SPIS TREŚCI. Wykaz skrótów Wstęp... 13

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 11 Wstęp... 13 Wacław Królikowski SJ OGÓLNY KONTEKST I CEL ADNOTACJI DO ĆWICZEŃ DUCHOWYCH ŚW. IGNACEGO LOYOLI... 19 Ogólny kontekst Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 19 Cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 23 Henryk Dziadosz SJ BIBLIJNE ASPEKTY ADNOTACJI... 31 Adnotacja 1... 32 Adnotacja 2... 33 Adnotacja 3... 35 Adnotacja 4... 36 Adnotacja 5... 37 Adnotacja 6... 38 Adnotacje 7 i 8... 39 Adnotacje 9 i 10... 39 Adnotacja 11... 40 Adnotacje 12 i 13... 41 Adnotacja 14... 41 Adnotacja 15... 42 Adnotacja 16... 43 Adnotacja 17... 44 Adnotacja 20... 45 Eugeniusz Jendrzej SJ NATURA I CEL ĆWICZEŃ DUCHOWYCH WEDŁUG ADNOTACJI 1 I NUMERU 21 ĆWICZEŃ DUCHOWYCH... 47 Wstęp do Adnotacji... 48 Adnotacje przedstawiane odprawiającemu Ćwiczenia... 49 Adnotacja 1 i ĆD 21... 50

6 Spis treści Natura Ćwiczeń duchowych... 52 Rodzaje ćwiczeń według Adnotacji 1... 53 Ćwiczenia cielesne a ćwiczenia duchowe... 55 Cel Ćwiczeń duchowych według Adnotacji 1 i ĆD 21... 56 Afección afecciones... 60 Mieczysław Kożuch SJ ĆWICZENIA DUCHOWE A PSYCHOTERAPIA... 67 Wolność... 69 Postawa twórczości i dynamizmu... 71 Dający Ćwiczenia duchowe... 73 Bronisław Mokrzycki SJ DOBRE ODPRAWIANIE ĆWICZEŃ DUCHOWYCH PROWADZĄCE DO CELU... 77 Obiektywny cel Ćwiczeń duchowych... 77 Zakotwiczenie Ćwiczeń duchowych w naturze ludzkiej i w historii zbawienia... 78 Biblijne nawrócenie i cel Ćwiczeń duchowych... 79 Wybór stanu życia lub jego reforma... 80 Teren współpracy i walki... 81 Warunki skutecznego porządkowania życia... 82 Wierność i elastyczność w Ćwiczeniach duchowych... 84 Tomasz Oleniacz SJ OGÓLNY SPOSÓB POSTĘPOWANIA W CZASIE ĆWICZEŃ DUCHOWYCH (ĆD 2-3)... 87 Wstęp... 87 Uwagi dla odprawiającego rekolekcje... 89 Osobisty wysiłek modlitwa... 89 Smakować i czuć sentir y gustar... 91 Uwagi dla dającego Ćwiczenia... 95 Cel/cele rekolekcji ignacjańskich... 96 Opowiedzieć krótko historię... 99 Znajomość tekstu książeczki Ćwiczeń... 101 Znajomość rekolektanta... 102 Przekazywać sposób i plan Ćwiczeń duchowych... 106 Zakończenie... 109

Spis treści 7 Józef Augustyn SJ ETAPY ĆWICZEŃ DUCHOWYCH (ĆD 4)... 111 Doświadczenie duchowe wymaga czasu... 111 Ignacjański tydzień... 113 Treści poszczególnych tygodni Ćwiczeń... 115 Oczyszczenie, oświecenie i zjednoczenie... 116 Rozeznanie owoców Ćwiczeń i przechodzenie na kolejne tygodnie... 117 Owoce duchowe poszczególnych tygodni Ćwiczeń... 119 Wstyd z powodu grzechów... 119 Nasza żarliwość w modlitwie i w służbie... 121 Nasza radości z powodu chwały i radości Chrystusa... 122 Miłość do Boga... 123 Tadeusz Hajduk SJ PODSTAWOWE PREDYSPOZYCJE REKOLEKTANTA (ĆD 5). 125 Egzegeza tekstu... 125 Bóg pierwszy w działaniu... 126 Cel działania Boga... 126 Hojność i wielkoduszność rekolektanta jako środek pomagający Bogu skutecznie działać... 127 Oddanie Bogu woli i wolności umożliwia Mu owocne działanie... 127 Oddanie siebie i tego, co posiadam, by Bóg mógł działać... 128 Rozwój i przejawy hojności na poszczególnych etapach Ćwiczeń duchowych... 129 Magis w Fundamencie... 129 W pierwszym tygodniu... 131 W drugim tygodniu... 131 W trzecim tygodniu... 132 W czwartym tygodniu... 134 Uwieńczenie wstępnych postaw w kontemplacji Ad amorem... 134 Hojność i wielkoduszność w strapieniach i pocieszeniach... 135 Strapienie... 135 Pocieszenie... 137

