PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA

Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Kierunek studiów Inżynieria Komunalna PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA Studium najciekawszych polskich projektów bezwykopowej budowy rurociągów i kanałów Opracowała: Joanna Zielińska Nr albumu 53625 Promotor: dr inż. Agata Zwierzchowska

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 1.1. Cel i zakres pracy. 6 2. MIKROTUNELOWANIE 2.1. Historia mikrotunelowania... 7 2.2. Opis technologii mikrotunelowania... 7 2.3. Opis projektów zrealizowanych w Polsce za pomocą technologii mikrotunelowania.. 9 2.3.1. Warszawa kolektor i dwa rurociągi od węzła Wał Miedzeszyński do węzła Bora Komorowskiego 9 2.3.2. Warszawa kanalizacja ogólnospławna dla Centrum Zaopatrzenia Hurtowego Makro.. 10 2.3.3. Poznań kolektor ogólnospławny, rekord mikrotunelowania w Polsce pod względem średnicy 2,9 m. 11 2.3.4. Rudno k. Krakowa kolektor deszczowy pod korpusem drogowym.. 15 2.3.5. Sosnowiec kolektor Bobrek 16 2.3.6. Warszawa kolektor ogólnospławny przy ul. Połczyńskiego na odcinku od ul. Powstańców Śląskich do ul. Sochaczewskiej.... 18 2.3.7. Zielona Góra kolektor odciążający w ul. Sikorskiego... 21 2.3.8. Toruń kolektor kanalizacji deszczowej i sanitarnej na terenie osiedla Wrzosy. 23 2.3.9. Gdańsk budowa kanalizacji w ramach rozbudowy oczyszczalni Gdańsk Wschód 25 2.3.10. Szczecin kolektory dla pompowni ścieków Grabów i Dolny Brzeg 26 2.3.11. Gdańsk kolektor sanitarny pod pasem lotniska Gdańsk Rębiechowo. 28 2.3.12. Kraków kanalizacja ogólnospławna w dzielnicy Nowa Huta.. 29 2.3.13. Wrocław kanalizacja na osiedlu Brochów Jagodno. 31 2.3.14. Rybnik kanalizacja sanitarna dla dzielnic centralnych. 33 2

2.3.15. Wałbrzych kolektor sanitarny Śródmieście II.. 35 2.3.16. Łódź kolektor ogólnospławny wzdłuż ul. Zachodniej od ul. Poprzecznej do podłączenia z kolektorem III 36 2.3.17. Gdańsk kolektor deszczowy w ul. 3 Maja 38 2.3.18. Łódź kanalizacja deszczowa w rejonie skrzyżowania Al. Włókniarzy, Al. Jana Pawła II i Al. Mickiewicza.. 40 2.3.19. Warszawa kolektor na warszawskiej Białołęce. 42 2.3.20. Chorzów kanalizacja sanitarna w ul. Legnickiej... 44 2.3.21. Warszawa kolektor W w warszawskiej dzielnicy Wawer. 45 3. PRZEWIERTY STEROWANE ORAZ WIERCENIA KIERUNKOWE 3.1. Historia przewiertów sterowanych oraz wierceń kierunkowych. 47 3.2. Opis technologii przewiertów sterowanych oraz wierceń kierunkowych 47 3.3. Opis projektów zrealizowanych w Polsce za pomocą technologii przewiertów sterowanych oraz wierceń kierunkowych. 49 3.3.1. Rybnik kanalizacja sanitarna pod rzeką Nacyną i nasypem ulicy Wodzisławskiej... 49 3.3.2. Frankopol naftociąg pod rzeką Bug... 51 3.3.3. Lublin kable elektroenergetyczne w ul. Lubartowskiej. 51 3.3.4. Liw naftociąg pod rzeką Liwiec. 52 3.3.5. Nidzica gazociąg 53 3.3.6. Katowice przewiert pod torami kolejowymi w rejonie ul. Damrota 54 3.3.7. Sobieszowo rurociąg teletechniczny pod Martwą Wisłą... 56 3.3.8. Szczecin dwa kolektory umieszczone równolegle pod dnem rzeki Odry, na potrzeby oczyszczalni ścieków Pomorzany 56 3.3.9. Włocławek kanalizacja tłoczna.. 60 3.3.10. Jedwabno gazociąg. 60 3.3.11. Kopalnia węgla kamiennego Ziemowit rurociąg dla wody dołowej.. 61 3.3.12. Biecz, Klęczany, Korczyna rurociąg na terenie fliszu karpackiego... 62 3

3.3.13. Szczecin kolektory dla pompowni ścieków Grabów i Dolny Brzeg. 65 3.3.14. Toruń kolektor kanalizacji sanitarnej na terenie osiedla Wrzosy.. 66 3.3.15. Kraków przewiert w litej skale wapiennej na krakowskich Bielanach... 66 3.3.16. Świnoujście Warszów rurociąg teletechniczny pod rzeką Świna. 69 3.3.17. Bytów gazociąg w terenie bagiennym 70 3.3.18. Wolin przekroczenie rzeki Dziwnej... 71 3.3.19. Gliniczek przebudowa gazociągu pod rzeką Jasiołka 73 3.3.20. Słupsk gazociąg pod rzeką Słupia.. 75 3.3.21. Bielsko Biała rurociąg ciepłowniczy pod rzeką Biała 76 3.3.22. Wrocław połączenie pompowni Nowy Port z pompownią Stary Port pod Odrą 77 3.3.23. Józefów rurociąg teletechniczny pod rzeką Wisłą. 80 3.3.24. Trzemeszno gazociąg. 81 3.3.25. Spytkowice gazociąg na trasie Zelczyna Oświęcim... 82 3.3.26. Gaj gazociąg... 83 3.3.27. Leszkowy rurociąg teletechniczny pod rzeką Wisłą.. 84 4. PRZECISKI HYDRAULICZNE 4.1. Historia przecisków hydraulicznych 86 4.2. Opis technologii przecisków hydraulicznych.. 87 4.3. Opis projektów zrealizowanych w Polsce za pomocą technologii przecisków hydraulicznych... 88 4.3.1. Stara Miłosna kolektor w ul. Jeździeckiej. 88 4.3.2. Siedlce Terespol przejście pod torami 90 4.3.3. Droga krajowa nr 22 Elbląg Chruściel kanalizacja deszczowa. 91 4.3.4. Szczecin kolektor sanitarny pod ul. Ludową 93 4.3.5. Warszawa kolektor E1 pod ul. Czaki na warszawskim Żoliborzu 95 4.3.6. Droga krajowa A4, odcinek Kraków Tarnów przepust pod drogą. 96 4.3.7. Będzin kanalizacja na potrzeby Elektrowni Łagisza. 98 4

4.3.8. Wrocław wodociąg w ul. Kobierzyckiej.. 100 4.3.9. Radom kanalizacja sanitarna, ogólnospławna i wodociąg ul. Szarych Szeregów.. 102 4.3.10. Piekary Śląskie kanalizacja sanitarna w dzielnicy Brzozowice Kamień 104 5. PNEUMATYCZNE WBIJANIE RUR STALOWYCH ORAZ PRZECISKI PNEUMATYCZNE PRZEBIJAKIEM, TZW. KRETEM 5.1. Historia pneumatycznego wbijania rur stalowych oraz przecisków pneumatycznych przebijakiem 106 5.2. Opis technologii pneumatycznego wbijania rur stalowych oraz przecisków pneumatycznych przebijakiem 107 5.3. Opis projektów zrealizowanych w Polsce za pomocą technologii wbijania rur stalowych oraz przecisków pneumatycznych przebijakiem.. 108 5.3.1. Kraków rury osłonowe dla nowo układanych rurociągów... 108 5.3.2. Dolny Śląsk, niedaleko Rudnej przecisk pneumatyczny rurą PE 110 6. PODSUMOWANIE..112 LITERATURA... 113 5

