńska-Kozłowska, M. Trzebiatowski, Dyrektywa o znakach towarowych po liftingu, MoP 2009, nr 1, s. 32-35. 8 Konwencja Paryska o ochronie własności przemysłowej z dnia 20 marca 1883 r. zmieniona w Brukseli dnia 14 grudnia 1900 r., w Waszyngtonie dnia 2 czerwca 1911 r., w Hadze dnia 6 listopada 1925 r., w Londynie dnia 2 czerwca 1934 r., w Lizbonie dnia 31 października 1958 r. i w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. - Akt sztokholmski z dnia 14 lipca 1967 r. (Dz. U. z 1975 r., Nr 9, poz. 51). 9 W. Kowalski, (w:) J. Błeszyński, M. Gędłek, G. Jyż, M. Kępiński, W. Kowalski, D. Miąsik, A. Nowicka, E. Nowińska, M. Poźniak-Niedzielska, U. Promińska, K. Szczepanowska-Kozłowska, A. Szewc, T. Szymanek, M. du Vall, Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, red. A. Adamczak, A. Szewc, Warszawa 2008, LEX online 2008 (30.10.2014). 10 Leksykon prawa własności przemysłowej i intelektualnej, red. A. Szewc, Warszawa 2003, s. 205; M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) P. Kostański, M. Andrzejewski, K. Jasińska, D. Rzążewska, A. Twardowska, A. Tischner, S. Tosza, W. Wróbel, Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, Warszawa 2010, s. 673. 11 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 680. 12 R. Skubisz, Prawo znaków towarowych, Komentarz, Wyd. II zm. i rozszerzone, Warszawa 1997, s. 70. 3

Zgodnie z art. 131 ust. 2 pkt 2 u.p.w.p. nie udziela się prawa ochronnego na oznaczenia, które zawierają nazwę lub skrót nazwy Rzeczypospolitej Polskiej bądź jej symbole (godło, barwy lub hymn), nazwy lub herby polskich województw, miast lub miejscowości, znaki sił zbrojnych, organizacji paramilitarnych lub sił porządkowych, reprodukcje polskich orderów, odznaczeń lub odznak honorowych, odznak lub oznak wojskowych bądź innych oficjalnych lub powszechnie używanych odznaczeń i odznak, w szczególności administracji rządowej czy samorządu terytorialnego albo organizacji społecznych działających w ważnym interesie publicznym, gdy obszar działania tych organizacji obejmuje cały kraj lub znaczną jego część, jeżeli zgłaszający nie wykaże się uprawnieniem, w szczególności zezwoleniem właściwego organu Państwa albo zgodą organizacji, na używanie oznaczenia w obrocie. Zakaz rejestracji oznaczeń państwowych nie ma charakteru absolutnego, ponieważ zostanie on wyłączony, jeżeli zgłaszający wykaże się uprawnieniem, w szczególności zezwoleniem właściwego organu Państwa albo zgodą organizacji, na używanie oznaczenia w obrocie. Nie zawsze jednak wyznaczono organy uprawnione do wyrażania zgody na używanie symboli w charakterze znaku towarowego. W konsekwencji zarejestrowanie niektórych symboli jest niemożliwe. 13 2.1. Oznaczenia narodowe - godło, barwy, hymn Symbole narodowe, takie jak nazwa lub skrót nazwy Rzeczypospolitej Polskiej bądź jej symbole (godło, barwy lub hymn), same w sobie nie mają zdolności odróżniającej w rozumieniu prawa znaków towarowych, wobec tego nie mogą być uznane za dystynktywny znak towarowy, nawet jeśli ich siła przyciągania wydaje się bardzo duża. Niemniej jednak w praktyce zdarza się, że przedsiębiorcy wykorzystują tego typu symbole do projektowania chwytliwych oznaczeń używanych przez nich w obrocie. Zgodnie z obowiązującym prawem użycie wskazanych symboli jako elementów oznaczeń jest uznawane jako okoliczność wykluczająca rejestrację. 14 Celem wprowadzenia tej przeszkody jest uniemożliwienie rejestracji i używania nie tylko znaków towarowych identycznych do oznaczeń państwowych, ale także oznaczeń, które są do nich w pewnym stopniu podobne. Organy rejestrowe dokonując oceny danego oznaczenia powinny mieć na względzie przede wszystkim interes 13 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 622. 14 Ibidem, s. 624. 4

Państwa do kontrolowania wykorzystania symboli jego suwerenności. 15 W prawie polskim ochrona prawna nazwy Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej oficjalnych skrótów: Rzeczpospolita, PL, RP są uzasadnione z punktu widzenia ochrony interesu publicznego. Również słowo Polska jest wykluczone spod rejestracji. Gdyby przyjąć inaczej, dopuszczanie do rejestracji oznaczeń zawierających zwrot Polska prowadziłoby w istocie do zaprzeczenia sensu ochronnej i gwarancyjnej funkcji wprowadzonych regulacji. 16 W praktyce dopuszcza się jednak rejestrację oznaczenia zawierającego słowo Polonia pomimo, że po łacinie oznacza Polskę. Jest to konsekwencja wieloznaczności tego terminu. 17 POLONIA to przede wszystkim ogół ludzi narodowości polskiej lub o polskich korzeniach, zamieszkujący tereny poza Polską, 18 ale z drugiej strony, to także oznaczenie tygodnika, klubu sportowego, tajnej organizacji niepodległościowej, czy orderu. 