Ekspertyza zoologiczna (w zakresie myszowatych) dla SOO Beskid Żywiecki

Ekspertyza zoologiczna (w zakresie myszowatych) dla SOO Beskid Żywiecki Zespół ekspertów: Dr inż. Jan Cichocki Dr inż. Agnieszka Ważna Dr Joanna Niedbach

2 Spis treści I. CEL OPRACOWANIA... 3 II. OPIS OBSZARU... 3 III.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GATUNKU... 4 1. WERYFIKACJA WYSTĘPOWANIA PRZEDMIOTU OCHRONY... 5 1.1. OPIS ZNANYCH STANOWISK DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ NA PILSKU... 6 1.2. OKREŚLENIE AREAŁU WYSTĘPOWANIA DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ... 8 1.3. OCENA ZNACZENIA OBSZARU DLA POPULACJI DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ... 9 1.4. OKREŚLENIE WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH NIEZBĘDNYCH DO UTRZYMANIA POPULACJI WE WŁAŚCIWYM STANIE... 10 2. OKREŚLENIE STANU OCHRONY (NA PODSTAWIE WYTYCZNYCH GIOŚ)... 13 3. WSKAZANIE EWENTUALNYCH ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY DZIAŁANIAMI NIEZBĘDNYMI DO UTRZYMANIA WŁAŚCIWEGO STANU ZACHOWANIA POPULACJI DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ, A OCHRONĄ INNYCH GATUNKÓW Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW KONFLIKTOWYCH.... 14 4. DIAGNOZA ZACHOWANIA WŁAŚCIWEGO STANU OCHRONY DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ W OBSZARZE... 14 5. SZLAKI MIGRACJI... 14 6. CHARAKTERYSTYKA ISTNIEJĄCYCH I POTENCJALNYCH ZAGROŻEŃ... 15 6.1. ZAGROŻENIA NATURALNE... 15 6.2. ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE... 15 6.3. OKREŚLENIE SPOSOBÓW ELIMINACJI I OGRANICZENIA ZAGROŻEŃ... 20 7. POSTULATY I ZALECENIA ODNOŚNIE GOSPODARKI LEŚNEJ... 22 8. IDENTYFIKACJA KONIECZNYCH DZIAŁAŃ OCHRONNYCH... 22 9. USTALENIE ZAKRESU I ZALECANEJ METODYKI PROWADZENIA MONITORINGU... 24 9.1. METODY BADAWCZE ZALECANE PRZY MONITORINGU... 25 9.2. TERMIN BADAŃ... 26 9.3. LOKALIZACJA POWIERZCHNI MONITORINGOWYCH... 27 10. WNIOSKI... 28 11. PIŚMIENNICTWO... 28

3 I. CEL OPRACOWANIA Celem opracowania jest ekspertyza zoologiczna (w zakresie myszowatych) dla SOO Beskid Żywiecki. Kluczowym gatunkiem analizowanym w opracowaniu jest darniówka tatrzańska Microtus tatricus. Wskaźniki określane w ekspertyzie stanu populacji darniówki tatrzańskiej: 1. rozmieszczenie populacji, 2. liczebność populacji, 3. zagęszczenie populacji, 4. udział % w zespole drobnych ssaków, 5. zasięg populacji w m n.p.m., 6. siedlisko. II. OPIS OBSZARU Mezoregion Beskid Żywiecki wchodzi w skład makroregionu Beskidy Zachodnie w obrębie podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Obszar położony jest na dziale wodnym Raby i Dunajca. Od strony południowej regionu wydzielony jest Beskid Żywiecko-Orawski, do którego zalicza się również kopuła Pilska (1557 m n.p.m.). W 1986 roku w obszar Beskidu Żywiecko-Orawskiego objęty został ochroną w ramach Żywieckiego Parku Krajobrazowego (Kondracki 2000). Rezerwat przyrody Pilsko powstał w 1971 r. w celu ochrony świerczyny górnoreglowej. Pierwotna powierzchnia liczyła 15,14 ha. W 2005 roku został połączona z rezerwatem Pięć Kopców i obecnie obejmuje obszar 105,21 ha. Jest administrowany przez Nadleśnictwo Jeleśnia. W styczniu 2006 roku został powołany w celu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt specjalny obszar ochrony Beskid Żywiecki (kod PLH240006). Obszar specjalnej ochrony (OSO) Beskid Żywiecki (PLB240002) został zatwierdzony w 2008 roku. Zlokalizowany jest w alpejskim regionie biogeograficznym na wysokości od 394 do 1534 m n.p.m. Obejmuje powierzchnię 34 988.8 ha. Na szatę roślinną składają się naturalne i półnaturalne górskie zbiorowiska roślinne z

4 dobrze wykształconymi zespołami lasów iglastych i liściastych (Natura 2000. Standardowy Formularz Danych). III.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GATUNKU Darniówka tatrzańska (Fot. 1) jest przedstawicielem drobnych ssaków Micromammalia. Należy do rzędu gryzoni Rodentia, rodziny chomikowatych Cricetidae, podrodziny Arvicolinae. Morfologicznie przypomina darniówkę zwyczajną Microtus subterraneus. Jest od niej nieco większa i posiada jaśniejsze, brązowe futerko z odcieniem żółtawym. Gatunek charakteryzuje się również większymi wymiarami ogona, tylnej stopy oraz ucha. Większa jest również czaszka. Fot. 1. Darniówka tatrzańska Microtus tatricus (Fot. A. Ważna) Biologia gatunku jest słabo poznana. W sezonie na świat przychodzi tylko jeden miot składający się z 2-4 osobników (Kratochvil 1969). Dojrzałość płciową uzyskują w kolejnym roku życia. Brak dokładnych danych o długości życia darniówek tatrzańskich. Najdłuższy znany wiek darniówek wynosi 20 miesięcy (Ruda i inni 2010). Darniówka tatrzańska jest endemitem karpackim. Populacja gryzonia charakteryzuje się dysjunktywnym zasięgiem. W Polsce występuje w Tatrach oraz w

