Acta entomologica silesiana Vol. 23 (online 027): 1 5 ISSN 1230-7777, ISSN 2353-1703 (online) Bytom, November 30, 2015 Nowe stanowisko Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) (Hemiptera: Heteroptera: Cydnidae) na Górnym Śląsku Grzegorz Kolak Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, e-mail: gkolak@us.edu.pl ABSTRACT. New record of Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) (Hemiptera: Heteroptera: Cydnidae) in Upper Silesia. Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) is a heteropteran species rarely recorded in the territory of Poland. It has been reported from over a dozen sites in 7 zoogeographical regions of the country. A new data on its occurence is presented. KEY WORDS: Tritomegas sexmaculatus, new record, Upper Silesia. WSTĘP Rodzina Cydnidae zaliczana jest do nadrodziny tarczówek (Pentatomoidea), i wraz z rodzinami Plataspidae oraz Thyreocoridae łączone są w bardzo starą filogenetycznie grupę zwaną kompleksem cydnoidalnym, w której to są rodziną najliczniejszą (Lis 1997). W rodzimej faunie rodzaj Tritomegas Amyot et Serville, 1843 reprezentowany jest przez dwa gatunki T. bicolor (Linnaeus, 1758) oraz T. sexmaculatus (Rambur, 1839) (Ziaja & Mazur 2010). Pierwszy z nich jest gatunkiem odławianym często i występującym na terenie prawie całego kraju (Lis & Ziaja 2008). Drugi wykazywany był bardzo rzadko i do niedawna jego występowania na terenie naszego kraju uważano za wątpliwe i wymagające potwierdzenia. W ostatnich latach stwierdzono jednak jego liczne populacje na pojedynczych stanowiskach w różnych regionach naszego kraju (Lis et al. 2012). Biologia przedstawicieli Cydnidae jest bardzo słabo poznana, większość gatunków zaliczanych do tej rodziny prowadzi podziemny tryb życia. Odżywiają się wysysając soki z korzeni roślin na głębokościach sięgających nawet kilka metrów pod powierzchnię ziemi (stąd ich polska nazwa - ziemikowate). Jednak część gatunków z podrodziny Cydninae żyje na powierzchni gleby, w ściółce, w detrytusie, czy w końcu między opadłymi fragmentami roślin, gdzie żywi się znajdowanymi tam nasionami (Lis 1997). Z kolei gatunki z podrodziny Sehirinae w większości przebywają na częściach nadziemnych roślin, choć część z nich żyje na powierzchni ziemi, a na rośliny wchodzą jedynie w celu pobrania pokarmu (Lis et al. 2012). DANE STANOWISKOWE Do tej pory gatunek znany był z ok. 20 stanowisk rozmieszczonych w różnych częściach kraju, skupionych na terenie 7 krain - Pojezierze Pomorskie (VU47), Dolny Śląsk (YR08, BB91, CB10, CA09, CB00, XS80, XS36), Nizina Wielkopolsko-Kujawska 1
(XT45, XU30, XT39), Nizina Mazowiecka (DC98, EC08), Wyżyna Małopolska (EB51), Góry Świętokrzyskie (DB93), Sudety Zachodnie (WS72) (Bunalski et al. 2010, Ziaja & Mazur 2010, Lis & Ziaja 2008, Lis & Ziaja 2009, Hebda & Mazur 2010, Strawiński 1958, 1962, Teicher 1893). Podział zoogeograficzny Polski zgodny z zaproponowanym w Katalogu Fauny Polski (Burakowski et al. 1973). Ryc. 1. Stanowiska Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) w Polsce (stanowiska literaturowe - czarne; nowe stanowisko - czerwone). Fig. 1. Records of Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) in the territory of Poland (literature records - black; new record - red). Dotychczasowe informacje o występowaniu tego gatunku w Polsce można uzupełnić o kolejne stanowisko: 2 okazy: 08.06.2014, Chałupki, przejście graniczne, CA03 (Ryc. 1). Obydwa okazy odłowione zostały przy pomocy standardowego czerpaka entomologicznego o średnicy obręczy 35cm. Okazy odłowione zostały na łące, na silnie nasłonecznionym stanowisku. Miejsce odłowu stanowi część Bramy Morawskiej (obniżenia pomiędzy Karpatami Zachodnimi a Sudetami Wschodnimi), która jest naturalną drogą migracji dla gatunków przemieszczających się w kierunku północnym. Okazy dowodowe znajdują się w prywatnej kolekcji autora. 2
OPIS GATUNKU Ciało owalne, jego górna strona wyraźnie punktowana. Ubarwienie bardzo charakterystyczne ciemne (czarne lub czarnobrązowe, czasami z sinozielonym metalicznym połyskiem) z jasnym (mlecznobiałym lub żółtobiałym) wyraźnym rysunkiem na przedpleczu i korium (Ryc. 2 i 3), jasnymi pasami na listewce brzeżnej odwłoka, oraz jasnymi wydłużonymi plamami na goleniach odnóży. Głowa bardziej wydłużona, niż u T. bicolor (szczególnie w części przed oczami), nadustek tej samej długości co policzki lub tylko nieznacznie od nich dłuższy, na szczycie całkowicie wolny. Tylnoboczne rogi przedplecza zawsze jednolicie ciemno ubarwione. Membrana ciemna, koloru czerwonobrązowego lub kasztanowego. Jasny deseń na przedpleczu i półpokrywach jak na ryc. 2 B. Długość ciała 6,0-8,8 mm. Gatunek śródziemnomorski, jego główny areał występowania obejmuje południowe i centralne części Europy, ponadto stwierdzany był również w niektórych krajach palearktycznej części Azji (Azerbejdżan, Armenia, Turcja, Gruzja, Iran) (Aukema et al. 2006). Występuje na stanowiskach silnie nasłonecznionych, a za jego podstawową roślinę żywicielską uznaje się mierznicę czarną Ballota nigra L. (Wachmann et al. 2008). Ryc. 2. A - Tritomegas bicolor (Linnaeus, 1758), B - T. sexmaculatus (Rambur, 1839) (za Lis 1997). Fig. 2. A - Tritomegas bicolor (Linnaeus, 1758), B - T. sexmaculatus (Rambur, 1839) (after Lis 1997). 3