19 Kolejnym elementem świadczącym o tożsamości kraju jest jego godło. Jak podkreślono w orzecznictwie wspólnotowym godło korzysta z ochrony ogólnej, niezależnie od zamierzonego sposobu jego używania. Jego podstawową funkcją jest identyfikacja z państwem, a także prezentowanie jego suwerenności i jedności. Ochrona tego symbolu ma charakter bezwzględny, nieograniczony w czasie oraz dotyczy wszystkich towarów oraz usług. 20 Na gruncie prawa polskiego polskie symbole narodowe, takie jak: godło, barwy oraz hymn Rzeczypospolitej Polskiej pozostają pod szczególną ochroną prawa przewidzianą w odrębnych przepisach. Zgodnie z ustawą z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych 21 zakazuje się umieszczania symboli RP na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego. Dopuszczalne jest jednak umieszczanie godła lub barw RP na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego, o ile symbole te zostaną wykorzystane w formie stylizowanej lub artystycznie przetworzonej. Wyjątek ten nie dotyczy hymnu RP, który objęty jest bezwzględnym zakazem wykorzystywania. Nie jest zatem możliwe ani zarejestrowanie dźwiękowego znaku towarowego składającego się z Mazurka Dąbrowskiego, ani znaku słownego lub słowno- 15 American Clothing Associates NV przeciwko OHIM i OHIM przeciwko American Clothing Associates NV. Wyrok TS z 16 lipca 2009 r., sprawy połączone C-202/08 P i C-208/08 P. T-127/02. Tekst orzeczeń dostępny w serwisie Ochrona Własności Przemysłowej: http://www.sowp.info (30.10.2014). 16 Wyrok NSA z 23 lipca 2013 r., I GSK 544/12, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 17 Decyzja Komisji Odwoławczej UPRP z 20 lipca 1993 r., 1200/93, niepubl. przytoczone za R. Skubisz, Prawo znaków, s. 80. 18 Słownik języka polskiego: http://sjp.pl (30.10.2014). 19 Encyklopedia PWN: http://encyklopedia.pwn.pl (30.10.2014). 20 Sprawa American Clothing Associates. 21 Dz. U. z 1980 r., Nr 7 poz. 18, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r., Nr 235, poz. 2000. 5

graficznego składającego się ze słów bezpośrednio kojarzonych z hymnem narodowym, bowiem hymn jako całość, jak i jego fragmenty, zarówno w warstwie słownej, jak i melodyjnej podlega pełnej ochronie prawnej. 22 Użyte symbole powinny być na tyle odróżniające od symboli narodowych, by przeciętny konsument nie miał trudności w ich odróżnieniu, tzn. by nie traktował tych oznaczeń w kategorii oficjalnych symboli RP. 23 Często taka sytuacja zachodzi w przypadku wykorzystania wizerunku orła białego w koronie. Symbol ten sam w sobie jest symbolem RP, nie trudno więc oprzeć się wrażeniu, że wykorzystanie tego elementu w znaku wzbudza wiele wątpliwości. 24 Zgłoszony znak towarowy nr 276682 Godło Polski Dyspozycją art. 131 ust. 2 pkt 2 u.p.w.p. pośrednio objęto również flagę państwową, bowiem barwy RP stanowią jej składniki. Co prawda każdy ma prawo używać barw RP w przyjętym układzie oraz proporcjach, jednak by ustrzec się przed zarzutem zaistnienia przeszkody rejestrowej istotne jest stworzenie takiego zestawienia, które wykluczy ryzyko skojarzenia z barwami narodowymi. 25 2.2. Oznaczenia krajowe nazwy województw, miast i miejscowości i ich herby Kolejną grupę oznaczeń chronioną na gruncie art. 131 ust. 2 pkt 2 u.p.w.p. są nazwy oraz herby województw, miast oraz miejscowości. W odniesieniu do pierwszej grupy znaków - brak określonego w przepisach szczególnych organu kompetentnego do udzielania zgody na wykorzystanie nazw województw, miast i miejscowości. Wyłączenie tej grupy oznaczeń ma zatem charakter absolutny. 26 Tymczasem w przypadku herbów kompetencję do ustanawiania herbów oraz wyrażania zgody na ich komercyjne wykorzystywanie przyznano jednostkom samorządu terytorialnego. Ochrona herbu jest wynikiem złożonego i specyficznego charakteru tego przedmiotu ochrony noszącego zarówno znamiona dobra osobistego osoby prawnej, jak i publicznego dobra 22 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej,.s. 683. 23 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 623-624. 24 Wyrok NSA z 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt II GSK 555/09, LEX nr 596934. 25 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 682. 26 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 625. 6