5 masywie Babiej Góry i Pilska. W Tatrach darniówka stwierdzana była na wysokości od 1100-2300 m n.p.m. Na Babiej Górze odławiano darniówkę na wysokościach 1200-1600 m n.p.m. Nie ma wiarygodnych danych o liczebności polskiej populacji darniówki tatrzańskiej. Szacuje się, że na Pilsku populacja liczy ok. 100 osobników (SFD Natura 2000). Szacunkowa liczebność całej karpackiej populacji określana jest na 200 000-250 000 osobników (Martinkova i Dudich 2003). Darniówka tatrzańska została opisana przez Kratochvila w 1952 roku. Ze względu na brak danych z innych rejonów Karpat darniówkę uważano za endemit tatrzański. Pod koniec lat 60 w trakcie badań faunistycznych drobnych ssaków Beskidu Żywieckiego po raz pierwszy stwierdzono darniówkę tatrzańską poza Tatrami - na Pilsku (Haitlinger 1970, Chudoba i Haitlinger 1971). W latach 70. wykazano również występowanie darniówki tatrzańskiej po słowackiej stronie Beskidów (Dudich i inni 1981). W latach 80. stwierdzono również występowanie gatunku zarówno po polskiej, jak i słowackiej stronie Pasma Babiej Góry (Haitlinger 1981). W późniejszych latach na większości obszaru Beskidu Żywieckiego nie prowadzono odłowów drobnych ssaków. Dopiero w latach 90. przeprowadzono inwentaryzację drobnych ssaków, związaną z budową wyciągu i tras zjazdowych na stokach Pilska. Badania potwierdziły występowanie w tym rejonie darniówki tatrzańskiej (Adamski 1996). Od 2010 roku prowadzone są odłowy drobnych ssaków w ramach badań wpływu różnych form antropopresji na populacje drobnych ssaków na Pilsku. Celem dotychczas prowadzonych obserwacji jest również określenie miejsc występowania darniówki tatrzańskiej oraz określenie jej statusu w masywie Pilska (Cichocki, Ważna materiały niepublikowane). Darniówka tatrzańska jest gatunkiem chronionym w Polsce. Wymieniana jest również w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Gatunek ma status LC (mniejszej troski) na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych (IUCN 2011). Wpisana jest również do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (status LC) (Profus 2001). 1. WERYFIKACJA WYSTĘPOWANIA PRZEDMIOTU OCHRONY

6 Słabe poznanie biologii darniówki tatrzańskiej związane jest z głównie z bardzo niskim zagęszczeniem gatunku. Dane historyczne szacują zagęszczenie darniówki tatrzańskiej od 0,2 do 28,6 os./ha (Kratochvil i Gaisler 1967, Juchiewicz i inni 1984). Obecnie przyjmuje się, że zagęszczenie darniówki tatrzańskiej oscyluje zależnie od roku w przedziale od 0,24 do 5,38 os./ha, nie przekraczając 5,6 os./ha (Ruda i inni 2008). Badania te dotyczą jednak optymalnego dla gatunku środowiska, jakim są hale z mozaiką kosodrzewiny Pinus mugo. Pierwsze badania darniówki tatrzańskiej na Pilsku (Chudoba i Haitlinger 1971) prowadzone były przez dwa sezony w cyklach kilkudniowych. Odłowy miały charakter faunistyczny i ich metodyka nie pozwala na oszacowanie ówczesnego zagęszczenia gatunku. Na około 140 pułapek zabijających stosowanych w tamtym okresie odłowiono w sumie 13 osobników darniówki tatrzańskiej (9 samic i 4 samce). Metodyka zastosowana w kolejnych badaniach (Adamski 1996) również wyklucza oszacowanie zagęszczenia. Przesuwanie pułapkolinii uniemożliwia zastosowanie wzoru Petersena-Lincolna, zakładającego znakowanie i powtórny odłów. Według autora na Pilsku odłowionych zostało 19 darniówek. W latach 2010-11 prowadzono badania w oparciu o opis lokalizacji Adamskiego (1996). Nie odłowiono jednak na nich darniówek. 1.1. OPIS ZNANYCH STANOWISK DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ NA PILSKU Chudoba i Haitlinger (1971) odławiali darniówki tatrzańskie stosunkowo nisko na torfowisku znajdującym się obok obecnego schroniska na Hali Miziowej, porośniętym wówczas niewielkimi świerkami. Niestety nie wiadomo czy darniówki były odławiane nieco powyżej torfowiska, na terenach źródliskowych. Drugi obszar, gdzie autorzy odławiali darniówki tatrzańskie, to odcinek przy żółtym szlaku od Hali Miziowej do pamiątkowego krzyża. Pojedyncze darniówki odłowiono również powyżej tego miejsca (Haitlinger informacja ustna). Lokalizacje miejsc odłowu wynikały z chęci wyboru najlepszych miejsc, gdzie można odłowić darniówki. Pułapki umieszczano po obu stronach szlaku w nieregularnych odstępach. Stosowano wówczas pułapki zabijające, które gwarantują wyższe liczebności odłowionych zwierząt.