1. WSTĘP 1.1. Cel i zakres pracy Celem pracy było zapoznanie się i analiza projektów rurociągów i kanałów zrealizowanych w Polsce w bezwykopowej budowie. Informacje o realizacjach pochodzą głównie z czasopism, takich jak Inżynieria Bezwykopowa oraz Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, a także Instal. Dodatkowo praca została wzbogacona nieopublikowanymi dotąd inwestycjami, na temat których informacje pozyskano bezpośrednio od firm. Wysłano zapytanie do 41 firm, zajmujących się technologiami bezwykopowymi. Na zapytanie to odpowiedziało 8 firm: Skanska S.A., Albrehta sp. z o.o., Heads sp. z o.o., Hoster sp. z o.o., Energoterm sp. z o.o., PPU Teltrans sp. z o.o., Euro Wiert sp. z o.o., Keramo Steinzeug N.V. Wiadomości te pozwoliły na opisanie większej liczby realizacji, a także dały wiedzę ogólną na temat stosowanych aktualnie metod bezwykopowej budowy. Poza tym dzięki uprzejmości takich firm jak: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop, Keramo Steinzeug N.V. Oddział w Polsce, Skanska S.A. OBH Rzeszów, autorka pracy uczestniczyła w budowie metodą mikrotunelowania kanalizacji ogólnospławnej w Krakowie oraz kolektora ogólnospławnego w Łodzi. Pozwoliło to na uzyskanie szczegółowych informacji i wykonanie zdjęć własnych. W niniejszej pracy realizacje podzielono zgodnie ze stosowanym powszechnie na świecie podziałem według ISTT na: mikrotunelowanie, przewierty sterowane oraz wiercenia kierunkowe, przeciski hydraulicze, pneumatyczne wbijanie rur stalowych oraz przeciski pneumatyczne przebijakiem tzw. kretem. 6

2. MIKROTUNELOWANIE 2.1. Historia mikrotunelowania Technologia mikrotunelowania powstała w Japonii, kiedy to w 1975 r. japońska firma Komatsu skonstruowała pierwszą głowicę do mikrotunelowania. Natomiast inna japońska firma Sanwa w 1980 r. wyprodukowała własną głowicę do mikrotunelowania. Pierwsze urządzenie do mikrotunelowania wykonała firma Iseki w 1976 r., jednak nie miało ono możliwości sterowania i było dużej średnicy oraz można było go tylko stosować w gruntach łatwo urabialnych. W 1981 r. powstała maszyna Crunchingmole, opracowana także przez firmę Iseki. Mogła ona kruszyć otoczaki do 20% zewnętrznej średnicy maszyny. Firma ta stworzyła trzy lata później urządzenie Unclemole, bardzo nowoczesne, mające możliwość kruszenia otoczaków do 30% średnicy urządzenia. Maszyna ta wykorzystywała ciśnienie sprężonego powietrza do utrzymania stateczności gruntu w strefie jego urabiania i do zabezpieczenia drążonego otworu przed zalaniem wodą gruntową [54]. We wczesnych latach osiemdziesiątych zachodnio niemiecki minister od badań naukowych zasponsorował projekt badawczy dla zaadaptowania technologii mikrotunelowania w systemie europejskim. Wtedy też urządzenie Iseki 600 mm zostało zaimportowane do Niemiec do firmy Hamburg. Ten projekt badawczy przy użyciu maszyny z Japonii zaowocował tym, że Niemcy zaprojektowały swoje urządzenie do mikrotunelowania. Obecnie kraj ten jest największym producentem maszyn mikrotunelowych po Japonii [49]. W Polsce technologia mikrotunelowania po raz pierwszy została użyta w połowie 1998 roku [11]. 2.2. Opis technologii mikrotunelowania Mikrotunelowanie to jednoetapowy przecisk hydrauliczny, który jest wysoce zautomatyzowany i skomputeryzowany. W metodzie tej wykorzystuje się urządzenie mikrotunelowe, składające się z głowicy, na czole której znajduje się tarcza skrawająca. Drążenie tunelu odbywa się równocześnie z przeciskiem rur przewodowych. Rurociąg 7

wbudowywany jest od wykopu początkowego (szybu startowego, komory startowej), do wykopu końcowego (wykopu docelowego). W komorze startowej umieszczona jest główna stacja przeciskowa, na którą składają się siłowniki hydrauliczne i pierścień wciskający. W celu zmniejszenia siły przecisku stosuje się też pośrednie stacje przeciskowe, wówczas cała długość wbudowywanego rurociągu podzielona jest na sekcje, przedzielone tymi stacjami. Pośrednie stacje przeciskowe mają głównie zastosowanie w kanałach przełazowych, ze względu na łatwość demontażu, w przypadku kanałów nieprzełazowych konieczne jest wykonanie wykopu w miejscu stacji. Najczęściej stosowanym systemem sterowania w mikrotunelowaniu jest system laserowy. Umieszczone w głowicy mikrotunelowej siłowniki hydrauliczne dają możliwość sterowania kierunkiem wbudowywanego rurociągu. Natomiast system kontroli składa się z teodolitu laserowego, umieszczonego w wykopie początkowym i elektronicznego odbiornika wiązki laserowej z tarczą celowniczą, który znajduje się w drugim segmencie głowicy. Promień lasera pada na tarcze celowniczą, gdzie dalej przewodem transmisji współrzędne plamki lasera są przekazywane do stanowiska operatora. Po przetworzeniu można uzyskać dane takie jak: oś wbudowywanego rurociągu i jego spadek. W mikrotunelowaniu stosowane są trzy rodzaje systemu usuwania urobku: system przenośników ślimakowych, system płuczkowy i próżniowy. W zależności od rodzaju transportu urobku, różna jest długość wbudowywanych rurociągów i ich średnica. Dla mikrotunelowania z transportem urobku przenośnikiem ślimakowym maksymalna długość wbudowywanego rurociągu wynosi 80 m, a średnica 250 1000 mm. W przypadku płuczkowego transportu urobku długość wynosi maksymalnie 500 m, a średnica mieści się w zakresie 250 3000 mm. Natomiast mikrotunelowanie z próżniowym transportem urobku pozwala na wbudowane odcinka do 200 m, o średnicy 400 1400 mm. W mikrotunelowaniu jako rury przewodowe najczęściej stosowane są rury kamionkowe, z polimerobetonu, żelbetowe oraz z żywic poliestrowych wzmacnianych włóknem szklanym [54]. 8

2.3. Opis projektów zrealizowanych w Polsce za pomocą technologii mikrotunelowania 2.3.1. Warszawa kolektor i dwa rurociągi od węzła Wał Miedzeszyński do węzła Bora Komorowskiego Miejscowość: Warszawa Czas realizacji: 2005-2006 Rodzaj rurociągu: kolektor, kanalizacja Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Konsorcjum, jako lider Warszawskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych oraz Przedsiębiorstwo Budowlano Usługowo Handlowe Ajmix sp. z o.o. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: 206 m, 45,9 m, 45,9 m Długość całej realizacji: brak danych Średnica rury: DN 1600 mm, DN 500 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: brak danych Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych W ramach projektu wykonano metodą mikrotunelowania na odcinku od węzła Wał Miedzeszyński do węzła Bora Komorowskiego kolektor o średnicy DN 1600 mm i długości 206 m, a także dwa rurociągi. Pierwszy o średnicy DN 1600 mm i długości 45,9 m oraz drugi o średnicy DN 500 mm i długości 45,9 m [42]. 9

