S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 7 2010 NOWE STANOWISKA LILIUM MARTAGON L. NA POMORZU ŚRODKOWYM A NEW LOCALITIES OF LILIUM MARTAGON L. ON THE MIDDLE POMERANIA Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk truchan @ apsl.edu.pl ABSTRACT The occurrence of Lilium martagon in former manor parks and Protestant cemeteries was studied. The new stand of L. martagon was found in 7 manor parks: Charbrowo, Czerwięcino, Czarna Dąbrówka, Janowice, Lubiechowo, Sierakowo Sławieńskie, Zieleniewo and in 9 Protestant cemeteries situated in villages: Bukowo Morskie, Chocimino, Gołańcz Pomorska, Iwięcino, Łącko, Świeszyno, Zaleskie, Udorpie, Wieliń. The size of its populations varied from 12 to 143 individuals. Słowa kluczowe: Lilium martagon, parki dworskie, cmentarze ewangelickie, Pomorze Środkowe Key words: Lilium martagon, former manor parks, Protestant cemeteries, Middle Pomerania WSTĘP Lilium martagon L. jest gatunkiem europejsko-zachodniosyberyjskim o szerokim zasięgu występowania, który obejmuje prawie całą Europę (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Skandynawii, Holandii i północnej Rosji), a w Azji sięga jeziora Bajkał (Meusel i in. 1965). W Polsce L. martagon notowana była licznie w Karpatach, na pogórzu i w Małopolsce (Raciborski 1919). Obecnie występuje dość powszechnie, oprócz ziemi lubuskiej i Pomorza, gdzie jej stanowiska spotykane są rzadko (Zając, Zając 2001). Na Pomorzu Zachodnim L. martagon naleŝy do gatunków naraŝonych na wyginięcie (śukowski, Jackowiak 1995). Na Pomorzu Gdańskim zmniejszenie areału oraz spa- 117
dek liczebności populacji lokalnych lilii złotogłów powodują, Ŝe jest ona bliska zagroŝenia wyginięciem (Markowski, Buliński 2004). Lilia złotogłów jest przedstawicielem rodziny liliowatych (Liliaceae). Dorasta do 1,5-1,8 m wysokości, ma cebulę złoŝoną z licznych złocistych łusek, ustawionych dachówkowato. Liście są podłuŝnie jajowate, siedzące, z 7-11 równoległymi nerwami, ustawione skrętolegle, a w środkowej części łodygi w okółkach. Kwiaty w liczbie 3-12 (rzadko więcej) o silnym zapachu, zwieszone na łukowato przygiętych szypułkach, zebrane są w groniasty kwiatostan na szczycie łodygi. Działki okwiatu mięsiste, brudnoróŝowopurpurowe z ciemniejszymi plamkami, długości 3-4 cm, silnie odgięte ku górze. Pręcików sześć, z purpurowoczerwonymi lub Ŝółtymi pylnikami. Torebka duŝa, pękająca trzema szparami. Nasiona płaskie, szeroko oskrzydlone (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Na siedliskach naturalnych lilia złotogłów występuje w mezo- i eutroficznych lasach liściastych naleŝących do rzędu Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall. 1928 (Matuszkiewicz 2001). Wchodzi takŝe w skład zbiorowisk zaroślowych o róŝnej przynaleŝności syntaksonomicznej. Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeŝych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne (Zarzycki 1984), o zróŝnicowanym składzie granulometrycznym od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę cięŝką (Piękoś- -Mirkowa, Mirek 2006). Od 1946 roku lilia złotogłów znajduje się pod ścisłą ochroną gatunkową (Szafer 1952, Rozporządzenie... 2004). Na terenie objętym badaniami L. martagon jest spotykana w dawnych załoŝeniach dworsko-parkowych oraz na cmentarzach protestanckich (Sobisz, Truchan 2006, Truchan, Sobisz 2009). Występowanie tego gatunku na Pomorzu odnotowane zostało przez wielu autorów (Misiewicz i in. 1993, Filinger 1995, Piotrowska i in. 1997, Głuchowska i in. 1998, Sobisz, Truchan 2006). Stanowiska miały charakter antropogeniczny. Praca przedstawia nowe stanowiska Lilium martagon na obszarze Pomorza Środkowego, znajdujące się w dawnych parkach dworskich i na cmentarzach protestanckich. MATERIAŁ I METODY Badania terenowe przeprowadzono w latach 2008-2010 na terenie Pomorza Środkowego, którego granice wytyczają umownie rzeki Łeba na wschodzie i Parsęta na zachodzie. Według Kondrackiego (2004) to wschodnia część Pomorza Zachodniego. Poszukiwania prowadzono w wielu starych załoŝeniach dworsko-parkowych i na cmentarzach protestanckich. Przy kaŝdym odnotowanym stanowisku podano numer kwadratu wg systemu ATPOL, zgodnie z załoŝeniami metodycznymi Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając 1978), oraz nazwę gminy, na terenie której jest ono połoŝone. Lokalizację stanowisk L. martagon przedstawiono na rycinie 1. 118