8 Spis treści Krzysztof Dyrek SJ DAJĄCY ĆWICZENIA (ĆD 6-17)... 139 Wstęp... 139 El que da los Ejercicios... 141 Cechy dającego... 141 Funkcje dającego... 145 Wprowadzenie do modlitwy... 147 Słuchanie i czucie... 148 Rozeznawanie... 150 Zadawanie pytań... 153 Pouczanie... 154 Zostawianie odprawiającego z Bogiem... 156 Zakończenie... 157 Mieczysław Bednarz SJ JAKIM CZŁOWIEKIEM MA BYĆ W ŚWIETLE ADNOTACJI DAJĄCY ĆWICZENIA DUCHOWE?... 159 Co to znaczy kierować?... 159 Co to znaczy pomagać?... 160 Kwalifikacje dającego Ćwiczenia... 161 Wzór i autorytet św. Piotra Fabera... 162 Co dyskwalifikuje dającego Ćwiczenia... 164 Dobre owoce Ćwiczeń... 168 Jerzy Sermak SJ JAK KIEROWAĆ ODPRAWIAJĄCYM ĆWICZENIA DUCHOWE?... 171 Zadania kierownika przed rekolekcjami... 172 Zadania kierownika w czasie Ćwiczeń... 172 Zachowanie się kierownika w czasie Ćwiczeń według Adnotacji... 174 Zadania kierownika przed wyborem, podczas wyboru i po wyborze... 176 Dariusz Wiśniewski SJ SZTUKA DOSTOSOWANIA ĆWICZEŃ DUCHOWYCH DO REKOLEKTANTA WEDŁUG ADNOTACJI (ĆD 18-20)... 179 Ignacjańska specyfika Ćwiczeń... 179

Spis treści 9 Treść Adnotacji dotyczących sztuki dostosowania... 181 Sztuka dostosowania... 183 Dostosowanie ze względu na dary naturalne, a nie nadprzyrodzone osób... 185 Wyraziste rozdzielenie na pierwszy tydzień i całe Ćwiczenia.. 187 Otwarte i zamknięte... 188 Dostosowanie treści... 188 Wnioski... 189 Bibliografia... 191 Publikacje z Kursów Duchowości Ignacjańskiej za lata 1985-2013... 199 Domy rekolekcyjne, w których udziela się Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli... 205

WSTĘP Zagadnienia dotyczące kierownictwa duchowego jako szczególnego narzędzia rozwoju duchowego są od dawna obecne w cyklu Kursów Duchowości Ignacjańskiej. XXXIV Kurs Duchowości Ignacjańskiej został w całości poświęcony refleksji na temat: Podstawy ignacjańskiego kierownictwa duchowego. Wokół Adnotacji do Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli. Temat ten jest kontynuacją wcześniejszego, XXXII Kursu Duchowości Ignacjańskiej dotyczącego ignacjańskiego kierownictwa duchowego, ale z odwołaniem się do dynamiki całych Ćwiczeń duchowych 1. W ramach niniejszej książki przedmiotem analizy są natomiast tak zwane Adnotacje do Ćwiczeń duchowych, czyli Uwagi wstępne [służące] do zdobycia pewnego zrozumienia Ćwiczeń Duchownych (ĆD 1). Uwagi te są można powiedzieć swoistym wstępnym dyrektorium otwierającym Ćwiczenia, w którym św. Ignacy zawarł podstawowe kryteria odnoszące się do kierownictwa duchowego 2. Wyjątkowe znaczenie kierownictwa duchowego dla duchowego rozwoju człowieka zostało ukazane już w Piśmie Świętym 3. Także cała Tradycja Kościoła, aż do naszych czasów, podkreśla niezwykłą rolę kierownictwa duchowego zarówno w życiu pojedynczego człowieka, jak i społeczności ludzi wierzących w Jezusa 1 W. Królikowski (red.), Kierownictwo duchowe według św. Ignacego Loyoli, Kraków 2013. 2 Por. A. Haas, Commento sulle Annotazioni agli Esercizi spirituali, Roma 1976. 3 Zob. Wj 3, 12; 1 Sm 3, 1-10; 2 Sm 7, 9; Łk 24, 13-35; Mk 10, 17-22; por. T. Kot, Kierownictwo duchowe w Ćwiczeniach duchownych. Refl eksje biblijne, w: W. Królikowski (red.), Kierownictwo duchowe według św. Ignacego Loyoli, dz. cyt., s. 17-33.

14 Wstęp Chrystusa 4. Również Sobór Watykański II wyraźnie wskazuje na wielkie znaczenie kierownictwa duchowego w posłudze Kościoła 5. Podobnie dokumenty Kościoła, które ukazały się po Soborze Watykańskim II, jednoznacznie podkreślają znaczenie kierownictwa duchowego, na przykład posynodalna adhortacja Jana Pawła II Pastores dabo vobis czy adhortacja Vita consecrata 6. Święty Ignacy Loyola (1491-1556), autor Ćwiczeń duchowych i Adnotacji do nich, jest jedną z trzech wielkich postaci złotego wieku Hiszpanii. Wraz ze św. Teresą z Avila i św. Janem od Krzyża należy do tak zwanych klasyków złotej epoki kierownictwa duchowego. Dzięki swoim słynnym Ćwiczeniom duchowym spowodował wyraźne ożywienie praktyki indywidualnego kierownictwa duchowego. Adnotacje do Ćwiczeń duchowych zawierają wiele podstawowych prawd związanych z indywidualnym kierownictwem duchowym, praktykowanym podczas rekolekcji ignacjańskich. Niniejsza publikacja: Podstawy ignacjańskiego kierownictwa duchowego. Wokół Adnotacji do Ćwiczeń duchowych św. Igna- 4 Zob. Direction spirituelle, w: Dictionnaire de Spiritualité. Ascétique et mystique. Doctrine et histoire, t. III, Paris 1957, kol. 1002-1142; J. Struś, Direzione spirituale, w: E. Ancilli (red.), Dizionario Enciclopedico di Spiritualità, t. I, Roma 1992, s. 793-806; J.F. Valderrábano Ordeig, Direzione Spirituale, w: T. Goffi, A. Palazzini (red.), Dizionario Teologico della Vita Consacrata, Milano 1994, s. 558-573; U. Occhialini, Direzione spirituale, w: L. Borriello, E. Caruana, M.R. del Genio, N. Suffi (red.), Dizionario di Mistica, Città del Vaticano 1998, s. 420-424; J. Naumowicz, Kierownictwo duchowe, w: A. Szostek, B. Migut, E. Gigilewicz i in. (red.), Encyklopedia Katolicka, t. VIII, Lublin 2000, kol. 1412-1417; J. Misiurek, Kierownictwo duchowe, w: M. Chmielewski (red.), Leksykon duchowości katolickiej, Lublin Kraków 2002, s. 411-415; J. Augustyn (red.), Sztuka kierownictwa duchowego. Poradnik, Kraków 2013. 5 Zob. Sobór Watykański II, Dekret o posłudze i życiu prezbiterów Presbyterorum ordinis, 18; Sobór Watykański II, Dekret o formacji kapłanów Optatam totius, 3, 8, 19; Sobór Watykański II, Dekret o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, 18; Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, 10; Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem, 16. 6 Por. Jan Paweł II, Pastores dabo vobis, Rzym 1992; Jan Paweł II, Vita consecrata, Rzym 2000.