2.3.2. Warszawa kanalizacja ogólnospławna dla Centrum Zaopatrzenia Hurtowego Makro Miejscowość: Warszawa - Bielany Czas realizacji: 2006 Rodzaj rurociągu: kanalizacja ogólnospławna Inwestor: Makro Cash and Curry Polska S.A. Wykonawca robót: Gildemeister Stahlbeton - und Rohrleitungsbau GmbH Berlin na zlecenie firmy Sanimet Częstochowa Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 1000 Długości wykonywanych odcinków: brak danych Długość całej realizacji: 330 m Średnica rury: DN 1000 mm Dostawca rur: Keramo Steinzeug N.V. Oddział w Polsce Materiał rur: kamionka Rodzaj gruntu: zwarte iły, żwiry z kamieniami Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: do 12 m Celem inwestycji było wykonanie kanalizacji ogólnospławnej dla Centrum Zaopatrzenia Hurtowego Makro. Dokumentację techniczną opracowało Biuro Techniczno-Handlowe Ciepłownictwa Wodociągów i Kanalizacji CEWOK w Warszawie. Zakładała ona zastosowanie rur żelbetowych, ale za zgodą inwestora zmieniono rury na kamionkowe z manszetą V4A o średnicy 1000 mm firmy Keramo. Przecisk rury kamionkowej przedstawiono na rys. 2.1. Do mikrotunelowania zastosowano urządzenie Herrenknecht AVN 1000. Prace odbywały się w trudnych warunkach gruntowo wodnych, ze względu na występowanie zwartych iłów oraz żwirów z kamieniami, a także bardzo wysoki poziom wód gruntowych. Biorąc pod uwagę dużą głębokość posadowienia, dochodząca do 12 m i średnicę kanału 1000 mm, wykonano wykop początkowy o wymiarach 6 m 4 m ze ścianki szczelnej. 10

Utrudnienia w wykonaniu mikrotunelowania były spowodowane prowadzonymi w tym czasie robotami ziemnymi, a także budową innych obiektów w sąsiedztwie budowy kanału [23]. Rys. 2.1. Przecisk rury kamionkowej [23] 2.3.3. Poznań kolektor ogólnospławny, rekord mikrotunelowania w Polsce pod względem średnicy 2,9 m Miejscowość: Poznań Czas realizacji: 2006 Rodzaj rurociągu: kolektor ogólnospławny Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Hydrobudowa 9 Przedsiębiorstwo Inżynieryjno Budowlane S.A. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: wiertnica tunelowa z tarczą MH2 Długości wykonywanych odcinków: 115,8 m, 37,7 m, 93,2 m Długość całej realizacji: 246,7 m Średnica rury: DN 2400 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: żelbet Rodzaj gruntu: iły, gliny twardoplastyczne, okresowo piaski drobne, nawodnione 11

Transport urobku: taśmowy Głębokość posadowienia: 6,5 m 8,5 m Projekt był realizowany w ramach zadania Wymiana kolektora ogólnospławnego w ul. Północnej w Poznaniu. Zadanie polegało na wymianie starego kanału jajowego o wymiarach 1000 1500, który był wybudowany na przełomie XIX i XX wieku, na nowy kolektor, mający przejąć funkcje starego. Niekorzystne warunki gruntowo wodne oraz przeciążenia hydrauliczne, przyczyniły się do utraty pierwotnego kształtu geometrycznego kanału, a także spowodowały miejscowe przeciwspadki. Biorąc pod uwagę stan techniczny zdecydowano się na całkowitą wymianę kanału. Nowobudowany kolektor będzie miał również za zadanie retencjonować ścieki w czasie ulewnych deszczy, co pozwoli na optymalizacje pracy przelewów burzowych. Zadanie postanowiono podzielić na dwa etapy. Ze względu na trudne warunki gruntowe kolektor od ul. Garbary do dawnej ul. Oficerskiej wykonano wykopowo. Dokładną trasę przebiegu mikrotunelu przedstawiono na rys. 2.2. Odcinki K7 K10 o długości 246,7 m wykonano bezwykopowo; Odcinki K1 K7 o długości 410 m wykonano wykopowo. Rys. 2.2. Przebieg trasy mikrotunelu [7] 12

Kolektor o średnicy DN 2400 mm wykonano z rur żelbetowych, z betonu klasy C60/75 z dodatkiem microsiliki o wodoszczelności W8, które są odporne na działanie gazów występujących w przewodach kanalizacyjnych, takich jak: CH 4, H 2 S, CO, CO 2, oraz ścieków w zakresie ph 4-10. Mikrotunelowanie przeprowadzono przy użyciu wiertnicy tunelowej z tarczą MH2 (rys. 2.3). Ze względu na rodzaj gruntów: iły, gliny twardoplastyczne, okresowo piaski drobne, nawodnione, zdecydowano się na usuwanie urobku za pomocą taśmociągu do wagonika (rys 2.5). Pozwoliło to na brak konieczności zastosowania pracochłonnego i specjalistycznego sprzętu do przygotowania, odzysku i usuwania płuczki. Sterowanie tarczą odbywało się za pomocą 12 siłowników, które umożliwiały zachowanie odpowiedniego spadku i położenia kolektora. W efekcie dokładność wyniosła 2 cm w pionie i poziomie. Ze względu na załamania trasy, prace odbywały się w trzech odcinkach, gdzie wykopy K7 i K9 były początkowymi, a K8 i K10 końcowymi. 1. K7-K8 długość 115,8 m (rys. 2.4); 2. K8-K9 długość 37,7 m; 3. K9-K10 długość 93,2 m. Głębokość posadowienia wyniosła od 6,5 m w wykopie K7 do 8,5 m w wykopie K9. Kolektor układano ze spadkiem 0,15 %. Zdecydowano by obniżyć zwierciadło wód gruntowych na całej trasie kolektora, spowodowane to było specyfiką pracy urządzenia. Powstał cały projekt mający odwodnić trasę kolektora, zbudowano 22 studnie głębinowe o głębokości do 17 m. Ich zadaniem było obniżenie zwierciadła o około 3 m. Skutki odwodnienia monitorowane były za pomocą 7 piezometrów. Na jednym z odcinków postanowiono zastosować dodatkowo 4 igłostudnie, mające na celu za pomocą pomp pomóc w odwadnianiu gruntu. Zdecydowano się na tą dodatkową metodę ze względu na występowanie na owym odcinku gruntu o niskim współczynniku filtracji piaski pylaste z przewarstwieniami gruntów spoistych. Prędkość układania kolektora wynosiła od 7,5 m/12 godzin w gruntach spoistych do 11m/12 godzin w gruntach niespoistych. Prace zakończono w październiku 2006 r. Do tej pory kolektor w Poznaniu jest największym mikrotunelem w Polsce [7]. Projekt kolektora ogólnospławnego w Poznaniu dostał nagrodę TYTAN 2007 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. 13