kultury. 27 Według ustawy z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach (dalej: ust.odzn.mundur.), 28 jednostki samorządu terytorialnego mogą ustanawiać w drodze uchwały organu stanowiącego jednostki: własne herby, flagi, emblematy oraz insygnia i inne symbole. Jednocześnie jednostki te mają prawo do regulowania w drodze uchwały wszystkich spraw związanych z herbami, w tym warunków ich używania. 29 2.3. Oznaczenia związane z obronnością - znaki sił zbrojnych, organizacji paramilitarnych, sił porządkowych Aktem prawnym dotyczącym problematyki wykorzystywania znaków sił zbrojnych jest przede wszystkim ustawa z dnia 19 lutego 1993 r. o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. 30 Zgodnie z przepisami dopuszczalne jest używanie tzw. znaków wzorowanych na znakach sił zbrojnych, pod warunkiem uzyskania zgody Ministra Obrony Narodowej. W praktyce może jednak okazać się, że uzyskanie zgody będzie niemożliwe, bowiem jednocześnie w przepisach podkreślono, że znaki sił zbrojnych nie mogą być deformowane. Granica między znakiem zdeformowanym, a znakiem wzorowanym może okazać się niezwykle płynna. Tym bardziej, że deformacja to zmiana kształtu czegoś, niepożądana lub zastosowana celowo. 31 Nie jest możliwe również wykorzystywanie oznaczeń organizacji paramilitarnych oraz sił porządkowych. Organizacje paramilitarne to oddziały mające charakter militarny lub zorganizowane na sposób wojskowy, ale formalnie nie wchodzące w skład wojska regularnego. 32 W Polsce przykładem takich organizacji jest np. Liga Obrony Kraju. Siły porządkowe to wszystkie organizacje, które w ramach swych ustawowo określonych kompetencji mają prawo używać przymus bezpośredni w celu przywrócenia lub utrzymania porządku publicznego. Jednostkami takim są m.in. Policja, Straż Gminna, Straż Pożarna, Służba Więzienna itp. Zasady oraz tryb chronionych symboli określają poszczególne ustawy szczegółowe. 33 2.4. Ordery, odznaczenia lub odznaki 27 Wyrok WSA w Krakowie z 19 maja 2008 r., III SA/Kr 48/08, LEX nr 506875. 28 Dz. U. z 1978 r., Nr 31, poz. 130 z późn. zm. 29 Wynika to z art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) oraz art. 12 pkt 10 ustawy o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.). 30 Dz. U. z 1993 r., Nr 34, poz. 154 z późn. zm. 31 Słownik języka polskiego: http://sjp.pwn.pl (30.10.2014). 32 Słownik wyrazów obcych: http://www.slownik-online.pl (30.10.2014). 33 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 627. 7

Ustawa prawo własności przemysłowej wyłącza spod rejestracji również reprodukcje orderów i odznaczeń, które można podzielić na: polskie ordery, odznaczenia lub odznaki honorowe, odznaki lub oznaki wojskowe, odznaczenia i odznaki oficjalnie lub powszechnie używane w szczególności administracji rządowej czy samorządu terytorialnego albo organizacji społecznych działających w ważnym interesie publicznym, gdy obszar działania tych organizacji obejmuje cały kraj lub znaczną jego część. 34 Lista orderów oraz odznaczeń została uregulowana w ustawie z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach 35 oraz rozporządzeniach wykonawczych. Ordery i odznaczenia są najwyższymi wyróżnieniami zasług cywilnych i wojskowych i korzystają z bezwzględnej ochrony, bowiem brak organu, który byłby uprawniony do wydawania zgody na używanie tych symboli w charakterze znaku towarowego. Odznaki honorowe uregulowane są w ust.odzn.mundur. Stanowią one wyróżnienie za zasługi poczynione 1) w działalności państwowej lub społecznej stanowiącej istotny wkład w rozwój całego kraju, w rozwój określonej dziedziny gospodarki lub administracji państwowej, 2) w rozwój określonego województwa albo w rozwój określonej organizacji gospodarczej, w działalności statutowej organizacji spółdzielczych lub organizacji społecznych. Upoważnienie ustawowe nie daje podstaw do uchwalenia zasad korzystania z odznak honorowych w charakterze znaku towarowego, dlatego ich rejestracja objęta jest zakazem bezwzględnym. 36 Podobnie jest w przypadku odznak lub oznak wojskowych. Uchwalone akty prawne nie przyznają Ministrowi Obrony Narodowej uprawnienia do udzielenia zezwoleń na wykorzystywanie reprodukcji odznak lub oznak wojskowych w innym celu niż ustawowo określonym. 37 Ostatnia grupa dotyczy wyszczególnionych w ust.odzn.mundur odznak organizacyjnych stanowiących oznaczenie organizacji społecznej lub spółdzielczej albo innej jednostki organizacyjnej bądź przynależności do takiej organizacji lub jednostki organizacyjnej, oraz odznak okolicznościowych upamiętniających rocznice, wystawy, zgromadzenia lub inne wydarzenia. 38 34 Ibidem, s. 628. 35 Dz. U. z 1992 r., Nr 90, poz. 450 z późn. zm. 36 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 628-630. 37 Ibidem. 38 Ibidem. 8