Wstęp 15 cego Loyoli dotyczy analizy ignacjańskiego kierownictwa duchowego ukazanego jak już wspomniano nie tyle w całych Ćwiczeniach duchowych, na wszystkich ich etapach, ile w samych Adnotacjach, czyli w Uwagach wstępnych [służących] do zdobycia pewnego zrozumienia Ćwiczeń Duchownych (ĆD 1). Adnotacje do Ćwiczeń duchowych są szczególnie cennym źródłem, wręcz syntetycznym i podstawowym zbiorem prawd odnoszących się do ignacjańskiego kierownictwa duchowego. Podobna, szersza dyskusja na temat Adnotacji do Ćwiczeń duchowych odbyła się podczas VI Kursu Duchowości Ignacjańskiej, który miał miejsce w Czechowicach-Dziedzicach w 1986 roku. Publikacja z ówczesnego Kursu Duchowości Ignacjańskiej nosi tytuł: Wokół Annotacji Ćwiczeń 7. Niektóre jej artykuły umieściliśmy w obecnym zbiorze, dzięki czemu analiza poruszanego tematu staje się szersza i bardziej całościowa. Zawarta w niniejszej książce charakterystyka ignacjańskiego kierownictwa duchowego ukazanego w Adnotacjach do Ćwiczeń duchowych rozpoczyna się od spojrzenia na ogólny kontekst i cel Adnotacji. Każde kierownictwo duchowe, w tym także ignacjańskie, ma swoje korzenie w Piśmie Świętym, dlatego w kolejnym artykule ukazane zostały biblijne źródła poszczególnych Adnotacji św. Ignacego. Dalsze artykuły stanowią analizę dwudziestu numerów Adnotacji, ze szczególnym uwzględnieniem podstawowych zasad dotyczących kierownictwa duchowego praktykowanego przez św. Ignacego, Patrona wszystkich ćwiczeń duchowych i rekolekcji 8. Adnotacja 1 dotyczy natury i celu całych Ćwiczeń duchowych. Adnotacje 2 i 3 odnoszą się do sposobu postępowania w czasie rekolekcji ignacjańskich. W Adnotacji 4 św. Ignacy opisuje poszczególne części Ćwiczeń i określa czas ich trwania. W Adnotacji 5 wskazuje na potrzebę odpowiednich predyspozycji 7 Wokół Annotacji Ćwiczeń. Referaty VI Kursu Duchowości Ignacjańskiej, Czechowice-Dziedzice, 15-19 września 1986, Kraków 1987. 8 25 lipca 1922 roku Papież Pius XI ogłosił św. Ignacego patronem wszystkich ćwiczeń duchowych i rekolekcji. Cyt. za: Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane. Komentarze, t. I, oprac. M. Bednarz, Kraków 1968, s. 87.

16 Wstęp duchowych zarówno ze strony dającego Ćwiczenia, jak i rekolektanta. W Adnotacjach 6-17 św. Ignacy opisuje sposób zachowania dającego Ćwiczenia wobec odprawiającego je, ze szczególnym zwróceniem uwagi na momenty strapienia i pocieszenia duchowego, które rekolektant może przeżywać. W ostatnich trzech Adnotacjach (18-20) św. Ignacy opisuje jakże cenną sztukę dostosowania treści rekolekcji do rekolektanta w zależności od różnych czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, w których się znajduje. Kierownictwo duchowe, praktykowane przez św. Ignacego Loyolę i zapisane w książeczce Ćwiczeń duchowych, a szczególnie w umieszczonych na jej początku Adnotacjach, należy do jakże cenionego i zalecanego w Kościele apostolstwa indywidualnego. Przypomina nam o tym Sobór Watykański II w Dekrecie o apostolstwie świeckich: Apostolstwo indywidualne, którego przeobfitym źródłem jest życie prawdziwie chrześcijańskie, stanowi początek i warunek wszelkiego apostolstwa świeckich, również zrzeszonego, i nie można go niczym zastąpić 9. Ufam, że kolejna publikacja z Kursu Duchowości Ignacjańskiej, poświęcona analizie podstaw ignacjańskiego kierownictwa duchowego, stanie się pomocą zarówno dla wszystkich powołanych do posługiwania tym darem w Kościele, dla wszystkich kierowników duchowych pomagających w prowadzeniu rekolekcji ignacjańskich, dla wszystkich przygotowujących się do tej niezwykłej posługi w Kościele, jak też dla wszystkich, którzy pragną odprawić rekolekcje według Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli. Wyrażam także nadzieję, że niniejsza publikacja przyczyni się do wzrostu zainteresowania rekolekcjami ignacjańskimi, tym jakże wielkim darem, który Bóg dał Kościołowi przez św. Ignacego. Do korzystania z tego daru zachęcał wszystkich św. Jan Paweł II, podczas modlitwy Anioł Pański, 16 grudnia 1979 roku: Niech 9 Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem, 16.