Rys. 2.3. Instalacja urządzenia MH2 w rurze czołowej [7] Rys. 2.4. Wnętrze odcinka K7 K8, widok w kierunku wykopu początkowego K7 [7] Rys. 2.5. Wagonik przygotowany do opróżnienia z urobku [6] 14

2.3.4. Rudno k. Krakowa kolektor deszczowy pod korpusem drogowym Miejscowość: Rudno k. Krakowa Czas realizacji: listopad 2006 Rodzaj rurociągu: kolektor deszczowy Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 600 Długości wykonywanych odcinków: 50 m Długość całej realizacji: 50 m Średnica rury: DN 600 mm Dostawca rur: Keramo Steinzeug N.V. Oddział w Polsce Materiał rur: kamionka Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: brak danych Budowa kolektora deszczowego odbywała się w ramach budowy Obwodu Utrzymania Autostrady A4 w Rudnie. W założeniu projektowym budowa rurociągu miała być wykonana metodą przewiertu sterowanego z wykorzystaniem rur stalowych, jednak występujące warunki geologiczne zmusiły do zmiany metody. Firma, która miała wykonać przewiert sterowany zaprzestała realizować pracę po 5 dniach, ze względu na prawdopodobieństwo utraty stateczności korpusu drogowego, a także na brak możliwości zachowania wymaganego spadku. W tej sytuacji postanowiono zastosować mikrotunelowanie. Przy użyciu tej technologii wbudowano 50 m kolektora z rur kamionkowych DN 600 V4A typ 2 wraz z umieszczeniem rury przewodowej DN 500 PP-b. Zaczęto od wykonania wykopu początkowego o średnicy 3600 mm, a następnie przystąpiono do umocnień skarpy (rys. 2.6), która została naruszona podczas próby przewiertu sterowanego. Luźny grunt zastąpiono mieszanką betonową, by zapobiec przedostaniu się płuczki bentonitowej. 15

Rys. 2.6. Wykop początkowy wraz z zabezpieczeniem części skarpy autostrady [44] Do mikrotunelowania użyto głowicy AVN 600, na piątym metrze przecisku natrafiono na blok skalny, co zmusiło ekipę do wykorzystania tarczy do gruntu skalistego. Napotkana skała spowodowała wiele trudności i bardzo spowolniła tempo robót, pół metra mikrotunelu przeciskano przez 5 godzin. W końcu pokonano przeszkodę. Kolejnego dnia wbudowano 30 metrów rurociągu przy tym samym nakładzie pracy. W efekcie udało się zachować wymagany spadek, z dokładnością do 5 mm [44]. 2.3.5. Sosnowiec kolektor Bobrek Miejscowość: Sosnowiec Czas realizacji: 2006, 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Chrobok Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 1000 XC, Długości wykonywanych odcinków: 122 m, 547 m, 60 m 16

Długość całej realizacji: 729 m Średnica rury: DN 1200 mm, DN 1000 mm, DN 800 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: brak danych Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych W ramach projektu Gospodarka ściekowa w Sosnowcu firma Chrobok została zobowiązana do wykonania wszystkich robót bezwykopowych. Należało do nich: - mikrotunelowanie DN 1200 mm na długości 122 m; - mikrotunelowanie DN 1000 mm na długości 547 m; - mikrotunelowanie DN 800 mm na długości 60 m; - przewierty rurami stalowymi o średnicach od 406 mm do 1420 mm o łącznej długości 595 m. Już na samym początku natrafiono na trudności w realizacji. Podczas pierwszej obudowy ścian wykopu początkowego natknięto się na piaskowiec, natomiast przy wykonywaniu drugiej na twardoplastyczny grunt. Przeszkody te zmusiły wykonawców do użycia palownicy, która wykonała otwory rozprężające przed pogrążaniem grodzic. Gdy przystąpiono do mikrotunelowania, okazało się, że warunki gruntowe są bardziej zmienne niż się spodziewano. Pierwotnie zakładano, że roboty będą się odbywały w tempie 10 m na dzień, ale w efekcie postęp był dużo wolniejszy. Jednego dnia udało się wbudować 3 m, następnego 5 m, kolejnego była przerwa w pracach, spowodowana przeszkodą na trasie, a jeszcze innego głowica nadawała się do wymiany (rys. 2.7). Taki przebieg prac przyczynił się do tego, że ekipa pracowała w dwóch zmianach roboczych bez przerwy, by zbliżyć się do zakładanego postępu prac [39]. Projekt kolektora w Sosnowcu został nominowany do nagrody TYTAN 2007 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. 17

Rys. 2.7. Głowica mikrotunelowa po pokonaniu trudnych warunków gruntowych [39] 2.3.6. Warszawa kolektor ogólnospławny przy ul. Połczyńskiego na odcinku od ul. Powstańców Śląskich do ul. Sochaczewskiej Miejscowość: Warszawa Czas realizacji: od 07 lutego 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor ogólnospławny Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długości wykonywanych odcinków: 184 m, 151 m, 133 m Długość całej realizacji: 468 m Średnica rury: DN 1400 mm Dostawca rur: EsPeBePe Betonstal Szczecin Materiał rur: polimerobeton Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: brak danych Do realizacji projektu przystąpiono 7 lutego 2007 roku, polegał on na kontynuowaniu budowy kolektora ogólnospławnego DN 1400 mm z rur 18

polimerobetonowych metodą mikrotunelowania. Poprzedni wykonawca nie zrealizował powierzonego mu projektu, dlatego też zadanie polegało na naprawie spękań rurociągu ułożonego przez poprzedniego wykonawcę, wybudowaniu 707 m brakującego kolektora i 20 komór żelbetowych. Już na początku prac napotkano na utrudnienia spowodowane wykonanymi przez poprzednią firmę wykopami początkowymi i docelowymi o głębokości do 9 m. By sprostały wymaganiom i spełniały wymogi bezpieczeństwa potrzebowały dużych nakładów pracy i czasu około miesiąca. Kolejne 8 dni poświęcono na rozładunek i przygotowanie sprzętu, co nie było łatwe, gdyż należało wszystkie urządzenia umieścić na pasie dzielącym 8 metrową jezdnię o dużym natężeniu ruchu. Ogólny widok placu budowy przedstawiono na rys. 2.8. Pierwszy przecisk odbył się na odcinku od komory S4 do S3.2, miał długość 184 m i został wykonany z rur polimerobetonowych o średnicy 1400 mm. Najtrudniejsze okazało się utrzymanie założonego spadku 0,01%. Projekt przewidywał, że występują na tym odcinku grunty piaszczyste, lecz w rzeczywistości okazało się co innego. Po 3 metrach przecisku postanowiono wycofać głowicę i zmienić parametry tarczy ścinającej, co pozwoliło na kontynuowanie prac w przewidzianym trybie. Głowica osiągnęła wykop docelowy po 17 dniach przecisku (rys. 2.10). Prędkość przecisku na tym odcinku wyniosła ok. 11 m na dobę, a głowica ukazała się w wykopie docelowym z odchyleniem 10 mm od ideału. Głowicę mikrotunelową przygotowaną do rozpoczęcia prac przedstawia rys. 2.9. Drugi przecisk wynosił 151 m i miał miejsce na odcinku od komory S3 do S3.2. Na tym odcinku przyjęto 24-godzinny tryb pracy, by zwiększyć tempo robót. Na 124 metrze przewiertu nastąpiła utrata ciśnienia płuczki, a siły pchające wzrosły do 500 t, gdzie normalnie utrzymywały się w granicach 80 t. Jak się okazało powodem utraty płuczki była rozerwana uszczelka w wykopie początkowym. Po naprawie kontynuowano przecisk z siłą przewidzianą dla tego odcinka. Prace w sumie trwały 8 dni i zostały wykonane z założonym spadkiem i dokładnością 2 cm. Trzeci odcinek od komory S3 do S2.2, o długości 133 m i spadku 0,1 %, był wykonywany również w 24-godzinnym trybie pracy. Nie napotkano tu na żadne przeszkody i prace można było zakończyć po 16 dniach [53]. 19