3. Oznaczenia zagraniczne Zgodnie z art. 131 ust. 2 pkt 3 u.p.w.p. nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, które zawierają skróty nazw bądź symbole (herby, flagi, godła) obcych państw, organizacji międzynarodowych, a także przyjęte w obcych państwach urzędowe oznaczenia, stemple kontrolne i gwarancyjne, jeżeli zakaz taki wynika z umów międzynarodowych, chyba że zgłaszający wykaże się zezwoleniem właściwego organu, które uprawnia go do używania takich oznaczeń w obrocie. Państwa obce to wszystkie państwa inne niż RP. 39 Pod pojęciem skróty nazw państw obcych należy rozumieć wszelkie oficjalne i nieoficjalne skróty tych podmiotów pozwalające na ich jednoznaczną identyfikację przez przeciętnego konsumenta. 40 Z tego względu, odmówiono rejestracji zgłoszonego oznaczenia składającego się z liter ID, pomimo że litery były jednocześnie pierwszymi literami firmy spółki zgłaszającej znak. Skrót ten okazał się nazwą Republiki Indonezji przyjętą w szeroko rozumianym obrocie międzynarodowym. Podkreślono, że ocena znaku towarowego musi być zawsze dokonana całościowo, a w sytuacji, gdy elementem dominującym są litery należy ten znak analizować z uwzględnieniem także wydźwięku znaczeniowego. Kody dwuliterowe zapewniają wizualne skojarzenia ze skróconą nazwą kraju, bez odwoływania się do jego statusu geograficznego czy geopolitycznego. 41 Symbole obcych państw oraz organizacji również korzystają ze szczególnej ochrony. Ciekawym orzeczeniem, które można w tym miejscu przywołać jest sprawa znaku zawierającego skrót nieistniejącego już Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich ZSRR. Próba rejestracji oznaczenia ZSRR spotkała się z dezaprobatą nie tyle z punktu widzenia okoliczności wymienionych w przedmiotowym przepisie, ale z powodu sprzeczności z porządkiem publicznych lub dobrymi obyczajami. Uznano bowiem, że symbole związane z byłym ZSRR mogą być postrzegane przez właściwy krąg odbiorców jako symbol 39 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 688; K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 632. W przedmiotowym przepisie formalnie nie wymieniono zakazu używania w znakach towarowych nazw państw obcych, ani nazw organizacji międzynarodowych tylko wprowadzono zakaz używania ich skrótów, nie oznacza to jednak, że jest dopuszczalne wykorzystywanie takich określeń w projektowanych znakach towarowych, bowiem jest to sprzeczne z porządkiem publicznych lub dobrymi obyczajami (art. 131 ust. 1 pkt 2 u.p.w.p.). 40 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 688. 41 Wyrok WSA w Warszawie z 28 maja 2004 r., II SA 433/03, a także wyrok NSA z 9 marca 2005 r., GSK 1423/04, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 9

despotyzmu dawnego ZSRR. 42 Znak towarowy nr zgłoszenia CTM 5585898 Z problemem rejestracji oznaczeń międzynarodowych musiano również zmierzyć się w sprawie oznaczenia ECA. Zgłaszający próbował zarejestrować w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (dalej: OHIM) znak składający się z okręgu ułożonego z dwunastu gwiazd z dodatkowym stylizowanym oznaczeniem słownym ECA. Układ tego znaku przypominał flagę UE. Dawny SPI wskazał, że godła państwowe i symbole międzynarodowych organizacji międzyrządowych są chronione nie tylko przed rejestracją i użyciem znaków towarowych, które są do nich identyczne lub, które zawierają je w sobie, ale są również chronione przed naśladownictwem tych symboli z punktu widzenia heraldycznego. 43 Podobna argumentacja została przedstawiona w sprawie rejestracji wspólnotowego znaku towarowego składającego się z motywu liścia klonu i umieszczonej pod tym motywem grupy liter RW, zapisanych wersalikami. Trybunał powtórzył wcześniej wypracowane tezy. Wskazał raz jeszcze, że przedmiotem ochrony przed naśladownictwem nie jest obraz jako taki, lecz jego heraldyczny wyraz. W rezultacie, aby ustalić, czy dany znak zawiera naśladownictwo z punktu widzenia heraldycznego, należy poddać analizie opis heraldyczny rozpatrywanego godła. Oczywiste dla specjalisty z zakresu heraldyki różnice między symbolem narodowym a użytym oznaczeniem mogą być niedostrzegalne dla przeciętnego konsumenta, który w całościowym odbiorze znaku zauważy wyłącznie imitację danego godła. 44 Niejednokrotnie jednak do odmowy rejestracji może wystarczyć stwierdzenie, że w znaku towarowym występuje, oprócz innych elementów, chroniony symbol. 45 Zgłoszony znak towarowy CTM 2793479 Flaga Kanady 42 Sprawa Couture Tech Ltd. przeciwko OHIM. Wyrok TS z 20 września 2011 r., T-232/10. Celem rejestracji tego znaku było poszerzenie uzyskanej wcześniej ochrony do identycznego znaku towarowego o numerze CTM 3958154 przez tego samego zgłaszającego. Szerzej na temat tego paradoksu M. Kruk, Znak towarowy sprzeczny z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami, Glosa 2014, nr 2, s. 67-75. 43 Sprawa Concept - Anlagen vs. OHIM. Wyrok dawnego SPI z 21 kwietnia 2004 r., T-127/02. Tekst orzeczenia dostępny w serwisie Ochrona Własności Przemysłowej: http://www.sowp.info (30.10.2014). 44 Sprawa American Clothing Associates NV. 45 M. Kruk, Symbole chronione na podstawie art. 6ter konwencji paryskiej glosa do wyroku TS z 16.07.2009 r. w połączonych sprawach: C-202/08 P i C-208/08 P American Clothing, EPS 2010, nr 9, s. 47. Na mocy art. 6 ter ust. 3 pkt a) konwencji paryskiej państwa członkowskie przekazują sobie nawzajem za pośrednictwem Biura Międzynarodowego Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) listę godeł państwowych, które chcą lub będą chciały w przyszłości poddać ochronie przewidzianej w konwencji w sposób nieograniczony lub w pewnych granicach, a także wszelkie zmiany, wprowadzone później do tej listy. Notyfikacja ta nie jest obowiązkowa w stosunku do flag państwowych. 10