7 Adamski (1996) odławiał darniówki tatrzańskie na całym omawianym terenie. W pracy brak jednak opisu dokładnych lokalizacji powierzchni odłownych. Autor odłowił: 1) na Hali Słowikowej 6 osobników, 2) w zaroślach kosówki (brak informacji na jakiej wysokości) 9 osobników, 3) na Hali pod Kopcem - 1 osobnika, 4) na Hali Miziowej - 2 osobniki, 5) koło lasu świerkowego w pobliżu wejścia na żółty szlak 1 osobnika. Cichocki i Ważna (dane niepublikowane 2010-2011) - badaniami objęto głównie obszar rezerwatu wraz z terenami przylegającymi. W ciągu dwóch sezonów badawczych założono w sumie 10 powierzchni odłownych (Ryc. 1). Jedyne miejsce gdzie darniówki odławiano przez kolejne dwa sezony znajduje się w rejonie potoku poniżej stacji meteorologicznej (1240 m n.p.m.). W 2010 roku odłowiono jednego młodego samca, a w roku 2011 samca i samicę. Odłowienie osobników w różnych grupach wiekowych i obu płci świadczą o stałym przebywaniu gatunku na tym niewielkim obszarze. Zaznaczyć należy, że opisane stanowiska znajdują się poza obszarem rezerwatu. Jednym z podstawowych wyników było również wykazanie nieobecności gatunku w kosówce powyżej wysokości 1400 m n.p.m. Darniówek nie odłowiono również na dwóch powierzchniach, założonych w optymalnym dla gatunku biotopie, na skraju lasu górnoreglowego i kosówki. Darniówek nie stwierdzono także na torfowisku koło schroniska.

8 Ryc. 1. Rozmieszczenie powierzchni odłownych na Pilsku w latach 2010-11 (Cichocki, Ważna dane niepublikowane). 1.2. OKREŚLENIE AREAŁU WYSTĘPOWANIA DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ Darniówka tatrzańska jest gatunkiem związanym z lasami górnoreglowymi, charakteryzującymi się dużą wilgotnością oraz gęstym podszytem. Preferuje gleby gliniaste, porośnięty rumosz skalny zwykle z grubą warstwą humusu. Występuje na stokach nienasłonecznionych (Dudich i inni 1981, Jurčovičová i Rudá 2006). Większość stanowisk znanych z Tatr i Masywu Pilska spełnia przynajmniej część wymienionych kryteriów. Brak jednak dokładnych danych dotyczących preferencji środowiskowych. Według Haitlingera (1981) zasiedla pierwotne lasy świerkowe regla górnego. Potwierdzają to również pozostałe prace prowadzone w masywie Pilska (Chudoba i Haitlinger 1971, Adamski 1996, Cichocki i Ważna dane niepublikowane). Analiza mapy Potencjalnej Roślinności Naturalnej Polski (Matuszkiewicz 2008) wskazuje na niewielki obszar występowania pierwotnych górnoreglowych świerczyn na Pilsku.

9 Osobniki zamieszkujące górnoreglową świerczynę prawdopodobnie przemieszczają się zarówno w górę, jak i w dół stoku. Dlatego należy przyjąć jako miejsce występowania darniówki obszar rezerwatu Pilsko z terenami przylegającymi od zachodu (Hala Cebulowa, bór górnoreglowy na stokach Szczawianki). Do wymienionego obszaru należy dodać obszar ciągnący się około 200 metrów w dół stoku, jako strefa buforowa, gdzie darniówki mogą potencjalnie migrować w okresie dyspersji. Areał potencjalnego występowania darniówki tatrzańskiej szacowany jest na ok. 750 ha. 1.3. OCENA ZNACZENIA OBSZARU DLA POPULACJI DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ Pilsko jest najbardziej na północny zachód wysuniętym obszarem występowania darniówki tatrzańskiej. Ze względu na niewielki zajmowany obszar i niską liczebność populacja wydaje się być tu w znacznie większym stopniu podatna na wymieranie. Populacja pilska darniówki różni się od pozostałych populacji długością diastemy (Haitlinger 1970). Sugeruje to występowanie różnic genetycznych pomiędzy populacjami, związanymi z występowaniem geograficznym (brak danych genetycznych).

10 Ocena znaczenia obszaru dla darniówki tatrzańskiej (w nawiązaniu do istniejącego Standardowego Formularza Danych) Parametr Wskaźniki Wartość wskaźnika i komentarz Stan populacji populacja osiadła liczebność populacji Obecny stan wiedzy nie pozwala na oszacowanie liczebności populacji darniówki tatrzańskiej na Pilsku. Prawdopodobnie nie przekracza ona 300 osobników. Dane te należałoby jednak zweryfikować. Ocena 300 osobników B Stan zachowania populacji ocena populacji Populacja pilska darniówki tatrzańskiej stanowi do 15% krajowej populacji gatunku ocena stanu Populacja darniówki zachowania populacji stopień izolacji populacji tatrzańskiej na Pilsku ma niejasny status. Jest to gatunek nieliczny. Na obecnym etapie jakiekolwiek prognozowanie zasobów populacji wydaje się bezpodstawne. Populacja pilska jest izolowana od najbliższej krajowej populacji, zlokalizowanej na Babiej Górze. Należałoby jednak prześledzić, czy nie istnieją drogi migracji. C C A 1.4. OKREŚLENIE WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH NIEZBĘDNYCH DO UTRZYMANIA POPULACJI WE WŁAŚCIWYM STANIE Podstawowym siedliskiem darniówki tatrzańskiej są wyższe partie naturalnych górskich borów świerkowych Piceion abietis (9410) na podłożu z rumoszem skalnym i rozwiniętym podszytem. Darniówka tatrzańska w mniejszym stopniu może wykorzystywać siedliska pionierskiej roślinności na kamieńcach górskich potoków