Rys. 2.8. Ogólny widok placu budowy skrzyżowanie ul. Połczyńskiej i Rotundy [53] Rys. 2.9. Głowica przygotowana do rozpoczęcia prac [53] Rys. 2.10. Głowica mikrotunelowa po osiągnięciu wykopu docelowego [53] 20

2.3.7. Zielona Góra kolektor odciążający w ul. Sikorskiego Miejscowość: Zielona Góra Czas realizacji: kwiecień październik 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor Inwestor: Zielonogórskie Wodociągi i Kanalizacja sp. z o.o. Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 800 Długości wykonywanych odcinków: 663 m Długość całej realizacji: 663 m Średnica rury: DN 900 mm Dostawca rur: Hobas System Polska sp. z o.o. Materiał rur: GRP Rodzaj gruntu: o różnym stopniu zagęszczenia, bardzo przemieszane Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: 6 m Projekt w Zielonej Górze został wykonany w ramach zadania Budowa kolektora odciążającego DN 900 mikrotuneling w ulicy Sikorskiego. Prace rozpoczęto 15 kwietnia, ekipa pracowała na dwie zmiany w godzinach od 6 do 22. Wykonano 11 komór z grodzic stalowych PU 18, o długości 8,5 m, by nie dopuścić do jakichkolwiek wibracji i w celu ograniczenia odległości od zabudowy, ściany komór wbudowywano metodą statycznego wciskania. Na rys. 2.11 przedstawiono hydrauliczne wciskanie ścian komory startowej K9. Po wykonaniu tego zadania przystąpiono do budowy kolektora. Został on wykonany z rur GRP SN100 000 Firmy Hobas o średnicy zewnętrznej 1026 mm. Na trasie przecisku występowało bardzo duże zróżnicowanie gruntów, od luźnych po zwięzłe. W gruntach luźnych prędkość przecisku dochodziła do 340 mm/min, natomiast w zwięzłych glinach 10 mm/min. Zastosowane rury miały maksymalną siłę przecisku 2897 kn, dlatego też zdecydowano by zainstalować stację pośrednią o sile 190 t. Na rys. 2.12 zaprezentowano demontaż stacji pośredniej. W trakcie realizacji okazało się, że warunki 21

gruntowe były zupełnie inne niż się spodziewano, w związku z tym niektóre maszyny okazały się bezużyteczne. Zmodyfikowano skład płuczki bentonitowej i na bieżąco korektowano pracę pomp. W efekcie okazało się, że w 60 % warunki hydrogeologiczne były inne niż w dokumentacji projektowej. Tam gdzie zakładano zainstalowanie studni głębinowych, okazały się one bezużyteczne, natomiast w miejscach gdzie były wymagane na uzyskanie pozwoleń nie można było czekać. W takiej sytuacji do odwodnień użyto igłofiltrów, betonów specjalnych i innych odwodnień alternatywnych. Rys. 2.11. Hydrauliczne wciskanie ścian komory startowej K9 [9] Rys. 2.12. Demontaż stacji pośredniej [9] 22

Dodatkowym utrudnieniem okazały się też nieszczelności występujące w starych kolektorach kanalizacyjnych, które znajdowały się w pobliżu komór roboczych. Szczególną przeszkodą był przebiegający w pobliżu komory K13 kolektor DN 500 mm. Podczas nawałnicy, która miała miejsce w lipcu kolektor zaczął pracować pod ciśnieniem, co doprowadziło do zniszczenia połączenia kielichowego znajdującego się 85 cm od komory startowej. Po tych kłopotach stwierdzono, że przepustowość kolektora DN 500 mm jest obecnie niewystarczająca i planowane jest zastąpienie go kolektorem DN 900 mm. Prace mikrotunelowe zakończono 1 października 2007 roku [9]. Projekt w Zielonej Górze został nominowany do nagrody Tytan 2008 w kategorii Projekt roku Nowa instalacja [16]. 2.3.8. Toruń kolektor kanalizacji deszczowej i sanitarnej na terenie osiedla Wrzosy Miejscowość: Toruń Czas realizacji: od lipca 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor kanalizacji deszczowej, kolektor kanalizacji sanitarnej Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop wraz z konsorcjantem firmą Gildemeister Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długości wykonywanych odcinków: 1381 m, 1079 m Długość całej realizacji: brak danych Średnica rury: mikrotunelowanie: DN 1600 mm, DN 800 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: żelbet Rodzaj gruntu: skały Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych 23

Kontrakt podzielony był na dwa odcinki. Do pierwszego zaliczały się trzy kolektory deszczowe KV, KV2, KV4, w czym tylko KV o średnicy DN 1600 mm i długości 1381 m metodą mikrotunelowania. Kolektory KV2 i KV4 metodą wykopu otwartego. W skład drugiego wchodził kolektor kanalizacji sanitarnej C7 o średnicy DN 800 mm i długości 1079 m, został wykonany z rur żelbetowych z wykładziną epoksydową. Do realizacji tego projektu przystępowały już wcześniej dwie firmy, niestety żadna z nich nie potrafiła sprostać zadaniu. PRI Inkop musiało poradzić sobie z dużym wyzwaniem, ponieważ poprzedni wykonawca zostawił na kolektorze C7 pod ul. Szosa Chełmińska głowicę mikrotunelową, którą trzeba było usunąć. Głowica podczas przecisku napotkała na głaz narzutowy i w tym miejscu pozostała. Na rys. 2.13 przedstawiono pracę przy demontażu głowicy pozostawionej prze poprzedniego wykonawcę. Rys. 2.13. Prace przy wyciąganiu głowicy pozostawionej przez poprzedniego wykonawcę [52] PRI Inkop również miało okazję przekonać się o trudnych warunkach hydrogeologicznych. Przy wykonywaniu pierwszej komory startowej (rys. 2.14), podczas zabijania ścianki szczelnej z grodzic G62, stwierdzono występowanie głazów narzutowych, dlatego montaż komory odbywał się przy równoległym wybieraniu gruntu. W sumie w taki sposób wykonano trzy komory startowe o średniej głębokości 7 m i wymiarach 6 4 m oraz cztery komory odbiorcze o wymiarach 4 3,5 m. Budowę kolektora C7 podzielono na 5 odcinków, najdłuższy z nich wyniósł 244 m. Projekt 24

zakładał występowanie w miejscu realizacji gruntów piaszczysto kamienistych, ale w efekcie na trasie stwierdzono obecność głazów, co utrudniało pracę mikrotunelowe [52]. Projekt Budowa głównych kolektorów Torunia Północnego rurami przeciskowymi Betras firmy Consolis DN 800 o długości 1100 m został nominowany do nagrody Tytan 2009 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. Rys. 2.14. Widok wnętrza komory startowej [52] 2.3.9. Gdańsk budowa kanalizacji w ramach rozbudowy oczyszczalni Gdańsk Wschód Miejscowość: Gdańsk Czas realizacji: 2007 Rodzaj rurociągu: kanalizacja Inwestor: Gdańska Infrastruktura Wodociągowo-Kanalizacyjna Sp. z o.o. Wykonawca robót: konsorcjum firm Doraco sp. z o.o., Infra S.A. oraz Hydrobudowa S.A. Gdańsk Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: brak danych 25