Wstęp 17 szkoła ćwiczeń duchownych będzie skutecznym środkiem przeciwko złu współczesnego człowieka, który uwikłany w ludzką zmienność żyje poza sobą, zajęty zbytnio rzeczami zewnętrznymi. Niechaj Ćwiczenia będą kuźnią nowych ludzi, autentycznych chrześcijan, oddanych apostołów. Wacław Królikowski SJ Wspomnienie Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny Mysłowice, 21 listopada 2015

Wacław Królikowski SJ OGÓLNY KONTEKST I CEL ADNOTACJI DO ĆWICZEŃ DUCHOWYCH ŚW. IGNACEGO LOYOLI Analizując książeczkę Ćwiczeń duchowych od strony struktury, możemy wyróżnić pięć zasadniczych części. Pierwsza to tak zwane Adnotacje, czyli Uwagi wstępne do Ćwiczeń, druga to Fundament Ćwiczeń duchowych, trzecią część stanowią tak zwane cztery tygodnie Ćwiczeń duchowych, czwartą Kontemplacja dla uzyskania miłości, a piątą różne reguły i uwagi związane zarówno z czasem rekolekcji, jak i poza nimi. Ogólny kontekst Adnotacji do Ćwiczeń duchowych Uwagi wstępne [służące] do zdobycia pewnego zrozumienia Ćwiczeń Duchownych, które tu następują, i pomocne tak temu, który ich udziela, jak i temu, który je odprawia (ĆD 1). Zasadniczy zrąb Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli Fundament i cztery etapy Ćwiczeń, tak zwane tygodnie poprzedzone są dwudziestoma Uwagami wstępnymi, czyli Adnotacjami (anotaciones) 1. Adnotacje jak wyjaśnia sam św. Ignacy to uwagi wstępne [służące] do zdobycia pewnego zrozumienia 1 Słowo adnotacja pochodzi od łac. adnotatio (hiszp. anotación) i oznacza: dopisek, dodatkowa notatka. Zob. Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980, s. 6. W krytycznych współczesnych wydaniach Ćwiczeń duchowych w języku hiszpańskim użyte jest słowo anotaciones. Zob. J. Calveras (red.), Ejercicios espirituales. Directorio y Documentos de S. Ignacio de Loyola, Barcelona 1958², s. 41; C. de Dalmases (red.), Ejercicios Espirituales, Santander 1987, s. 43; San Ignacio de Loyola, Obras, Madrid 2013, s. 147.

20 Wacław Królikowski SJ Ćwiczeń Duchownych (...) i pomocne tak temu, który ich udziela, jak i temu, który je odprawia (ĆD 1) 2. Są jakby wstępem do Ćwiczeń 3. Adolf Haas SJ zauważa, że stanowią one pierwsze dyrektorium św. Ignacego do Ćwiczeń duchowych 4, a Dariusz López Tejada SJ określa je jako preliminarz podstawowego dyrektorium 5. Podobnie uważa Mieczysław Bednarz SJ, który Uwagi wstępne nazywa pewnego rodzaju wprowadzeniem do całości Ćwiczeń 6. Stanowią swoisty komentarz, który określa istotę całych Ćwiczeń, ich cel, warunki, które winien spełniać kandydat do odprawiania Ćwiczeń, sposób postępowania dającego Ćwiczenia wobec tego, który je odprawia, oraz sposoby adaptacji Ćwiczeń do różnych warunków 7. Święty Ignacy na wstępie określił konieczne predyspozycje odprawiającego rekolekcje (zob. ĆD 3, 5, 11, 12, 13, 20), a następnie zredagował podstawowe instrukcje dla dającego Ćwiczenia (zob. ĆD 2, 4, 6, 10, 14, 15, 17, 18, 19, 20). Zredagował Adnotacje nie tyle dla samego siebie, ile raczej dla swoich pierwszych towarzyszy, aby ułatwić im udzielanie Ćwiczeń duchowych innym 2 Jan Alfons de Vitoria, któremu św. Ignacy udzielał porad dotyczących dawania Ćwiczeń, ponieważ przygotowywał się do ich udzielania Wawrzyńcowi Maggio w 1555 roku, późniejszemu wizytatorowi i prowincjałowi jezuitów polskich, w tak zwanym ignacjańskim Dyrektorium do Ćwiczeń duchowych (nr 4), na określenie Adnotacji używa słowa Reguły : Aquellas 20 reglas. Zob. I. Iparraguirre (red.), Directoria Exercitiorum Spiritualium (1540-1599), Romae 1955, D 4, 21. Tłumaczenie na język polski pierwszych czterech Dyrektoriów ignacjańskich znajduje się w: Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane. Komentarze, t. II, Kraków 1968, s. 215-238. 3 San Ignacio de Loyola, Obras, dz. cyt., s. 147, przypis 2. 4 A. Haas, Commento sulle Annotazioni agli Esercizi spirituali, Roma 1976, s. 8; por. J.E. González Magaña, Anotaciones, w: Diccionario de Espiritualidad Ignaciana (A-F), Bilbao 2007, s. 170. 5 D. López Tejada, Los Ejercicios Espirituales de San Ignacio de Loyola. Comentario y textos afi nes, Madrid 1998, s. 39. 6 Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane, t. II, dz. cyt., s. 12; por. E. Basabe, Las veinte Anotaciones de los Ejercicios, Manresa 19/1947, s. 275-339. 7 J. Augustyn, Ogólna wizja Annotacji, w: Wokół Annotacji Ćwiczeń. Referaty VI Kursu Duchowości Ignacjańskiej, Czechowice-Dziedzice, 15-19 września 1986, Kraków 1987, s. 7.