11 (3220) Preferuje miejsca mozaikowate z płatami kosówki i zaroślami oraz rejony wilgotne. Unika zwartych połaci kosówki (Fot. 2). Fot. 2. Zwarte zarośla kosówki Pinus mugo po słowackiej stronie masywu Pilska (Fot. J. Cichocki). Według Haitlingera (1981) optymalnym środowiskiem życia darniówek poza strefą alpejska i subalpejską są górnoreglowe świerczyny z bujnym podszyciem z traw, roślinności zielnej, paproci na rumoszu skalnym. Oprócz świerków Picea abies i kosówki, która na Pilsku w tych miejscach schodzi nisko, występuje również jarzębina Sorbus aucuparia i wierzba Salix sp. Również u tego autora pojawia się informacja o silnie uwilgotnionych stokach z licznymi strumieniami i dużej ilości zwalonych pni. Faktycznie w masywie Pilska takich miejsc jest bardzo mało. Adamski (1996) odłowił w zaroślach kosówki 9 osobników darniówki tatrzańskiej. W badaniach prowadzonych przez nas w Tatrach wyraźnie wynika, że monokultura kosodrzewinowa jest obszarem, którego darniówka unika. W masywie Pilska występuje kosówka ze znacznym udziałem bażyny Empetrum nigrum (Fot. 3). Siedlisko to jest bardzo ubogie i przez dwa sezony badań 2010 2011 zgodnie z

12 przewidywaniami, nie stwierdzono tam występowania darniówki tatrzańskiej. Chudoba i Haitlinger (1971) sporadycznie odławiali darniówkę w zaroślach kosodrzewiny. Fot. 3. Zarośla kosówki Pinus mugo w szczytowej partii Pilska. (Fot. J. Cichocki)

13 2. OKREŚLENIE STANU OCHRONY (NA PODSTAWIE WYTYCZNYCH GIOŚ) Parametr Wskaźnik Wartość wskaźnika i komentarz Ocena Populacja Liczebność Oszacowanie liczebności populacji poprzez określenie zagęszczenia na drodze odłowów w pułapki żywołowne. Za pozytywny wynik należy uznać stwierdzenia pojedynczych darniówek na odławianych powierzchniach. Potwierdzone zostaną dotychczasowe obserwacje. Brak danych historycznych, które umożliwiłyby określenie, czy status populacji jest optymalny. Na powierzchniach leśnych stan populacji prawdopodobnie nie zmienia się. Zmiany środowiskowe nastąpiły w strefie powyżej górnej granicy lasu, związane głównie z powstaniem monokulturowych powierzchni kosówki. Nie mają on jednak kluczowego znaczenia dla populacji darniówki. Należy podkreślić, że populacja z dużym prawdopodobieństwem rozmieszczona jest wyspowo. Stan wiedzy nie pozwala na jednoznaczne określenie statusu populacji. Rozmieszczenie Populacja w Masywie Pilska rozmieszczona jest wyspowo, prawdopodobnie na wysokości 1100-1350 m n.p.m. Zagęszczenie Zagęszczenie populacji wyrażone jako liczba stwierdzonych osobników w odłowach na hektar wynosi 1.2 os./ha (Cichocki i Ważna materiały niepublikowane). Zagęszczenie zmienia się w zależności od biotopu i w niektórych rejonach może być niższe lub nawet równe 0. Siedlisko Udział w zespole drobnych ssaków Udział naturalnych lasów świerkowych Perspektywy zachowania gatunku Ocena ogólna Cel ochrony Warunki osiągnięcia celu ochrony Na powierzchniach odłownych, gdzie stwierdzono darniówkę tatrzańską gatunek stanowił 8-12 % odłowionych ssaków. Ogółem darniówka stanowiła ok. 3 % ssaków odłowionych na Pilsku (Cichocki i Ważna materiały niepublikowane). Ocena pozytywna to zachowanie naturalnych lasów świerkowych w rejonach uwilgotnionych, z głazowiskami, z paprociami w podszycie. Ocena niezadowalająca wiązałaby się ze znacznym zmniejszeniem powierzchni leśnych w rejonach położonych powyżej 1100 m n.p.m. Ocena negatywna związana byłaby z wylesieniem dużych powierzchni leśnych. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że populacja darniówki tatrzańskiej jest stabilna. Perspektywy utrzymania się gatunku na Pilsku wydają się być pozytywne pod warunkiem utrzymania obecnego statusu siedlisk. Nieznany jest jednak wpływ zmian klimatycznych na ten wysokogórski gatunek. Prawdopodobnie najmniej liczna w Polsce populacja darniówki tatrzańskiej, izolowana od innych populacji. Celem ochrony jest utrzymanie obecnego statusu populacji. Warunkiem właściwej ochrony gatunku jest utrzymanie starych drzewostanów ze zróżnicowanym podszytem. XX XX U1 U1 FV XX XX

14 3. WSKAZANIE EWENTUALNYCH ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY DZIAŁANIAMI NIEZBĘDNYMI DO UTRZYMANIA WŁAŚCIWEGO STANU ZACHOWANIA POPULACJI DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ, A OCHRONĄ INNYCH GATUNKÓW Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW KONFLIKTOWYCH. Ochrona darniówki tatrzańskiej nie powinna kolidować w żaden sposób z ochroną innych gatunków, zarówno roślin, jak i zwierząt. Zabiegi ochronne prowadzone w stosunku do innych gatunków wymienionych w SFD dla omawianego obszaru są zbieżne z potrzebami ochronnymi darniówki tatrzańskiej. Jedyną w chwili obecnej sytuacją konfliktową są zabiegi ochronne zatorfionego terenu w pobliżu schroniska, związane z wycinką rosnących tam świerków. Teren ten jest również potencjalnym siedliskiem darniówki tatrzańskiej. Wycinka drzew może wpływać na gatunek negatywnie. Należy ponadto przeprowadzić analizę wieku tych drzew. Być może są elementem naturalnym na tym siedlisku. 4. DIAGNOZA ZACHOWANIA WŁAŚCIWEGO STANU OCHRONY DARNIÓWKI TATRZAŃSKIEJ W OBSZARZE Status darniówki tatrzańskiej w masywie Pilska jest bardzo niejasny. Wpływ na to mają: 1) brak monitoringu, 2) najprawdopodobniej porozrywany zasięg występowania, 3) niskie zagęszczenie. Ze względu na bardzo niewielki obszar należy z wyjątkową ostrożnością podchodzić do jakichkolwiek zmian w środowisku. Brak dokładnego rozpoznania populacji darniówki tatrzańskiej na Pilsku powoduje, że zabiegi ochronne powinny skupiać się na zachowaniu właściwego stanu biotopów. Znamienny jest fakt wykrycia tego gatunku poza terenem rezerwatu w okolicach schroniska. Wskazuje on na konieczność ograniczania ewentualnych inwestycji w tym rejonie. 5. SZLAKI MIGRACJI Darniówka tatrzańska należy do gatunków, o których ewentualnych trasach migracji wiadomo bardzo niewiele. Haitlinger (1981) sugeruje, że obie populacje,