Długość całej realizacji: brak danych Średnica rury: brak danych Dostawca rur: brak danych Materiał rur: brak danych Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych Projekt realizowano w ramach zadania Rozbudowa oczyszczalni ścieków Gdańsk Wschód etap III - przyłączenie zlewni oczyszczalni Zaspa, zadanie 1 i 3. W wyniku konieczności likwidacji oczyszczalni ścieków Zaspa, ścieki które były tam transportowane systemem kanalizacji grawitacyjnej należało teraz skierować do nowej oczyszczalni Wschód przy pomocy kanalizacji tłocznej. Głównym zadaniem firmy Infra było wbudowanie metodą mikrotunelowania kolektora tłocznego, który ma na celu transport ścieków ze zlewni oczyszczalni Zaspa do przepompowni Ołowianka, a następnie do oczyszczalni Wschód [16]. 2.3.10. Szczecin kolektory dla pompowni ścieków Grabów i Dolny Brzeg Miejscowość: Szczecin Czas realizacji: 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Hydrobudowa 9 Przedsiębiorstwo Inżynieryjno Budowlane S.A. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 800 i 1200 Długość wykonywanych odcinków: od 75 m do 210 m Długość całej realizacji: ponad 1,5 km Średnica rury: DN 1000 mm, DN 1200 mm Dostawca rur: Haba-Beton Johann Bartlechner sp. z o.o. Materiał rur: żelbet Rodzaj gruntu: brak danych 26

Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: brak danych Projekt zakładał wykonanie ponad 1,5 km kolektorów w technologii mikrotunelowania na potrzeby pompowni ścieków Grabów i Dolny Brzeg. Dla rurociągów DN 800 zastosowano rury żelbetowe K-OM DN 1000 z uszczelką klinową na bosym końcu, natomiast dla rurociągów DN 1000 rury żelbetowe K-OM DN 1200. Dostawcą rur była firma Haba-Beton Johann, która dostarczyła rury w modułach 3 m. Na rys. 2.15 pokazano rozładunek rur żelbetowych. Prace mikrotunelowe prowadzono za pomocą głowicy firmy Herrenknecht AVN 800 i 1200. Długość wbudowywanych odcinków wynosiła od 75 m do 210 m. Podczas przecisku zdecydowano, by co piąta rura była rurą bentonitową, aby zmniejszyć tarcie gruntu o zewnętrzną powierzchnię rurociągu. Dodatkowo co około 100 m zastosowano stacje pośrednie [35]. Rys. 2.15. Rozładunek rur żelbetowych [35] Projekt budowy kolektorów dla pompowni ścieków Grabów i Dolny Brzeg został nominowany do nagrody Tytan 2008 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. 27

2.3.11. Gdańsk kolektor sanitarny pod pasem lotniska Gdańsk Rębiechowo Miejscowość: Gdańsk Czas realizacji: 2007 Rodzaj rurociągu: kolektor sanitarny Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Wykonawca generalny: Firma Wod-Kan-Grzenkowicz Sp. z o.o. Kartuzy, Podwykonawca mikrotunelu: Firma Sonntag z Berlina Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: 234 m, 250 m Długość całej realizacji: brak danych Średnica rury: DN 800 mm, DN 600 mm Dostawca rur: Keramo Steinzeug N.V. Oddział w Polsce Materiał rur: kamionka Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych Celem projektu było wykonanie kolektora sanitarnego pod pasem lotniska Gdańsk-Rębiechowo. Zastosowano rury kamionkowe firmy Keramo (rys. 2.16), wbudowane odcinki wyniosły 234 m o średnicy DN 800 mm i 250 m o średnicy DN 600 mm. Komorę startową o średnicy 3,2 m wykonano z żelbetu jako zapuszczaną (rys. 2.17). Prace prowadzone były przez całą dobę, nie wyłączając przy tym funkcjonowania lotniska [23]. Projekt pod pasem startowym lotniska w Gdańsku dostał nagrodę EXPERT 2009 w kategorii Bezwykopowa budowa w Polsce 2006-2007 [26]. 28

Rys. 2.16. Rury kamionkowe DN 800 firmy Keramo [23] Rys. 2.17. Zapuszczana studnia żelbetowa o średnicy 3,2 m [23] 2.3.12. Kraków kanalizacja ogólnospławna w dzielnicy Nowa Huta Miejscowość: Kraków Czas realizacji: od marca 2008 Rodzaj rurociągu: kanalizacja ogólnospławna Inwestor: Miejskie Wodociągi i Kanalizacja Kraków Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht Długość wykonywanych odcinków: 200 m Długość całej realizacji: 2,5 km 29

Średnica rury: DA 1099 mm, DM 1000 mm Dostawca rur: Hobas System Polska sp. z o.o. Materiał rur: GRP Rodzaj gruntu: żwir, pospółka, piasek Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: 6-7 m Prace w Krakowie prowadzono w ramach projektu Gospodarka wodno- ściekowa w Krakowie etap I. W skład tego projektu wchodzi kontrakt nr V Budowa systemu kanalizacji sanitarnej we wschodnich rejonach miasta Krakowa (dzielnica Nowa Huta). Inwestycja miała na celu skanalizowanie zabudowy mieszkaniowej w peryferyjnych rejonach miasta Krakowa, ponieważ powierzchnia obszaru była znaczna, inwestycję prowadzono etapami [32]. Część wykonana metodą bezwykopową w technologii mikrotunelowania należy do projektu: Budowa kolektora dolnej trasy Wisły Etap I i II i była realizowana przez Konsorcjum w składzie Hydrobudowa - Lider Konsorcjum, RPG Metro Partner Konsorcjum. Wykonawstwo robót bezwykopowych powierzono Przedsiębiorstwu Robót Inżynieryjnych Inkop z Krakowa. Jak sama nazwa wskazuje budowę prowadzono w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Wisły, a więc w miejscu występowania gruntów nawodnionych, głównie był to żwir, pospółka i piasek. Dno przewodu posadowiono na głębokości 6-7 m. Prace prowadzono z zastosowaniem przeciskowych rur GRP firmy Hobas, o średnicy DA 1099, występujących w modułach o długości 3 m. Przecisk rury zaprezentowano na rys. 2.18. Długość całej realizacji wyniosła 2,5 km, w odcinkach 200 m, przy czym co 100 m przewidziano studnie rewizyjną. Podczas realizacji zastosowano płuczkowy transport urobku. Rys. 2.19 przedstawia urządzenie do produkcji płuczki, natomiast rys. 2.20 urządzenie do odzysku płuczki od urobku. Projekt budowy kolektora Dolnej Trasy Wisły został nominowany do nagrody TYTAN 2009 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16] Dzienna długość wbudowywanego przewodu dochodził nawet do 25 m. W miejscu wycięcia stacji pośrednich wstawiono uzupełnienie w postaci studzienek rewizyjnych z tworzywa GRP [27]. 30