Polskie sądy również orzekały w sprawie przedmiotowych przeszkód. W sprawie graficznego znaku Czerwonego Krzyża wypowiedziano się na temat naśladownictwa oznaczeń zawierających utrwalony symbol, rozpoznawany przez przeciętnego odbiorcę jako znak konkretnej organizacji. 46 Uznano, że przepis art. 131 ust. 2 pkt. 3 p.w.p. dotyczy nie tylko wymienionych symboli jako takich (w ich prawidłowej formie prezentacji), ale zabrania również rejestracji i używania jako znaków towarowych pewnego rodzaju imitacji tych symboli. Chodzi przy tym o niedopuszczalność rejestracji nie tyle symbolu (wizerunku) krzyża jako takiego, ale o naśladownictwo właściwych mu cech heraldycznych, które stanowią naśladownictwo chronionego symbolu Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. 47 Zgłoszony znak towarowy Flaga Czerwonego Krzyża W charakterze znaku towarowego nie mogą być również używane skróty nazw oraz symbole organizacji międzynarodowych, np. ONZ, UNESCO, w tym symbolika właściwa dla UE flaga oraz inne oficjalne symbole. 48 Regułę tę potwierdzono w wyroku w sprawie znaku towarowego EURO SKLEP. Odmówiono rejestracji oznaczenia, bowiem stwierdzono, że zgłoszony znak towarowy jest imitacją flagi UE. Zdaniem sądu wykorzystane w znaku towarowym napisy oraz elementy graficzne w postaci niepełnej ilości gwiazdek, nie wykluczają podobieństwa koncepcyjnego do godła UE. Użyte w znaku towarowym słowo EURO, będące dominującym elementem znaku, może potęgować u odbiorcy skojarzenie, iż ma do czynienia z instytucją agendy UE. 49 Zgłoszony znak towarowy 267955 Flaga Unii Europejskiej Kolejnym przykładem oznaczeń, które są wyłączone spod rejestracji na mocy art. 131 ust. 46 Wyrok WSA w Warszawie z 12 października 2010 r., VI SA/Wa 1095/10, LEX nr 759486; NSA z 27 marca 2012 r., II GSK 332/11, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 47 Ochrona tego oznaczenia wynika z Konwencji o Ochronie Ofiar Wojny z 12 sierpnia 1949 r. (Dz. U. z 1956 r., Nr 38, poz. 17) oraz ustawy z dnia 16 listopada 1964 r. o Polskim Czerwonym Krzyżu (Dz. U. z 1964 r., Nr 41, poz. 276). 48 Prawo własności przemysłowej: wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne, topografie układów scalonych, pod red. U. Promińskiej, Tom II, Kraków 2005, s. 60. 49 Wyrok NSA z 18 września 2012 r., II GSK 1156/11, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 11

2 pkt 3 u.p.w.p. jest symbolika olimpijska, w tym przede wszystkim symbol olimpijski, który składa się z pięciu splecionych ze sobą kół o jednakowej średnicy (koła olimpijskie), wykorzystywanych samodzielnie, w jednym lub pięciu różnych kolorach, w kolejności od lewej strony do prawej: niebieskim, żółtym, czarnym, zielonym i czerwonym. 50 Symbol olimpijski będąc symbolem Ruchu Olimpijskiego, jest jednocześnie symbolem organizacji międzynarodowej jaką jest Międzynarodowy Komitet Olimpijski (dalej: MKOl) wyłącznie uprawniony do używania symboliki olimpijskiej - dlatego też korzysta ze szczególnej ochrony przewidzianej w przedmiotowym przepisie. 51 Ponadto nie udziela się praw ochronnych na przyjęte w obcych państwach urzędowe oznaczenia, stemple kontrolne i gwarancyjne, jeżeli zakaz taki wynika z umów międzynarodowych, chyba że zgłaszający wykaże się zezwoleniem właściwego organu, które uprawnia go do używania takich oznaczeń w obrocie. Urzędowe oznaczania to wszelkie znaki i symbole, którymi posługują się państwa obce (insygnia, emblematy). Stemple kontrolne obcych państw należy rozumieć jako znaki lub pieczęcie, które są stosowane na oznaczenie towarów dopuszczonych do obrotu przez obce państwa na ich terytorium, np. znaki akcyzy. Urzędowe stemple gwarancyjne to znaki identyfikujące towary pochodzące z państwa obcego lub znaki jakości gwarantowanej przez to państwo. Zakaz użycia w charakterze znaku towarowego wskazanych oznaczeń dotyczy również ich imitacji, stylizacji, bądź innej formy naśladownictwa. 