15 pilska i babiogórska mogą się kontaktować. Argumentem są nisko położone stanowiska stwierdzone przez Dudicha i innych (1981) na wysokości 850 m n.p.m. Wydaje się, że na tej wysokości są to raczej migranci z terenów położonych wyżej. Samice charakteryzują się mniejszym areałem osobniczym około 0,06 ha samce około 0,08 ha. Zarówno samiec, jak i samica mogą się przemieścić pomiędzy powierzchniami o 260 m (Ruda i inni 2010). Stąd należy założyć, że oprócz miejsc będących głównym siedliskiem gatunku należy objąć strefą buforową znacznie większy obszar. Populacja darniówki tatrzańskiej znajdująca się po polskiej stronie granicy tworzy ciągłość z populacją słowacką. Występują tam bardzo korzystne warunki, stąd na pewno część populacji ulega wymianie. 6. CHARAKTERYSTYKA ISTNIEJĄCYCH I POTENCJALNYCH ZAGROŻEŃ 6.1. ZAGROŻENIA NATURALNE sukcesja kosodrzewiny- darniówka tatrzańska unika zwartych płatów kosówki. Siedliska po polskiej stronie nie ulegają jednak tak gwałtownemu zarastaniu, jak ma to miejsce po stronie słowackiej. drapieżnictwo darniówka może być ofiarą łasicy Mustela nivalis, gronostaja Mustela erminea, lisa Vulpes vulpes, kuny leśnej Martes martes, a także puszczyka Strix aluco, sowy uszatej Asio otus, włochatki Aegolius fureneus. Drapieżnictwo na darniówce jest czynnikiem naturalnym i jako takie nie powinno podlegać regulacjom. 6.2. ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE narciarstwo - Masyw Pilska ze względu na położenie oraz obecność stoków narciarskich podlega silnej antropopresji. Wpływ narciarstwa jest raczej pośredni niż bezpośredni. Pośrednie oddziaływanie to głównie wycinanie drzew pod stoki zjazdowe. Niestety nie wiadomo czy i jak wpływa narciarstwo na populację darniówki. W okresie zimowym darniówki znajdują się pod śniegiem. Ze względów technicznych badanie gryzoni w okresie zimowym jest bardzo utrudnione.

16 turystyka piesza erozja nieodpowiednio zabezpieczonych szlaków turystycznych w rejonie Pilska sprzyja ich poszerzaniu. Zwiększa również możliwość łatwiejszego upolowania darniówek przez drapieżniki. Przy szlakach występuje również nagromadzenie śmieci. schronisko na Hali Miziowej rejon zlokalizowany poniżej schroniska jest zaśmiecony (Fot. 4, 5, 6, 7). Stan ten trwa od wielu lat. Wyrzucane są również popioły z pieców schroniska, tworzące zwały zbitej masy. Większość śmieci to pozostałości z okresu zimowego. Puszki i butelki nie pozostają bez wpływu na populacje drobnych ssaków. W badaniach prowadzonych na terenach podgórskich Alp stwierdzono 904 drobne ssaki uwięzione w puszkach i butelkach (Debernardi i inni 1997). Śmieci znajdują się na jedynym współcześnie znanym stanowisku darniówki tatrzańskiej. Teren należy oczyścić i zwrócić baczniejszą uwagę na usuwanie śmieci po okresie zimowym. pasterstwo w rejonie Hali Miziowej prowadzony jest wypas owiec. Wypas z reguły prowadzi do zmiany struktury populacji drobnych ssaków. Wpływ pasterstwa na darniówkę tatrzańską nie jest znany. Zalecany jest wypas ekstensywny (zalecana obsada owiec nie powinna przekraczać 6 sztuk/ha). gryzonie związane z gospodarką człowieka - pośredni wpływ pasterstwa i obecności schroniska to pojawianie się gatunków gryzoni związanych z gospodarką człowieka. Efektem wypasu owiec jest pojawienie się nornika zwyczajnego Microtus arvalis i myszy polnej Apodemus agrarius. Na występowanie tych gatunków na tak dużych wysokościach zwrócili uwagę Chudoba i Haitlinger (1971). Potwierdziły to późniejsze obserwacje Adamskiego (1996) i dane badań z lata 2010-11 (Cichocki i Ważna materiały niepublikowane). Niewiadomo czy istnieją jakieś interakcje pomiędzy wymienionymi gryzoniami, a darniówką tatrzańską. Wydaje się, że jeżeli są to dotyczą głównie terenów otwartych np. stoków zjazdowych.