Często również spotkać go można na Mentha longifolia (L.) Huds., Marrubium peregrinum L., Urtica dioica L., Parietaria officinalis L., oraz na różnych gatunkach jasnoty Lamium L. Przyjmuje się, że zimują osobniki dorosłe, ale najnowsze badania sugerują, że w licznych populacjach tego gatunku przy niezbyt sprzyjających warunkach pogodowych część populacji może zimować w postaci larwalnej. Po przezimowaniu pierwsze osobniki pojawiają się w maju (Lis et al. 2012). DYSKUSJA Gatunek ten, jak i wiele innych o południowym typie zasięgu, spotyka się coraz częściej na terenie Polski. W ostatnim czasie w Polsce odnotowano występowanie m. in. Eysarcoris ventralis (Westwood, 1837) (Taszakowski 2012), Acetropis longirostris Puton, 1875 i Oxycarenus pallens (Herrich-Schäffer, 1850) (Lis & Dubiel 2013). Ryc. 3. Tritomegas sexmaculatus (fot. Dragiša Savić - Fruška gora [Krčedin], 2009). Fig. 3. Tritomegas sexmaculatus (photo Dragiša Savić - Fruška gora [Krčedin], 2009). PIŚMIENNICTWO Aukema B., Rieger H. (Eds.) 2006. Catalogue of the Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 5. Pentatomomorpha II. The Netherlands Entomological Society, Wageningen. Bunalski M., Korcz A., Sienkiewicz P. 2010. Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) północnozachodniej Polski. 1. Rozmieszczenie gatunków z rodzaju Tritomegas Amyot et Serville, 1843 (Cydnidae). Wiadomości Entomologiczne 29: 5 13. 4
Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1973. Chrząszcze Coleoptera. Biegaczowate - Carabidae, cz. 1. Katalog Fauny Polski 23(2): 1 232. Hebda G., Mazur M. A. 2010. Nowe stanowiska rzadko spotykanych gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych (Insecta: Heteroptera) na Śląsku i w Sudetach Wschodnich. Wiadomości Entomologiczne 29(2): 69 74. Lis B., Dubiel G. 2013. Acetropis longirostris Put. i Oxycarenus pallens (H.-S.) dwa gatunki pluskwiaków różnoskrzydłych (Hemiptera: Heteroptera) nowe dla fauny Polski, z wykazem gatunków zebranych w okolicach Bystrej w Beskidzie Śląskim. Heteroptera Poloniae Acta Faunistica 7: 1 3. Lis J. A. 1997. Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera (Plataspidae, Thyreocoridae, Cydnidae). Klucze do oznaczania owadów Polski, cz. XVIII: 3 7. Lis J. A., Ziaja D. J. 2008. Nowe dane o występowaniu i biologii Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) (Hemiptera: Heteroptera: Cydnidae) w Polsce. Opole Scientific Society, Nature Journal 41: 111 116. Lis J. A., Ziaja D. J. 2009. Zmiany zasięgu Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) (Hemiptera: Heteroptera: Cydnidae) w Polsce efektem zmian klimatycznych. Opole Scientific Society, Nature Journal 42: 123 128. Lis J. A., Lis B., Ziaja D. J. 2012. Pentatomoidea część I (Plataspidae, Thyreocoridae, Cydnidae, Acanthosomatidae, Scutelleridae). Heteroptera Poloniae 2: 21 23; 56 62. Savić D. 2009. http://www.naturefg.com/images/c-animals/tritomegas-sexmaculatus.jpg. Strawiński K. 1958. Pojawy i zanikanie pluskwiaków (Heteroptera) na łąkach w okolicach Puław. Polskie Pismo Entomologiczne 27: 121 133. Strawiński K. 1962. Hemiptera-Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Annales UMCS 17: 165 193. Taszakowski A. 2012. Występowanie Eysarcoris ventralis (Westwood, 1837) (Hemiptera: Pentatomidae) w Polsce. Acta entomologica silesiana 20: 33 35 Teicher Th. 1863. Beitrag zur Insektenfauna von Landshut (in Schlesien) und Umgebung Insektenbörse 10: 200 201 Wachmann E., Melber A., Deckert J. 2008. Die Tierwelt Deutschland. Neubearbeitung der Wanzen Deutschlands, Österreichs und der deutschsprachigen Schweiz. Band 4. Pentatomomorpha II: 22-24. Goecke & Evers. Keltern. Ziaja D., Mazur M. A. 2010. Nowe stanowiska Tritomegas sexmaculatus (Rambur, 1839) (Hemiptera: Heteroptera: Cydnidae) na Dolnym Śląsku. Heteroptera Poloniae Acta Faunistica 2: 3 6. Accepted: 19 October 2015; published: 30 November 2015 Licensed under a Creative Commons Attribution License http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl 5