52 4. Oznaczenia zawierające symbole urzędowe Na podstawie art. 131 ust. 2 pkt 4 u.p.w.p. nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, które zawierają urzędowo uznane oznaczenia przyjęte do stosowania w obrocie, w szczególności znaki bezpieczeństwa, znaki jakości lub cechy legalizacji, w zakresie w jakim mogłoby to wprowadzić odbiorców w błąd co do charakteru takich oznaczeń, o ile zgłaszający nie wykaże, że jest uprawniony do ich używania. W ramach tej przeszkody określono przykładowy katalog znaków, które są objęte ochroną. Znaki urzędowo uznane są kategorią zbiorczą dotyczącą zarówno znaków 50 A. Bocian, D. Stempniak, Ochrona prawna symbolu olimpijskiego, Folia Iuridica Wratislaviensis, Vol. 1, no 1, Wrocław 2012, s. 93-110, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/38618 (30.10.2014). 51 Ochrona symbolu olimpijskiego została przewidziana w Traktacie z Nairobi w sprawie ochrony symbolu olimpijskiego przyjęty 26 sierpnia 1981 r. (Dz. U. z 1997 r., Nr 34, poz. 201). W Polsce wyłącznie uprawnionym do posługiwania się symboliką olimpijską jest Polski Komitet Olimpijski (dalej: PKOl). Ustawa o sporcie z dnia 25 czerwca 2010 r., (Dz. U. z 2010 r., Nr 127, poz. 857 wraz z późń zm.). 52 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 690. 12

krajowych, jak i znaków obcych państw. Wyłączenie od rejestracji dotyczy takich oznaczeń, których przyjęcie do stosowania w obrocie jest wynikiem czynności podejmowanych przez urzędy i instytucje państwowe w ramach wykonywanych przez nie ustawowo określonych funkcji. 53 Oznaczenie uznane za urzędowe to oznaczenie, któremu została na stałe przypisana określona funkcja przez państwo, przy czym oznaczeniem takim może posługiwać się również podmiot prywatny na zasadzie zadań zleconych przez państwo. 54 5. Symbole: religijne, patriotyczne, kulturowe Na podstawie art. 131 ust. 2 pkt 5 u.p.w.p. nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, które zawierają elementy będące symbolami, w szczególności o charakterze religijnym, patriotycznym lub kulturowym, których używanie obrażałoby uczucia religijne, patriotyczne lub tradycję narodową. Co do zasady rejestracja tego typu oznaczeń nie jest zakazana, o ile ich używanie nie godzi w pewne utrwalone i zakorzenione wartości. 55 Określona przeszkoda nie wynika z samej natury oznaczenia, ale jest efektem oceny jego używania w obrocie w charakterze znaku towarowego. Podstawą odmowy rejestracji nie jest faktyczne naruszenie uczuć, ale samo ryzyko zaistnienia takiego faktu. Wszystko zależy od interpretacji organu, który przy ocenie nie powinien kierować się indywidualnie wyznawanymi wartościami, ale przede wszystkim wartościami wyznawanymi przez osobę będącą zobiektywizowanym modelem osoby szanującej wskazane w tym przepisie uczucia i wartości, którą niekoniecznie musi być przeciętny odbiorca danego towaru lub usługi. 56 Natomiast i tu trzeba być ostrożnym, bowiem używanie obrażałoby uczucia nie może być interpretowane rozszerzająco, jako podstawa odmowy rejestracji każdego oznaczenia. Przykładem oznaczenia, które wzbudzało i wzbudza nadal wiele kontrowersji, jest oznaczenie Pokolenie JP2 oraz Generation JP2. Symbol pokolenia katolików skupionych wokół nauk papieża Jana Pawła II, utożsamiany z generacją zwiastującą wiosnę Kościoła, był przedmiotem procedur zgłoszeniowych toczących się przez UPRP. Odmawiając rejestracji 53 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 633. 54 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 691. 55 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 634. M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 692. Ta szczególna grupa oznaczeń wpisuje się w ogólniejszą kategorię oznaczeń sprzecznych z dobrymi obyczajami, które uregulowane są w art. 131 ust. 1 pkt 2 u.p.w.p. U. Promińska (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 294. Przeszkoda ta będąc kwalifikowaną postacią przeszkody ogólnej stanowi samodzielną i wystarczającą podstawę odmowy rejestracji. 56 K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 635. 13

zgłoszonych znaków UPRP kierował się dobrem ogólnym, mając na uwadze potrzebę ochrony wartości niesprzedawalnych, niepodlegających jakiejkolwiek wycenie. 57 Oznaczenia wykorzystujące symbole o charakterze patriotycznym lub kulturowym, w tym m.in. nazwiska osób powszechnie znanych, zmarłych osobistości, postaci historycznych oraz literackich, czy nazwy dzieł sztuki, których używanie obrażałoby uczucia patriotyczne lub tradycję narodową, dzielą po dzień dzisiejszy przedstawicieli nauki oraz praktyki. Kontrowersje, jakie pojawiają się w związku z ich rejestracją dotyczą przede wszystkim negatywnie ocenianego zjawiska ich komercjalizacji. Co do zasady dopuszcza się ich rejestrację, o ile określony znak używany będzie wobec zgłoszonych towarów lub usług, które same w sobie nie mają na celu naruszenia rangi lub powagi wykorzystanych postaci. 