17 Oddziaływania Kod Nazwa działalności Intensywność Wpływ Syntetyczny opis 160 gospodarka leśna C - radykalne zubożenie środowiska 501 ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe B erozja szlaków, ich poszerzanie i niszczenie terenów przyległych 602 kompleksy B - wylesianie obszaru narciarskie 622 turystyka piesza B - erozja szlaków, ich poszerzanie i niszczenie terenów przyległych 420 odpady, ścieki B - obniżenie jakości siedlisk. Zagrożenia (przyszłe przewidywalne oddziaływania) Kod Nazwa Intensywność Wpływ Syntetyczny opis 160 gospodarka C - radykalne zubożenie środowiska leśna 602 kompleksy B - wylesianie obszaru narciarskie 403 zabudowa rozproszona C rozbudowa infrastruktury związanej z bazą turystyczną i gospodarką leśną zuboży obszar siedliskowo

18 Fot. 4. Śmieci nagromadzone wzdłuż potoku poniżej schroniska na Hali Miziowej (Fot. A. Ważna) Fot. 5. Śmieci nagromadzone wzdłuż potoku poniżej schroniska na Hali Miziowej (Fot. A. Ważna)

19 Fot. 6. Śmieci w lesie poniżej schroniska na Hali Miziowej (Fot. A. Ważna)

20 Fot. 7. Śmieci w lesie poniżej schroniska na Hali Miziowej (Fot. A. Ważna) 6.3. OKREŚLENIE SPOSOBÓW ELIMINACJI I OGRANICZENIA ZAGROŻEŃ 1. Utworzenie strefy buforowej, gdzie zabiegi gospodarcze np. leśne będą ograniczone. Strefa buforowa pokrywałaby się z potencjalnym zasięgiem darniówki, a granicą byłaby wysokość 1100 m. n.p.m. (Ryc. 3).

21 Ryc. 3. Proponowana strefa ochronna populacji darniówki tatrzańskiej Microtus tatricus. 2. Szlaki na kopule Pilska ulegają silnej erozji. Wiąże się z tym penetracja przez turystów rejonów przyległych do szlaków i w konsekwencji ich poszarzanie. Należy możliwie ograniczyć penetrację obszarów poza szlakami. Najprostszym rozwiązaniem, którego efekty można obserwować w Tatrzańskim Parku Narodowym jest właściwe utrzymanie szlaków. Rozwiązania zaproponowane przez Łajczak i inni (1996) w sposób szczegółowy opisują, jak powinien być zbudowany szlak. Dobrze utrzymany szlak ułatwia przemarsz i powoduje, że turysta nie próbuje z niego zejść. W ten sposób unika się niekontrolowanego poszerzania szlaków przez rozdeptanie. Odpowiednio zbudowane ścieżki na stoku ograniczą również procesy erozji. 3. Monitorowanie stanu zabudowy Hali Miziowej i niedopuszczanie do inwestycji związanych z wylesianiem oraz rozpraszaniem budynków, w tym różnego typu wiat, schronów, miejsc piknikowych.

22 4. Nie wylesianie nowych powierzchni pod trasy zjazdowe. Fragmentacja obszarów leśnych wpływa negatywnie na populację darniówki, tworząc bariery pomiędzy mikropopulacjami. 7. POSTULATY I ZALECENIA ODNOŚNIE GOSPODARKI LEŚNEJ Ze względu na to, że część obszaru podlega ochronie rezerwatowej (rezerwat Pilsko), ewentualne ograniczenia powinny dotyczyć głównie przylegających lasów. Należy zwrócić uwagę na lasy w tzw. strefie buforowej dochodzącej do granic rezerwatu. Należy ograniczyć zabiegi mające na celu usuwanie wszystkich drzew zwalonych bądź wypróchniałych w strefie do 200 metrów poniżej rezerwatu. Ważne jest też ograniczenie zwózki drewna ciężkimi maszynami niszczącymi darń. Zwózka drewna powinna być wykonywana przy użyciu koni, tylko przy grubej pokrywie śnieżnej. Najlepszym rozwiązaniem byłoby całkowite zaniechanie zabiegów związanych z wycinką drzew na obszarze przylegającym do rezerwatu. 8. IDENTYFIKACJA KONIECZNYCH DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 1. Zakaz wypasu owiec na torfowisku przy schronisku na Hali Miziowej. 2. Dopuszczenie wypasu ekstensywnego (czyli poniżej 6 sztuk owiec na ha) w rejonie Hali Miziowej (Kaźmierczakowa i inni 1990). 3. Kontrola stoków narciarskich pod kątem ewentualnej presji człowieka wycinania lub podcinania drzew. 4. Kontrola stoków narciarskich pod kątem stopnia erozji. 5. Ograniczenie penetracji przez ludzi obszaru źródliskowego na Hali Miziowej. 6. Zabezpieczenie, obecnie silnie zerodowanych, istniejących szlaków turystycznych. 7. Rozwiązanie problemu wyrzucania odpadów na tereny leśne w rejonie schroniska na Hali Miziowej. Zobowiązanie gospodarza terenu (Lasy Państwowe) do uprzątnięcia obecnych zaśmieceń na terenach leśnych w rejonie Hali Miziowej oraz monitorowania stanu w przyszłości. Zobowiązanie gospodarza schroniska na Hali Miziowej do rozstawiania większej liczby śmietników w sezonie narciarskim.

23 Cele działań ochronnych Przedmiot ochrony 2612 Darniówka tatrzańska Microtus tatricus Numer stanowiska Stan ochrony Cele działań ochronnych - XX ochrona przed wyginięciem gatunku na stanowisku Perspektywa osiągnięcia właściwego stanu ochrony 10 lat 2.5. Istniejące i projektowane plany/programy/projekty dotyczące zagospodarowania przestrzennego Tytuł opracowania Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowa nia przestrzennego gminy Plan urządzenia lasu Instytucja odpowiedzialna za przygotowanie planu/ programu/ wdrażanie projektu Ustalenia MPZP Jeleśnia (Uchwała nr XXVII/241/05 Rady Gminy Jeleśnia z dnia 19 lipca 2005) w obrębie ostoi darniówki tatrzańskiej w masywie góry Pilsko Plan urządzenia lasu Ustalenia planu/programu/projektu mogące mieć wpływ na przedmioty ochrony 92-B.1Ut 2 206-B.1R n, 383-I.1R n, 185-B.1ZL, 429-I.1ZL, 200-B.1ZL,187-B.1ZL Ustalenia dot. działań minimalizujących lub kompensujących Monitorowanie stanu zabudowy Hali Miziowej i niedopuszczanie do inwestycji związanych z wylesianiem oraz rozpraszaniem budynków, w tym różnego typu wiat, schronów, miejsc piknikowych. Brak możliwości działań kompensujących. Monitorowanie stanu zabudowy Hali Miziowej i niedopuszczanie do inwestycji związanych z wylesianiem oraz rozpraszaniem budynków, w tym różnego typu wiat, schronów, miejsc piknikowych. Ograniczenie inwestycji w ramach przeznaczenia uzupełniającego, tzn. budowy wyciągów narciarskich, tras zjazdowych i obiektów towarzyszących Brak możliwości działań kompensujących Ograniczenie inwestycji w ramach przeznaczenia uzupełniającego, tzn. zabudowy zagrodowej w PGLLP i oraz infrastruktury technicznej. Brak możliwości działań kompensujących. 9014, 9019 Grunty prywatne brak danych o planowanych działaniach gospodarczych w ramach gospodarki leśnej. Zaniechanie wszelkich zabiegów związanych z gospodarką leśną. Brak możliwości działań kompensujących. 9020 Grunty prywatne brak danych o