Ogólny kontekst i cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 21 ludziom. Zawarł w nich najbardziej podstawowe kryteria, które powinien uwzględniać dający Ćwiczenia 8. Mieczysław Bednarz SJ, analizując Adnotacje, szczególną uwagę zwraca na rolę dającego Ćwiczenia oraz na obowiązki odprawiającego rekolekcje 9. Główny zrąb Ćwiczeń duchowych powstał w Manresie w latach 1522-1523. Potwierdzają to pierwsi towarzysze Ignacego: Jakub Laynez SJ, Hieronim Nadal SJ, Jan Polanco SJ, Olivier Manare SJ. Natomiast Adnotacje powstały nieco później, w latach 1528-1539 10. Ćwiczenia duchowe są bowiem owocem osobistych przeżyć, również mistycznych, św. Ignacego, zaś Adnotacje, będące tekstem późniejszym w stosunku do zasadniczej części Ćwiczeń, to owoc udzielania Ćwiczeń innym 11. Adnotacje: 3, 5, 11, 12, 13 i 20 powstały w okresie paryskim, w latach 1528-1535; pozostałych czternaście Adnotacji: 1, 2, 4, 6-10, 14-19 powstało w okresie pierwszego pobytu Ignacego we Włoszech, w latach 1537-1539 12. Jakub Arzubialde SJ w powyższych dwóch okresach wyróżnia cztery etapy redakcyjne Adnotacji 13. Jego zdaniem najpierw powstały Adnotacje: 3, 5, 11, 12, 13, 16 i 20 (pierwsza część). Były 8 Por. W. Królikowski, Kierownictwo duchowe w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli jako ważny element pedagogii ignacjańskiej, w: Rocznik Wydziału Pedagogicznego WSFP Ignatianum w Krakowie 2005, s. 61-97, zwł. s. 72-96; W. Królikowski, Kierownictwo duchowe według Adnotacji do Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli, w: W. Królikowski (red.), Kierownictwo duchowe według św. Ignacego Loyoli, Kraków 2013, s. 115-135. 9 Por. Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane, t. II, dz. cyt., s. 12-14. 10 Por. tamże, s. 81-82. 11 Por. V. Larrañaga, San Ignacio de Loyola. Estudios sobre su vida, sus obras, su espiritualidad, Zaragoza 1956, s. 152. 12 Por. H. Watrigant, La genèse des Exercices de Saint Ignace de Loyola, Amiens 1897, s. 69-71; A. Codina, Los orígenes de los Ejercicios Espirituales de San Ignacio de Loyola. Estudio historico, Barcelona 1926, s. 133-147; P. de Leturia, Génesis de los Ejercicios de San Ignacio y su infl ujo en la Compañía de Jesús (1521-1540), AHSI 10/1941, s. 16-59; J. Calveras, Estudios sobre la redacción de los textos latinos de los Ejercicios anteriores a la Vulgata, AHSI 31/1962, s. 71; M. Ruiz Jurado, El texto de los Ejercicios de San Ignacio, Manresa 69/1997, s. 171-186. 13 Por. S. Arzubialde, Ejercicios Espirituales de S. Ignacio. Historia y Análisis, Bilbao Santander 2009², s. 73-77.