58 Użycie tego samego symbolu może być różnie oceniane w zależności od przewidywanego wykazu towarów lub usług. 59 Głośnym i niezwykle kontrowersyjnym orzeczeniem w tej materii jest orzeczenie w sprawie znaku towarowego JAN III SOBIESKI zgłoszonego do oznaczania towarów obejmujących artykuły dla palących. SN odwołując się do wydanych w okresie międzywojennym przez UPRP pozytywnych decyzji przyznających prawo ochronne na tego typu oznaczenia przyjął, że można mówić o utrwalonej praktyce ich rejestracji. Jego zdaniem taki stan rzeczy wystarczy, by przyjąć domniemanie braku sprzeczności przedmiotowych znaków z zasadami współżycia społecznego. 60 Wyłączenie spod rejestracji oznaczeń naruszających uczucia patriotyczne było także przedmiotem sprawy dotyczącej rejestracji w Polsce międzynarodowego znaku towarowego STALINSKAYA. Zdaniem sądu dla oceny znaku nie bez znaczenia pozostaje tło skojarzeniowe tego zwrotu. W powszechnym odbiorze oznaczenie to w sposób oczywisty nawiązuje do postaci Stalina, co wywołuje żywe emocje. Zakładając, że uczucia patriotyczne 57 M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 693. 58 R. Skubisz, Prawo znaków towarowych,, s. 73; M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 693. Pogląd odmienny prezentuje J. Mazurkiewicz, Non omnis moria. Ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/content/34555/012.pdf, s. 718-775 (30.10.2014). 59 J. Mordwiłko-Osajda, Znak towarowy, 312; M. Andrzejewski, P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej, s. 693; K. Szczepanowska-Kozłowska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, s. 635. 60 Wyrok SN z 12 grudnia 1997 r., III RN 74/97, OSNP 1998, nr 14, poz. 413. Stanowisko to budzi kontrowersje, o czym świadczy złożone zdanie odrębne OSNP 1998, nr 14, poz. 413 oraz negatywna glosa W. Włodarczyka, PiP 1998, nr 7, s. 107-112. Zob. także m.in. A. Skórzewski, Chopin i Sobieski, Gaz.Sąd. 1998/6; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Chopin w oparach, Rz. 1996/260; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Nie wszystko na sprzedaż, 1997/44; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Na odsiecz Sobieskiemu. Wierzchołek góry lodowej, Rz. 1997/111; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Sobieski w opałach, Rz. 1998/53; J. Mazurkiewicz, Pośmiertne losy nazwisk dwóch panów S. [w:] Prace z prawa cywilnego dla uczczenia pamięci Profesora Jana Kosika, Wrocław 2009, s. 377-398. 14

są wartością powszechnie uznaną za godną ochrony, uzasadnione jest stanowisko o obrazie uczuć patriotycznych przynajmniej tych osób i ich rodzin, które były uczestnikami stalinowskich represji i zbrodni, jak również tych, którzy pamiętają o ofiarach tego systemu oraz nieobca jest im elementarna refleksja zdarzeń historycznych. 61 Dobrem ogólnonarodowym chronionym mocą przedmiotowego przepisu jest także dziedzictwo Fryderyka Chopina. Wszelkie utwory Fryderyka Chopina oraz przedmioty z nim związane, jego wizerunek oraz nazwisko podlegają szczególnej ochronie przewidzianej w ustawie z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina. 62 W tym kontekście spore emocje budzą zarejestrowane znaki towarowe wykorzystujące dobra Fryderyka Chopina. 63 6. Podsumowanie Wiele kampanii marketingowych produktów opiera się na popularyzacji symboli chronionych przez prawo znaków towarowych. Przyczyny wykorzystania w strukturze znaku towarowego symboli związanych z szeroko pojętą państwowością oraz symboli niosących za sobą określony ładunek emocjonalny wydają się oczywiste z punktu widzenia zasad rządzących rynkiem popytu i podaży. Zwiększenie atrakcyjności towaru, a także przywoływanie na myśl określonych skojarzeń sprzyja projektowaniu tego typu znaków. 64 Niejednokrotnie graficzne przedstawienie znaku towarowego, który zawiera chroniony symbol wzbudza wątpliwości, w szczególności w zakresie oceny sposobu jego przedstawienia. Trzeba mieć świadomość, że samo wykorzystanie chronionych symboli zasadniczo utrudnia rejestrację zgłaszanych oznaczeń. Artystyczne przetworzenie, stylizacja, czy wzorowanie nie stawiają wyraźnej granicy dla dozwolonej, twórczej ekspresji. Zjawisko komercjalizacji chronionych symboli traktowanych jako wspólne dobro o szczególnym znaczeniu daje asumpt do dalszej dyskusji nad ich rejestracją oraz wypracowaniem systemu złotego środka, który zagwarantowałby swobodę twórczą oraz uchroniłby odbiorców przed negatywnymi konsekwencjami rejestracji. Bibliografia 61 Wyrok WSA w Warszawie z 6 lipca 2005 r., VI SA/Wa 1863/04, LEX nr 183627. 62 Dz. U. z 2001 r., Nr 16 poz. 168. 63 J. Mazurkiewicz, Ochrona nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina (w:) Non omnis, s. 718-775. 64 M. Kruk, Wykorzystanie w znaku towarowym godła Rzeczypospolitej Polskiej, glosa do wyroku NSA z 21 kwietnia 2010 r., II GSK 555/09, Monitor Prawniczy 2011, nr 13, s. 726. 15