24 121d, 116c, 117b, 110b, 106c, 106d, 117a 158d, 158b, 158a, 157a, 157b, 155a, 156a, 154b, 154a, 121a, 121b, 120c, 120b, 116a, 116b, 115b, 115c, 115d, 117a, 115f, 109a, 114c, 112f, 109d, 109f, 110a, 106b, 106a, 105d, 105f planowanych działaniach gospodarczych w ramach gospodarki leśnej. Ograniczenie wycinania starodrzewia. Zrywka drzew przy użyciu koni lub zimą przy pokrywie śnieżnej. Nieusuwanie żadnych obumarłych, zwalonych drzew. Brak możliwości działań kompensujących. Zaniechanie wszelkich zabiegów związanych z gospodarką leśną. Brak możliwości działań kompensujących. Ograniczenie wycinania starodrzewia. Zrywka drzew przy użyciu koni lub zimą przy pokrywie śnieżnej. Zaniechanie zabiegów agrotechnicznych związanych z niszczeniem wierzchniej warstwy gleby. Nieusuwanie żadnych obumarłych, zwalonych drzew. Brak możliwości działań kompensujących. 9. USTALENIE ZAKRESU I ZALECANEJ METODYKI PROWADZENIA MONITORINGU Monitoring powinien mieć na celu określanie aktualnych parametrów populacyjnych. Przede wszystkim należy skupić się na monitorowaniu rozmieszczenia populacji darniówki. Przy dobrym rozpoznaniu rozmieszczenia stanowisk możliwe będzie dokładniejsze oszacowanie zagęszczenia i liczebności populacji. Za pozytywny wynik monitoringu należy uznać stwierdzenia pojedynczych darniówek na powierzchniach odłownych, co będzie się pokrywać z dotychczasowymi obserwacjami. Trudno jednoznacznie stwierdzić czy obecna sytuacja jest optymalna, bo nie można jej odnieść do danych historycznych. Przypuszczalnie stan populacji w lasach nie zmienia się. Nastąpiły natomiast istotne zmiany środowiskowe powyżej górnej granicy lasu. Należy przeprowadzić dokładne badania weryfikujące tezę o niezasiedlaniu przez darniówkę tatrzańską zarośli kosówkowo-bażynowych powyżej górnej granicy lasu. Należy monitorować populację darniówki tatrzańskiej przeprowadzając odłowy co 2 lata w rejonach, gdzie była stwierdzana oraz rozszerzyć badania na miejsca, skąd brakuje informacji o występowaniu.

25 Ustalenie działań w zakresie monitoringu stanu ochrony przedmiotów ochrony Cel ochrona przed wyginięciem gatunku na stanowisku Parametr Parametry populacji Parametry siedliska gatunku Wskaźnik Liczebność Rozmieszczenie Zagęszczenie Udział w zespole drobnych ssaków Udział naturalnych lasów świerkowych Zakres monitoringowych Terminy/częstotliwość Miejsce prac odłowy w pułapki żywołowne, metodą MCR od 2013 co 2 lata lipiec wrzesień 1. lasy powyżej schroniska, 2. las poniżej schroniska na Hali Miziowej, 3. lasy na stokach Szczawinka, 4. lasy wokół Hali Cebulowej. 5. inne powierzchnie leśne na kopule Pilska Podmiot odpowiedzialny Szacowany koszt (w tys. zł) RDOŚ 1000 PLN koszt monitoringu 1 powierzchni 9.1. METODY BADAWCZE ZALECANE PRZY MONITORINGU Stosowaną w badaniach metodą badawczą jest metoda znakowania i powtórnych złowień (CMR). Metoda ta przy spełnieniu rygorów stosowania jest metodą żywołowną. Polega na odłowieniu darniówek w pułapki żywołowne, a następnie oznaczenie gatunku, nietrwałe oznakowanie i wypuszczenie w miejscu odłowu. Nietrwałe oznakowanie polega na wycięciu fragmentu futerka w grzbietowej

26 części ciała. Trwałe znakowanie, polegające na odcięciu fragmentu ogona lub ucha, nie jest konieczne w monitoringu. Do odłowów powinny być użyte powszechnie stosowane pułapki żywołowne, np. typu klatkowego Shermann. Powierzchnia odłowna powinna się składać z 6 pułapkolinii (Ryc. 3). Odległość pomiędzy sąsiednimi pułapkami powinna wynosić 10 metrów. Powierzchnia odłowna wynosi wtedy 0,25 ha. Przed założeniem powierzchni odłownej przez 2 doby powinno się przeprowadzać zanęcanie w celu zwiększenia skuteczności odłowów. Zanęcanie polega na wysypywaniu na zaplanowanej zgodnie z założeniami stosowanej metody powierzchni odłownej pokrojonych kawałków marchwi i jabłek. W celu zachowania żywołowności pułapki powinny być kontrolowane 2 razy w ciągu doby, późnym wieczorem (po godz. 20.00) i wcześnie rano (5.00-6.00). Na powierzchni badawczej pułapki powinny pozostawać przez 5 dni, zgodnie z założeniami stosowanej metody (Gurnell i Flowerdew, 1994). Badania powinny być prowadzone przez specjalistów z uwagi na możliwość pomylenia gatunku ze współwystępującą na Pilsku darniówką zwyczajną Microtus subterraneus oraz innymi gryzoniami. Należy pamiętać, że opis morfologiczny ubarwienia jest niepełny. 9.2. TERMIN BADAŃ Rycina 3. Schemat powierzchni odłownej.