22 Wacław Królikowski SJ one obecne w pierwszym, niezbyt dobrym, tłumaczeniu Ćwiczeń na język łaciński, w tak zwanym tekście Jana Helyara (1535) 14. W drugim etapie redakcyjnym powstały Adnotacje odnoszące się głównie do dającego Ćwiczenia: 1, 2, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 14, 15 i 17. Na tym etapie rozpoznawalne jest tłumaczenie na łacinę dokonane przez św. Piotra Fabera, jednego z najbliższych współpracowników św. Ignacego 15. W trzecim etapie powstały Adnotacje: 18, 19 i 20 (druga część). Poprawna i elegancka łacina tych Adnotacji wskazuje na innego tłumacza zdaniem Józefa Calverasa SJ był nim Alfonso Salmeron SJ oraz na późniejszą ich redakcję, należącą do tak zwanego tekstu C (Coloniense) z 1538 roku 16. Natomiast czwarty etap redakcyjny stanowiły poprawki św. Ignacego, których nie ma w tekście C, a które dotyczą trzech ostatnich Adnotacji: 18-20 17. Zdaniem Jakuba Arzubialde SJ istnieje prawdopodobieństwo, że św. Piotr Faber przetłumaczył z języka hiszpańskiego na łacinę numery Ćwiczeń: 18, 39, 42, zanim wyjechał z Jakubem Laynezem z Rzymu, w czerwcu 1539 roku 18. Adnotacje zawierają wielkie bogactwo praw życia duchowego, zwracają też uwagę na wiele różnych aspektów duchowych. Ich podział i analiza zależą od różnych stosowanych kryteriów. 14 Por. J. Calveras, Estudios sobre la redacción de los textos latinos de los Ejercicios anteriores a la Vulgata, dz. cyt., s. 71; Sancti Ignatii de Loyola Exercitia Spiritualia. Textuum antiquissimorum nova edition lexicon textus hispani, Opus inchoavit Iiosephus Calvares SJ, absolvit Candidus de Dalmases SJ, Romae 1969, s. 113-114. 15 Por. H. Bernard-Maître, Essai historique sur les Exercises de Saint Ignace de Loyola depuis la conversion d Ignace (1521) jusqu à la publication du Directoire (1599), Louvain 1926, s. 86-87; J. Calveras, Estudios sobre la redacción de los textos latinos de los Ejercicios anteriores a la Vulgata, dz. cyt., s. 72. 16 Por. J. Calveras, Estudios sobre la redacción de los textos latinos de los Ejercicios anteriores a la Vulgata, dz. cyt., s. 78-79; H. Pinard de la Boullaye, Les étapes de redaction des Exercices de S. Ignace, Paris 1945, s. 25-26; Sancti Ignatii de Loyola Exercitia Spiritualia, dz. cyt., s. 459-461; M. Ruiz Jurado, El texto de los Ejercicios de San Ignacio, dz. cyt., s. 180-181. 17 Por. J. Calveras, Estudios sobre la redacción de los textos latinos de los Ejercicios anteriores a la Vulgata, dz. cyt., s. 88-89. 18 Por. S. Arzubialde, Ejercicios Espirituales de S. Ignacio, dz. cyt., s. 75.

Ogólny kontekst i cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 23 Przedstawiając ogólny schemat Adnotacji pod względem ich celowości, możemy wyróżnić w nich te, które mówią na temat: natury i celu całych Ćwiczeń duchowych (por. ĆD 1); ogólnego sposobu postępowania w czasie Ćwiczeń (por. ĆD 2-3); poszczególnych części Ćwiczeń i czasu ich trwania (por. ĆD 4); podstawowych predyspozycji oczekiwanych od rekolektanta (por. ĆD 5); sposobu zachowania dającego Ćwiczenia wobec odprawiającego je, a zwłaszcza w momentach intensywnego pocieszenia duchowego i silnego strapienia duchowego przeżywanego przez rekolektanta (por. ĆD 6-17); oraz sposobu dostosowania Ćwiczeń do różnych rekolektantów (por. ĆD 18-20) 19. Cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych Święty Ignacy podkreśla, że celem Adnotacji jest zdobycie pewnego zrozumienia Ćwiczeń Duchownych. Mają też pomóc tak temu, który ich udziela, jak i temu, który je odprawia (ĆD 1). Jak wskazuje już sam tytuł, mają one podwójny cel: teoretyczny służący zdobyciu pewnego zrozumienia Ćwiczeń duchowych, ich celu, sensu słów zawartych w tytule, oraz praktyczny ogólnie 19 Por. San Ignacio de Loyola, Obras, dz. cyt., s. 147; P. Wamy, Les Annotation des Exercices de saint Ignace. Essai d analyse et de classifi cation, Collection de la Bibliothèque des Exercices 29-30/1910, s. 1-80; E. Basabe, Las veinte Anotaciones de los Ejercicios, Manresa 19/1947, s. 275-339; A. Chapelle, Un directoire ignatien. Commentaire sur les Annotations des Exercices deuxième partie, Cahiers Spiritualité Ignatienne 9/1985, s. 147-160, 219-232. Ludwik de la Palma wyróżnia w Adnotacjach dwie zasadnicze części. Pierwszą stanowią Adnotacje 1-4; nakreślają one ogólną wizję Ćwiczeń. Do drugiej części zalicza pozostałe Adnotacje, które pomagają jaśniej rozeznać wszystko, co pomaga lub przeszkadza w odniesieniu duchowego owocu z Ćwiczeń. Zob. F.X. Rodrigez Molero (red.), Obras del Padre Luis de la Palma. Historia de la Sagrada Pasión. Camino epiritual. Práctica y breve declaración del Camino espiritual, Madrid 1967, s. 775; por. J.E. González Magaña, Anotaciones, dz. cyt., s. 174-176. Zaś Albert Chapelle dzieli Adnotacje na trzy części: pierwszą część stanowi pięć pierwszych Adnotacji; drugą część stanowią Adnotacje 6-17; do trzeciej części należą trzy ostatnie Adnotacje; por. A. Chapelle, La pratique litterale des Exercices spirituels individuellement guides, Roma 1986, s. 11-12.