Rys. 2.18. Przecisk rury GRP [zdjęcie własne] Rys. 2.19, rys. 2.20. Urządzenie do produkcji płuczki oraz urządzenie do odzysku płuczki od urobku [zdjęcia własne] 2.3.13. Wrocław kanalizacja na osiedlu Brochów Jagodno Miejscowość: Wrocław Czas realizacji: 2008 Rodzaj rurociągu: kanalizacja Inwestor: brak danych 31

Wykonawca robót: Prywatne Przedsiębiorstwo Inżynieryjne Gerhard Chrobok Sp.J. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: brak danych Długość całej realizacji: 420 m Średnica rury: DN 500 mm, DN 600 mm, DN 800 mm, DN 1000 mm Dostawca rur: Keramo Steinzeug N.V. Oddział w Polsce, Consolis Polska sp. z o.o. Materiał rur: kamionka, żelbet Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: brak danych Realizacja odbyła się w ramach kontraktu Budowa kanalizacji osiedlowej Brochów Jagodno etap III we Wrocławiu. Wykonawca miał za zadanie zrealizować mikrotunelowanie z zastosowaniem rur kamionkowych firmy Keramo o średnicy DN 500 mm i DN 600 mm w ulicy Sygnałowej oraz mikrotunelowanie z użyciem rur żelbetowych firmy Betras o średnicy DN 1000 mm i DN 800 mm, ten przecisk wykonano pod torami linii kolejowej nr 276 relacji Wrocław Międzylesie i nr 765 Wrocław Brochów Lamowice. Długość całej realizacji wyniosła w sumie 420 m. Na rys. 2.21 przedstawiono przecisk głowicy mikrotunelowej. Ze względu na sąsiedztwo terenu realizacji z zabudową mieszkaniową oraz rozbudowaną infrastrukturą podziemną przy wykonywaniu komór roboczych do zabijania grodzic stalowych użyto wibromłotów ICE RF16, które charakteryzują się wysoką częstotliwością drgań, a także zerową amplitudą rozruchu i zatrzymania. W celu rozmywania i urabiania gruntu, a także transportu urobku zastosowano płuczkę wiertniczą. Na rys. 2.22 przedstawiono separacje płuczki. Do obniżenia wody gruntowej użyto igłofiltrów, jednak mimo to w trakcie usuwania zabezpieczenia wykopu w miejscu przejścia głowicy mikrotunelowej przez ściany grodzic nastąpiło wypłukanie gruntu za obudową komory. Na utrudnienia napotkano także podczas przecisku pod torami kolejowymi rurą żelbetową o średnicy DN 1000 mm. Podczas przejścia rury pod ostatnim z torów doszło do jej zablokowania, nie pomogło nawet zwiększanie siły przecisku. Dlatego też 2,5 m od osi 32

ostatniego z torów wykonano komorę roboczą. Po dostaniu się do czoła rury okazało się, że przeszkodą były kamienie o średnicy ok. 0,5 m. Z uwagi na zniszczenie rury wykonano od strony komory odbiorczej przecisk, który polegał na nasunięciu płaszcza stalowego o średnicy DN 1800 mm na uszkodzony fragment przewodu. Po zainstalowaniu rury stalowej zniszczony odcinek został wymieniony na nowy, a przestrzeń między rurami wypełniona pianobetonem [4]. Rys. 2.21. Przecisk głowicy mikrotunelowej [4] Rys. 2.22. Separacja płuczki wiertniczej [4] 2.3.14. Rybnik kanalizacja sanitarna dla dzielnic centralnych Miejscowość: Rybnik Czas realizacji: 2008 33

Rodzaj rurociągu: kanalizacja sanitarna Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Hydrobudowa Polska S.A., natomiast przedsiębiorstwo prowadzącym prace mikrotunelowe Hydrobudowa 9 Przedsiębiorstwo Inżynieryjno Budowlane S.A. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: brak danych Długość całej realizacji: 160 m Średnica rury: DN 1400 mm Dostawca rur: Consolis Polska sp. z o.o. Materiał rur: żelbet Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych Projekt został zrealizowany w ramach zadania Uporządkowanie i przebudowa istniejącej kanalizacji sanitarnej dla dzielnic centralnych miasta Rybnika. Przedsięwzięcie objęło budowę metodą mikrotunelowania kanalizacji sanitarnej, składającą się z dwóch odcinków, łącznie o długości 160 m. Kanalizację wykonano z rur żelbetowych o średnicy DN 1400 mm. Ogólny widok placu budowy ukazuje rys. 2.23 [21]. Rys. 2.23. Ogólny widok placu budowy [21] 34

2.3.15. Wałbrzych kolektor sanitarny Śródmieście II Miejscowość: Wałbrzych Czas realizacji: od sierpnia 2008 Rodzaj rurociągu: kolektor sanitarny Inwestor: Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Budowlano Usługowo Handlowe Ajmix sp. z o.o., wchodząca w skład konsorcjum, którego liderem jest firma PHZ Bartimpex S.A., a pozostałymi partnerami: Energopol-Trade Opole sp. z o.o. i Energie stavebni a banska a.s Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica MTS 1000 niemieckiej firmy mts - Perforator Długość wykonywanych odcinków: Długość całej realizacji: 2900 m Średnica rury: DN 1000 mm Dostawca rur: Hobas System Polska sp. z o.o. Materiał rur: GRP Rodzaj gruntu: piaski, piaskowce, węgiel, żwir, glina, skały Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych W ramach kontraktu Budowa sieci kanalizacyjnej etap I zostanie wykonany kolektor sanitarny w Wałbrzychu z rur GRP o średnicy DN 1000 mm. Długość całej realizacji wyniesie 2900 m, będzie ona wykonywana w dwóch etapach: pierwszy 1300 m oraz drugi: 1600 m. Trasa kolektora przebiega w bardzo zróżnicowanym gruntowo terenie, stwierdzono tam występowanie piasków, piaskowców, węgla, żwiru, gliny, a także skał. Kolektor budowany jest nieopodal rzeki Pełcznicy, którą kilkakrotnie przekroczy, dlatego też posadowiony jest poniżej dna rzeki. Do wbudowania kolektora użyto głowicy mikrotunelowej MTS 1000 z napędem hydraulicznym, typ BK-H-1130.01 oraz tarczą skrawającą w gruntach mieszanych niemieckiej firmy mts Perforator (rys. 2. 24) [47]. 35

Rys. 2.24. Rozpoczęcie pracy głowicy MTS 1000 [47] 2.3.16. Łódź kolektor ogólnospławny wzdłuż ul. Zachodniej od ul. Poprzecznej do podłączenia z kolektorem III Miejscowość: Łódź Czas realizacji: od 17.09.2008 Rodzaj rurociągu: kolektor ogólnospławny Inwestor: Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi Wykonawca robót: Skanska S.A. OBH Rzeszów, Podwykonawca robót mikrotunelowych: firma Sonntag z Berlina Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht Długość wykonywanych odcinków: 29 m, 80 m Długość całej realizacji: 109 m Średnica rury: DN 800 mm Dostawca rur: Keramo-Steinzeug N.V. Oddział w Polsce Materiał rur: kamionka Rodzaj gruntu: piaski grube przechodzące w drobne, ił, glina Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: około 5 m 36