27 Badania monitorujące populację darniówki tatrzańskiej powinny być prowadzone w okresie lipiec wrzesień. W tych miesiącach populacja osiąga najwyższą liczebność. Przy obserwowanych niskich liczebnościach drobnych ssaków w wyższych partiach gór w innych terminach darniówka może się słabo odławiać lub wręcz nie być stwierdzana. 9.3. LOKALIZACJA POWIERZCHNI MONITORINGOWYCH Miejsca odłowu powinny być zlokalizowane na powierzchniach leśnych boru świerkowego regla górnego, w tym w rejonach źródliskowych, w pobliżu potoków, w miejscach z głazowiskami. Siedliska sprzyjające występowaniu darniówki, które powinny być monitorowane to: 1. lasy powyżej schroniska, 2. las poniżej schroniska na Hali Miziowej, 3. lasy na stokach Szczawinka, 4. lasy wokół Hali Cebulowej, 5. inne powierzchnie leśne na kopule Pilska.

28 10. WNIOSKI 1. Populacja darniówki tatrzańskiej w rejonie Pilska charakteryzuje się niską liczebnością, wyspowym rozmieszczeniem i niskimi zagęszczeniami. 2. Rezerwat Pilsko ma ograniczone znaczenie dla ochrony darniówki tatrzańskiej ze względu na rozmieszczenie populacji również poza obszarem ochrony ścisłej. 3. Założenie, że część szczytowa Pilska ma kluczowe znaczenie dla ochrony darniówki tatrzańskiej jest błędne. W rejonie tym nie ma preferowanych przez gatunek siedlisk i darniówki występują tam akcydentalnie lub wcale. 4. Dla ochrony darniówki tatrzańskiej najistotniejsza jest ochrona siedlisk. 5. Dla poznania statusu populacji darniówki na Pilsku konieczne jest jej monitorowanie, zarówno w rezerwacie, jak i poza nim. 11. PIŚMIENNICTWO Adamski P. 1996. Drobne ssaki partii szczytowej masywu Pilska oraz ocena wpływu ruchu turystycznego na teriofaunę. Studia Naturae 41: 197-203. Chudoba S., Haitlinger R. 1971. Drobne ssaki Beskidu Żywieckiego. Acta zoologica cracoviensia 16 (8): 413-433. Debernardi P., Petrarca E., Perrone A., Cantini M., Chiarenzi B. 1997. Small mammals found in discarded bottles in Alpine and pre-alpine areas of nw-italy. Hystrix 9 (1-2): 51-55. Dudich A., Kováčik J., Štollmann A., Obuch J. 1981. Ďalšie poznatky rozšírení Sicista betulina Pallas, 1779 a Pitymys tatricus Kratochvíl, 1952 (Mammalia, Rodentia) v Zápodných Karpatoch. 36 (8): 659-668. Haitlinger R. 1970. Pitymys Mc Murtrie, 1931, from the Beskid Żywiecki and the Sudetes. Acta theriologica 15 (23):365-370. Haitlinger R. 1981. Pitymys tatricus Kratochvil, 1952, w Polsce. Przegląd Zoologiczny 25 (3): 405-407.

29 Jurčovičova M., Rudá M. 2006. Short review on ecology and distribution of Microtus tatricus (Kratochvíl, 1952) in Slovakia. Oecologia Montana 15: 38-39. Gurnell J., Flowerdew J. R. 1994. Live trapping small mammals A practical guide. 3 rd Edition. The Mammal Society. London IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2. <http://www.iucnredlist.org>. Downloaded on 10 November 2011. Kaźmierczakowa R., Kusińska M., Kwiatkowska A., Poznańska Z., Rams B. 1990. Produktywność zbiorowisk łąkowych polan reglowych w Tatrach. Studia Naturae 34: 77-111. Kratochvíl J. 1969. Der Geschlechtszyklus der Weibchen von Pitymys subterraneus und P. tatricus (Rodentia) in der Hohen Tatra. Zoologicke Listy 18 (2):99 120. Kratochvíl J., Gaisler J. 1967. Die Sukzession der kleinen Erdsäugetiere in einem Bergwald Sorbeto-Piceetum. Zoologické Listy 16 (4): 301-324. Martínková N., Dudich A. 2003. The fragmented distribution range of Microtus tatricus and its evolutionary implications. Folia zoologica 52 (1): 11-22. Michalik S. 1996. Projekt systemu obszarów chronionych w szczytowej części masywu Pilska. Studia Naturaec41: 221-225 Natura 2000. Standardowy formularz danych Dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) i dla specjalnych obszarów ochrony (SOO). Obszar PLB240002 Beskid Żywiecki. Profus P. 2001. Microtus (Pitymys) tatricus (Kratochvil, 1952). Darniówka tatrzańska. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce: 70-71. PWRiL. Warszawa Pucek Z. 1984. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN. Warszawa. Rudá M., Kocian Ľ., Martínková N., Žiak D. 2008. Population dynamics and spatial behavior of Microtus tatricus (Arvicolinae, Rodentia). Acta theriologica 55 (1): 81-88.