24 Wacław Królikowski SJ opisujący sposób niesienia pomocy zarówno temu, kto Ćwiczeń udziela, jak i temu, kto je odprawia, aby ostatecznie móc osiągnąć jak najobfitsze owoce duchowe 20. Pewne zrozumienie Ćwiczeń duchowych wynika zarówno z gruntownej znajomości ich treści, jak również z osobistego przeżycia ich wewnętrznej dynamiki. W pierwszym Dyrektorium do Ćwiczeń św. Ignacy zaleca, aby dający Ćwiczenia dobrze przyswoił sobie ich treść: Dający Ćwiczenia nie powinien przynosić ze sobą książki Ćwiczeń, aby z niej czytać, lecz niech dobrze przyswoi sobie to, o czym ma mówić 21. Podobnie, w czwartym Dyrektorium do Ćwiczeń, podyktowanym przez św. Ignacego Janowi Alfonsowi de Vitorii SJ, czytamy, że dający rekolekcje ma sobie dobrze przyswoić treść dwudziestu Adnotacji, zanim zacznie rekolektantowi dawać Fundament 22. Wypada kontynuuje Jan Alfons de Vitoria SJ żeby ten, co daje Ćwiczenia, przejrzał naprzód wszystkie reguły w nich podane, a nawet przebiegł wszystkie ćwiczenia raz lub dwa razy. Dający je niech zachowuje ich kolejność, bo to jest bardzo ważne. Kiedy sam dawałem Ćwiczenia, to właśnie zalecał mi Nasz Ojciec [św. Ignacy]; w przeciwnym bowiem razie kierownik popełni dużo błędów, a rekolektant nie osiągnie pożądanego postępu, jak to wykazuje doświadczenie 23. Jan de Polanco SJ, długoletni sekretarz św. Ignacego, dodaje w swoim Dyrektorium, że dający Ćwiczenia ma je nie tylko 20 Por. J.F. Roothaan, Exercices Spirituels de S. Ignace de Loyola, Paris 1933, s. 1; A. Haas, Commento sulle Annotazioni agli Esercizi spirituali, dz. cyt., s. 8-9; Św. Ignacy Loyola, Obras, dz. cyt., s. 147. 21 I. Iparraguirre (red.), Directoria Exercitiorum Spiritualium, dz. cyt., D 1, 15. Por. Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane, t. II, dz. cyt., s. 218. 22 I. Iparraguirre (red.), Directoria Exercitiorum Spiritualium, dz. cyt., D 4, 21. 23 Tamże, D 4, 28. Korzystam z tłumaczenia Mieczysława Bednarza, w: Św. Ignacy Loyola, Pisma wybrane, t. II, dz. cyt., s. 235. Por. tamże, D 4, 14. Podobną myśl św. Ignacego znajdujemy w Dyrektorium napisanym przez Jakuba Miró (D 22-23, 17), Fabiana de Fabi (D 25, 29), a także G. Gonzáleza Davila (D 31, 56). Zob. I. Iparraguirre (red.), Directoria Exercitiorum Spiritualium, dz. cyt., D 22-23, 17; D 25, 29; D 31, 56.

Ogólny kontekst i cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 25 głęboko poznać, ale też często używać 24. Podobne wezwanie znajdujemy w Dyrektorium Oficjalnym, w którym czytamy, aby dający Ćwiczenia dogłębnie je poznał: Jest bardzo konieczne, aby ten, który daje Ćwiczenia, dokładnie i w całości je czytał i wciąż je miał pod ręką, zwłaszcza Adnotacje i Reguły 25. Wybitny komentator Ćwiczeń duchowych Józef Calveras SJ podkreśla, że dogłębna znajomość wewnętrznej struktury Ćwiczeń i doskonałej inteligencji ich tekstu należy do podstawowych zadań dającego Ćwiczenia 26. W swym przekonaniu odwołuje się do listu Ludwika Martína SJ (z 1900 roku), generała Towarzystwa Jezusowego, w którym poleca on wszystkim jezuitom rozważanie, analizowanie i medytowanie książeczki Ćwiczeń z największą pilnością, aby zgłębić, całkowicie przeniknąć dogłębny sens poszczególnych słów tekstu; aby doskonale poznać, jaki jest zasadniczy i główny cel całych Ćwiczeń, szczegółowy cel poszczególnych tygodni, i wewnętrzną siłę każdej medytacji ( ); aby zrozumieć wielką wewnętrzną siłę pomocną do osiągnięcia jak najlepszego owocu Ćwiczeń, jaka zawiera się w Adnotacjach, Addycjach i innych dokumentach, bez zaniechania choćby najmniejszej rzeczy w nich zawartej 27. Poza gruntowną znajomością treści Ćwiczeń także osobiste przeżycie ich wewnętrznej dynamiki duchowej umożliwia właściwe ich zrozumienie. Adnotacje do Ćwiczeń są owocem wcześniejszego odprawienia Ćwiczeń. Nie mogą jednak zastąpić odkrycia całej głębi Ćwiczeń, ponieważ rodzi się ono z doświadczenia odprawionych całych rekolekcji według metody Ćwiczeń duchowych. Adnotacje pomagają w dobrym przeżyciu Ćwiczeń, ale ich nie zastępują. Jak podkreśla Adolf Haas SJ: Książeczka Ćwiczeń, a zwłaszcza Adnotacje, mają głównie charakter wskazujący. 24 Tamże, D 20, 70. Tę samą myśl Jana de Polanco znajdujemy w nr. 97 jego Dyrektorium. Zob. D 20, 97; por. tamże, D 22, 5; D 23, 6; D 31, 49. 25 Tamże, D 33; 34; 43, 50; por. tamże, D 33; 34; 43, 66, 86. 26 J. Calveras, Qué fruto se ha de sacar de los Ejercicios Espirituales de San Ignacio. Texto para cursillos de Ejercicios, Barcelona 1959², s. 29. 27 Tamże, s. 30.