Zadaniem projektu było wykonanie kolektora ogólnospławnego wzdłuż ul. Zachodniej od ul. Poprzecznej do podłączenia z kolektorem III. Kolektor wykonano metodą mikrotunelowania, do tego celu użyto głowicy niemieckiej firmy Herrenknecht. Przecisk wykonano w dwóch odcinkach, pierwszy o długości 29 m od komory Z5 do Z4 ze spadkiem 1, na trasie tego przecisku występowały piaski grube, które przeszły w piaski drobne. Drugi odcinek miał 80 m długości, gdzie również został zachowany spadek 1 w kierunku kolektora. Na drodze przecisku stwierdzono występowanie piasków drobnych i gliny. Rys. 2.25 przedstawia komorę Z4 w trakcie instalacji rury przeciskowej. Rys. 2.25. Komora Z4 z przygotowaną do przecisku rurą kamionkową [zdjęcie własne] Komory robocze zostały wykonane z kręgów betonowych. Podczas mikrotunelowania zdecydowano by zastosować płuczkowy system usuwania urobku. System separacji płuczki przedstawiono na rys. 2.26. Do budowy kolektora użyto rur kamionkowych firmy Keramo o średnicy DN 800 mm (rys. 2.27). Dzienna długość wbudowywanych rur wyniosła około 20 m. 37

Rys. 2.26. System separacji płuczki [zdjęcie własne] Rys. 2.27. Rury kamionkowe firmy Keramo DN 800 mm [zdjęcie własne] 2.3.17. Gdańsk kolektor deszczowy w ul. 3 Maja Miejscowość: Gdańsk Czas realizacji: 2008 Rodzaj rurociągu: kolektor deszczowy Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Wielobranżowe Elgrunt Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych Długość wykonywanych odcinków: 120 m, 118 m 38

Długość całej realizacji: brak danych Średnica rury: DN 1400 mm, DN 800 mm Dostawca rur: Amitech Poland sp. z o.o. Materiał rur: GRP, polimerobeton Rodzaj gruntu: piaski, głazy narzutowe Transport urobku: płuczkowy Głębokość posadowienia: do 11 m Zadaniem było wykonanie kolektora deszczowego w centrum Gdańska w ul. 3 Maja, w celu zabezpieczenia miasta przed powodzią. Łączna długość wbudowywanych rur wyniosła 629 m. Trudne warunki hydrogeologiczne oraz gęsta zabudowa infrastruktury naziemnej i podziemnej sprawiły, że częściowo zdecydowano by wykonać kolektor w technologii mikrotunelowania, a pozostałe odcinki metodą tradycyjną. Do budowy kolektora ze względu na różnorodność warunków geologicznych zastosowano rury CCGRP C Tech oraz Polycrete Meyer firmy Amitech. Pierwszy odcinek o długości 118 m wykonano pod ul. Armii Krajowej i ul. 3 Maja, do tego etapu użyto rur Polycrete Meyer z polimerobetonu o średnicy DN 800 m (rys. 2.28). Rury te mają bardzo dużą siłę przeciskową, co było w tym przypadku bardzo istotne, gdyż podczas przecisku natrafiono na głazy narzutowe, a także na mur piwnicy nieistniejącego budynku, który dodatkowo znajdował się pod torowiskiem tramwajowym. W tej sytuacji wykonawca zmuszony był do rozebrania torowiska, zasypania piwnicy i kontynuowania pozostałej części prac w wykopie otwartym. Kolejny odcinek o długości 120 m wykonano pod torami kolejowymi, w tym przypadku zastosowano rury CCGRP Tech o średnicy DN 1400 mm. Instalacje rur DN 1400 mm przedstawiono na rys. 2.29. Na tym odcinku również napotkano na głazy narzutowe, pomimo iż projekt przewidywał występowanie tylko piasków. Utrudnienia były na tyle poważne, że zdecydowano się na budowę komory roboczej w celu usunięcia głazów i dozbrojenia głowicy mikrotunelowej. Ze względu na ukształtowanie terenu odcinek ten był wykonany w dwóch etapach, pierwszą część ułożono ze spadkiem 0%, natomiast drugą ze spadkiem 10 % [50]. Projekt budowy kolektora deszczowego w Gdańsku został nominowany do nagrody TYTAN 2009 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. 39

Rys. 2.28. Składowanie rur Polycrete Meyer z polimerobetonu o średnicy DN 800 m [50] Rys. 2.29. Wbudowywanie rur CCGRP Tech o średnicy DN 1400 mm [50] 2.3.18. Łódź kanalizacja deszczowa w rejonie skrzyżowania Al. Włókniarzy, Al. Jana Pawła II i Al. Mickiewicza Miejscowość: Łódź Czas realizacji: 2008 Rodzaj rurociągu: kanalizacja deszczowa Inwestor: brak danych Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Inkop Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: brak danych 40

Długość wykonywanych odcinków: Długość całej realizacji: 653 m Średnica rury: 1000 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: brak danych Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: brak danych Głębokość posadowienia: brak danych Budowa kanalizacji deszczowej w Łodzi jest realizowana w ramach kontraktu Wodociągi i oczyszczalnia ścieków w Łodzi II. Projekt zakładał budowę kanalizacji deszczowej w rejonie skrzyżowania al. Włókniarzy, al. Jana Pawła II i al. Mickiewicza. Co znacznie ma odciążyć kanalizację deszczową, która w czasie obfitych opadów jest całkowicie wypełniona, a nadmiar ścieków jest za pomocą przelewów burzowych odprowadzany do łódzkich rzek. Do budowy kanalizacji deszczowej zastosowano bezwykopową metodę mikrotunelowania, w sumie ułożonych zostanie 653 m rurociągu o średnicy 1000 m. Na rys. 2.30 przedstawiono wnętrze komory roboczej [3]. Rys. 2.30. Wnętrze komory roboczej [3] 41

2.3.19. Warszawa kolektor na warszawskiej Białołęce Miejscowość: Warszawa Czas realizacji: 2009 Rodzaj rurociągu: kolektor Inwestor: Dom Development S.A. Wykonawca robót: Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Pol Aqua S.A. Metoda: mikrotunelowanie Rodzaj urządzenia: głowica firmy Herrenknecht AVN 800 Długość wykonywanych odcinków: brak danych Długość całej realizacji: 5 km Średnica rury: DN 800 mm Dostawca rur: brak danych Materiał rur: polimerobeton Rodzaj gruntu: brak danych Transport urobku: 6,5 8,5 m Głębokość posadowienia: brak danych Realizacja projektu miała miejsce na warszawskiej Białołęce na odcinku od skrzyżowania ul. Kobiałka z dojazdem na Osiedle Regaty do przepompowni Płudy przy ul. Orchowieckiej. Długość całej realizacji wyniesie 5 km, kolektor zostanie wykonany z rur polimerobetonowych o średnicy DN 800 mm. Posadowiony będzie na głębokości 6,5-8,5 m [5]. Prace prowadzono jednocześnie z użyciem kilku głowic firmy Herrenknecht AVN 800 [38]. Na zastosowanie bezwykopowej metody zdecydowano się ze względu na wysokość wód gruntowych występującą na trasie kanału, która wynosi nawet 1,5 m, a także gęstą zabudowę i bliską odległość od torów kolejowych. Na rys. 2.31. pokazano wykonywanie mikrotunelowania. 42

Rys. 2.31. Wykonywanie mikrotunelowania [5] Do budowy komór wykorzystano żelbetowe zapuszczane studnie firmy Haba Beton (rys. 2.32), komory startowe miały średnicę DN 3200 mm, a odbiorcze DN 2500 mm. Prace prowadzono w trybie 24 godzinnym [5]. Projekt ten dostał nagrodę TYTAN 2009 w kategorii Projekt roku nowa instalacja [16]. Rys. 2.32. Zapuszczanie studni [5] 43