Literatura 1. Błeszyński J., Gędłek M., Jyż G., Kępiński M., Kowalski W., Miąsik D., Nowicka A., Nowińska E., Poźniak-Niedzielska M., Promińska U., Szczepanowska-Kozłowska K., Szewc A., Szymanek T., Du Vall M., Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, red. A. Adamczak, A. Szewc, Warszawa 2008, Lex online 2008 (30.10.2014), 2. Bocian A., Stempniak D., Ochrona prawna symbolu olimpijskiego, Folia Iuridica Wratislaviensis, Vol. 1, no 1, Wrocław 2012, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/38618 (30.10.2014), 3. Całka E., Jakubecki A., Kępiński M., Mazurek M., Nowicka A., Nowińska E., Podrecki P., Poźniak-Niedzielska M., Promińska U., Sieńczyło-Chlabicz, Skrzydło-Tefelska E., Skubisz R., Szczepanowska-Kozłowska K., Szewc A., Tischner A., Traple E., Trzebiatowski M., Wojciechowska A., Wojcieszko-Głuszko E., System Prawa Prywatnego. Prawo własności przemysłowej, Tom 14B, red. R. Skubisz, Warszawa 2012, 4. Jaroszyńska-Kozłowska E., Trzebiatowski M., Dyrektywa o znakach towarowych po liftingu, MoP 2009, nr 1, 5. Kostański P., Andrzejewski M., Jasińska K., Rzążewska D., Twardowska A., Tischner A., Tosza S., Wróbel W., Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, Warszawa 2010, 6. Kruk M., Symbole chronione na podstawie art. 6ter konwencji paryskiej glosa do wyroku TS z 16.07.2009 r. w połączonych sprawach: C-202/08 P i C-208/08 P American Clothing, EPS 2010, nr. 9, 7. Kruk M., Wykorzystanie w znaku towarowym godła Rzeczypospolitej Polskiej, glosa do wyroku NSA z 21 kwietnia 2010 r., II GSK 555/09, Monitor Prawniczy 2011, nr 13, 8. Kruk M., Znak towarowy sprzeczny z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami, Glosa 2014, nr. 2, 9. Leksykon prawa własności przemysłowej i intelektualnej, red. A. Szewc, Warszawa 2003, 10. Mazurkiewicz J., Non omnis moria. Ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/content/34555/012.pdf (30.10.2014), 11. Mazurkiewicz J., Pośmiertne losy nazwisk dwóch panów S. [w:] Prace z prawa cywilnego dla uczczenia pamięci Profesora Jana Kosika, Wrocław 2009, 12. Mordwiłko-Osajda J., Znak towarowy. Bezwzględne przeszkody rejestracji, Wyd. 1, Warszawa 2009, 13. Nowińska E., Promińska U., du Vall M., Prawo własności przemysłowej, Wyd. 5 uakt. i rozsz., Warszawa 2011, 14. Prawo własności przemysłowej: wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne, topografie układów scalonych, pod red. U. Promińskiej, Tom II, Kraków 2005, 15. Skórzewski A., Chopin i Sobieski, Gaz.Sąd. 1998/6, 16. Skubisz R., Prawo znaków towarowych. Komentarz, Wyd. 2 zm. I rozsz., Warszawa 1997, 17. Włodarczyk W., glosa do wyroku SN z dnia 12 grudnia 1997 r., III RN 74/97, PiP 1998, nr 7, 18. Włodarczyk W., Zdolność odróżniająca znaku towarowego, Lublin 2001, 19. Zaporowska J., Mazurkiewicz J., Nie wszystko na sprzedaż, 1997/44, 20. Zaporowska J., Mazurkiewicz J., Chopin w oparach, Rz. 1996/260, 21. Zaporowska J., Mazurkiewicz J., Na odsiecz Sobieskiemu. Wierzchołek góry lodowej, Rz. 1997/111, 22. Zaporowska J., Mazurkiewicz J., Sobieski w opałach, Rz. 1998/53, Pozostałe źródła 1. Encyklopedia PWN: http://encyklopedia.pwn.pl (30.10.2014). 2. Słownik języka polskiego: http://sjp.pwn.pl (30.10.2014). 3. Słownik wyrazów obcych: http://www.slownik-online.pl (30.10.2014). Orzecznictwo wspólnotowe 1. Sprawa Concept - Anlagen vs. OHIM. Wyrok dawnego SPI z 21 kwietnia 2004 r., T-127/02. 16

2. American Clothing Associates NV przeciwko OHIM i OHIM przeciwko American Clothing Associates NV. Wyrok TS z 16 lipca 2009 r., sprawy połączone C-202/08 P i C-208/08 P. T- 127/02. 3. Sprawa Couture Tech Ltd. przeciwko OHIM. Wyrok TS z 20 września 2011 r., T-232/10. Orzecznictwo krajowe 1. Wyrok SN z 12 grudnia 1997 r., III RN 74/97, OSNP nr 14/1998, poz. 413. 2. Wyrok NSA z 9 marca 2005 r., GSK 1423/04, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 3. Wyrok NSA z 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt II GSK 555/09, LEX nr 596934. 4. Wyrok NSA z 27 marca 2012 r., II GSK 332/11, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 5. Wyrok NSA z 18 września 2012 r., II GSK 1156/11, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 6. Wyrok NSA z 23 lipca 2013 r., I GSK 544/12, http://orzeczenia.nsa.gov.pl (30.10.2014). 7. Wyrok WSA w Warszawie z 6 lipca 2005 r., VI SA/Wa 1863/04, LEX nr 183627. 8. Wyrok WSA w Krakowie z 19 maja 2008 r., III SA/Kr 48/08, LEX nr 506875. 9. Wyrok WSA w Warszawie z 12 października 2010 r., VI SA/Wa 1095/10, LEX nr 759486. 10. Decyzja Komisji Odwoławczej UPRP z 20 lipca 1993 r., 1200/93, niepubl. 17