26 Wacław Królikowski SJ Zasadniczą rzeczą jest i pozostanie osobiste przeżycie duchowe, do którego prowadzą 28. Henryk Basabe SJ dodaje w tym kontekście, że niezwykła skuteczność Ćwiczeń duchowych nie wynika z ich lektury czy z lektury dwudziestu Adnotacji, które je poprzedzają, ale przede wszystkim z ich odprawiania, praktykowania 29. Zdaniem Józefa Calverasa SJ podstawowym wymogiem wobec dającego Ćwiczenia jest ich osobiste przeżycie i prowadzenie głębokiego życia duchowego: Może pomóc lektura i studium dobrego kompendium na temat ascetyki i mistyki, ale nie wystarczy. Jest rzeczą całkowicie nieodzowną, aby mieć osobiste doświadczenie własnych uczuć, emocji, poruszeń duchowych, które św. Ignacy zakłada u odprawiających Ćwiczenia, i aby mieć doświadczenie rozeznawania duchów według reguł św. Ignacego, zarówno podczas odprawianych rekolekcji, jak i w życiu codziennym. Intensywność osobistego życia duchowego i zażyłość z Bogiem jest potrzebna także po to, aby poprzez pokorną modlitwę pełniej otworzyć się na nadprzyrodzone światło potrzebne do rozpoznawania złożonych stanów duchowych i aby otrzymać głębokie doświadczenie spraw duchowych, wraz z darem rozeznawania duchowego, uprzejmości, namaszczenia, prawości, duchowej bezstronności, które są podstawą życia dla osób duchowych. Posiadanie tych darów przez dającego Ćwiczenia, osobiste doświadczenie Ćwiczeń i towarzyszenia innym wsparte konieczną refleksją sprawi, że stanie się on dobrym kierownikiem duchowym dla odprawiających rekolekcje 30. Adnotacje służą do zdobycia pewnego zrozumienia Ćwiczeń (ĆD 1) nie tylko dla dającego je, ale także dla odprawiającego. W tym celu dający Ćwiczenia powinien wyjaśnić odprawiającemu je treść i sens niektórych Adnotacji. W ignacjańskim Dyrektorium napisanym przez Jana Alfonsa de Vitorię SJ, czytamy, że na początku powinno się przedłożyć odprawiającemu 28 A. Haas, Commento sulle Annotazioni agli Esercizi spirituali, dz. cyt., s. 8. 29 Zob. E. Basabe, Las veinte Anotaciones de los Ejercicios, dz. cyt. 30 J. Calveras, Qué fruto se ha de sacar de los Ejercicios Espirituales de San Ignacio, dz. cyt., s. 28-29.

Ogólny kontekst i cel Adnotacji do Ćwiczeń duchowych... 27 Ćwiczenia cztery z nich [Adnotacji] w następującym porządku: najpierw 1, następnie 20, w całości lub tylko w tej części, która wyda się bardziej stosowna; po trzecie 5, po czwarte 4. Potem daje mu się Fundament, wyjaśniając go tak, żeby miał sposobność znaleźć to, czego szuka 31. Natomiast po Fundamencie, według wskazań św. Ignacego, dający Ćwiczenia powinien wyjaśnić cztery z owych dwudziestu Uwag wstępnych (Adnotacji): 3, 11, 12 i 13 32. Celem Adnotacji jest także pomoc. Mają one pomóc tak temu, który udziela Ćwiczeń, jak i temu, który je odprawia. Funkcja pomocnicza Adnotacji polega na tym, że nakreślają one pewną ideę Ćwiczeń duchowych, co bardzo wspiera ich udzielanie innym, jak i ich odprawianie. Z drugiej strony Adnotacje jedynie pomagają w dobrym odprawianiu Ćwiczeń, ale nie mogą ich zastąpić. Nie zawierają bowiem wszystkich wskazówek, norm i reguł, które umieszczone są w różnych częściach książeczki Ćwiczeń. Adnotacje mają pomóc zarówno dającemu Ćwiczenia, jak i odprawiającemu je w jak najlepszym przeżywaniu rekolekcji. Nie zawierają ścisłych norm, są otwarte na adaptacje, a jednocześnie zawierają wielką głębię egzystencjalną i duchową, co nadaje im szczególnego znaczenie. Zdaniem św. Ignacego, dający Ćwiczenia powinien pomóc odprawiającemu je w jak najwierniejszym poznaniu i praktykowaniu Adnotacji: Jeśli chodzi o zachowanie Adnotacji ( ), podanych dla dobrego odprawienia Ćwiczeń, trzeba czuwać nad tym, żeby były wiernie zachowane, tak jak się tego wymaga, upewniając się, że nie ma w tym ani przesady, ani niedbalstwa 33. Święty Ignacy zakłada w Adnotacjach konieczną obecność i pomoc dającego Ćwiczenia wobec odprawiającego je. Dający 31 I. Iparraguirre (red.), Directoria Exercitiorum Spiritualium, dz. cyt., D 4, 21. Jakub Miró podaje w swoim Dyrektorium nieco inną kolejność Adnotacji, które należy przybliżyć odprawiającemu Ćwiczenia, zanim rozpocznie Fundament: 1, 5, 17 i 20. Por. tamże, D 22-23, 25. 32 Tamże, D 4, 24. 33 Tamże, D 4, 30.