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk Lilium martagon na Pomorzu Środkowym Fig. 1. Location of sites Lilium martagon on the Middle Pomerania WYNIKI Parki podworskie Charbrowo CA53 przy mauzoleum (kaplicy rodowej) rodziny von Somnitz. Pod okapem Acer pseudoplatanus i Ulmus minor rosło 30 okazów Czerwięcino BB12 przy rządcówce pomiędzy Matteucia struthiopteris rosło 56 okazów Czarna Dąbrówka CA83 przy Ŝywopłocie z Caragana arborescens i szpalerze Larix decidua (9 drzew) 25 okazów Janowice CA54 nieopodal Liriodendron tulipifera rosło 51 okazów Lubiechowo BB12 przy stawie parkowym zanotowano 44 okazy (ryc. 2) Sierakowo Sławieńskie BA96 wzdłuŝ alei utworzonej z Carpinus betulus od zachodniej strony dworu stwierdzono 30 okazów Zieleniewo BB00 między stawem a aleją składającą się z Tilia cordata, prowadzącą do zabudowań folwarcznych rosło 129 okazów Ryc. 2. Lilium martagon w parku dworskim w Lubiechowie (fot. Mariola Truchan) Fig. 2. Lilium martagon in the former manor park in Lubiechowo 119
Cmentarze protestanckie Bukowo Morskie BA85 cmentarz przykościelny. Przy obelisku poświęconym poległym podczas I wojny światowej oraz wzdłuŝ kamiennego muru zanotowano 143 okazy Chocimino BB17 cmentarz rodowy von der Osten-Fabeck. Pod okapem czterech Quercus robur (dwuprzewodnikowy 520 cm i pojedyncze drzewa o obwodach 445, 360 i 310 cm) i Fagus sylvatica o obwodzie 400 cm zanotowano 23 okazy Gołańcz Pomorska AB19 przy szpalerze Crataegus monogyna odnotowano 67 okazów Iwięcino BA95 cmentarz przykościelny. Przy bramce cmentarnej dla wsi Wierciszewo rośnie 20 okazów Łącko BA67 cmentarz przykościelny. Przy kamiennym murze z Polypodium vulgare stwierdzono 12 okazów, wszystkie z pąkami kwiatowymi Świeszyno BB04 na terenie dawnego cmentarza protestanckiego, będącego obecnie częścią cmentarza komunalnego, zanotowano 30 okazów Zaleskie BA68 cmentarz rodowy von Belov. Pod okapem Taxus baccata (forma drzewiasta dwuprzewodnikowa) rośnie 16 okazów Udorpie CB03 cmentarz przy granicy administracyjnej Bytowa. Stwierdzono 60 okazów Wieliń BB08 cmentarz rodowy von Clavé-Bouhauben. Obok płatu Reynoutria sachalinensis rośnie 37 okazów. Ogółem znaleziono 16 nowych stanowisk Lilium martagon, z czego 7 znajduje się w parkach dworskich, a 9 na cmentarzach protestanckich. Wszystkie odnotowane stanowiska z lilią złotogłów mają charakter antropogeniczny. LITERATURA Filinger D. 1995. Rośliny i grzyby chronione w Słowińskim Parku Narodowym występowanie, zasoby i zagroŝenia. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 14(2): 3-57. Głuchowska B., Izydorek I., Sobisz Z. 1998. Interesujące i rzadsze gatunki synantropijne we florze naczyniowej Parku Krajobrazowego Dolina Słupi na Pomorzu Zachodnim. W: Materiały II Przeglądu Działalności Kół Naukowych Przyrodników. Z. Sobisz, E. Wołk (red.). Słupsk: 71-75. Kondracki J. 2004. Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. UG, Gdańsk, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der zentraleuropäischen Flora. 1. Karten. Gustav Fischer Verlag, Jena. Misiewicz J., Grodzka I., Mrozowska J. 1993. Chronione rośliny na terenie Słupska. Słupskie Prace Mat.-Przyr., 9b: 3-14. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2006. Flora Polski. Rośliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. 120
Piotrowska H., śukowski W., Jackowiak B. 1997. Rośliny naczyniowe Słowińskiego Parku Narodowego. Prace Zakładu Taksonomii Roślin w Poznaniu, 6. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Raciborski M. 1919. Lilium martagon L. W: Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. M. Raciborski, W. Szafer (red.). Polska Akademia Umiejętności, Kraków, 1: 106-129. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. DzU nr 168, poz. 1764. Sobisz Z., Truchan M. 2006. Lilium martagon L. in the ex-manor parks and Protestant cemeteries in the central part of Polish Pomerania. Biodiversity: Research and Conversation 3-4: 308-310. Szafer W. 1952. Ochrona gatunkowa roślin w Polsce. Zakład Ochrony Przyrody, Kraków. Truchan M., Sobisz Z. 2009. Characteristics of Lilium martagon L. population in Łasin Koszaliński (Western Pomerania). Rocz. AR Pozn., 388, Bot.-Stec., 13: 85-95. Zając A. 1978. ZałoŜenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot., 22, 3. Zając A., Zając M. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zarzycki K. 1984. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków: 5-84. śukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagroŝonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. W. śukowski, B. Jackowiak (red.). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 9-92. 121
122