ks. Tomasz Rozkrut* Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... na temat sakramentalności małżeństwa Zapowiedziany przez papieża Franciszka kolejny już dwudziesty szósty synod biskupów, czyli III Nadzwyczajne Zebranie Synodu Biskupów na temat Wyzwania duszpasterskie związane z rodziną w kontekście ewangelizacji, które odbędzie się w Watykanie w dniach 5 19 października 2014 roku, zadaje kolejne pytania na temat instytucji małżeństwa oraz rodziny, w szczególności: jak te instytucje funkcjonują we współczesnej rzeczywistości. Ostatni synod biskupów, który odbył się w 2012 roku, był poświęcony problematyce nowej ewangelizacji, a papież Benedykt XVI być może z powodu planowanej rezygnacji z urzędu biskupa Rzymu nie zapowiedział nowego zgromadzenia synodalnego biskupów 1. Z kolei nowy biskup Rzymu Franciszek zde- * Ks. Tomasz Rozkrut doktorat z prawa kanonicznego uzyskał w 1996 roku na Papieskim Uniwersytecie św. Krzyża w Rzymie na podstawie rozprawy La natura teologico-giuridica del sinodo diocesano. W roku 2002 uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na podstawie monografii Walor opinii biegłego w kanonicznym procesie małżeńskim. Od 2006 roku konsultor Rady Prawnej Konferencji Episkopatu Polski. W 2011 roku Prezydent Rzeczypospolitej nadał ks. Tomaszowi Rozkrutowi tytuł naukowy profesora nauk prawnych. Od 2014 roku na stanowisku profesora zwyczajnego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Dziekan Wydziału Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Autor publikacji głównie na temat prawa dotyczącego organizacji Kościoła oraz kościelnego prawa procesowego. Organizator cyklicznych sympozjów naukowych dotyczących kanonicznego materialnego prawa małżeńskiego oraz kościelnego prawa procesowego (tzw. Ogólnopolskie Forum Sądowe: 2004, 2005, 2007, 2009, 2011, 2013). 1 P. Majer, Rezygnacja papieża z urzędu, Annales Canonici 9 (2013), s. 39 54.
278 ks. Tomasz Rozkrut cydował się na zwołanie nadzwyczajnego zebrania instytucji, które miałoby poprzedzić zgromadzenie generalne synodu biskupów na taki sam temat. Według obowiązującego obrazu prawnego, a przede wszystkim według dotychczasowej praktyki zebranie generalne nadzwyczajne synodu biskupów jest zwoływane okazjonalnie, przede wszystkim z powodu pojawienia się problemów, które domagają się szybkiego rozwiązania 2. W dotychczasowej historii instytucji odbyły się dwa takie zgromadzenia. I Zebranie Generalne Nadzwyczajne Synodu Biskupów miało miejsce w dniach 11 28 października 1969 roku: zgromadziło 146 ojców synodalnych i zostało poświęcone tematowi współpracy pomiędzy Stolicą Apostolską a konferencjami biskupów; natomiast II Zebranie Generalne Nadzwyczajne Synodu Biskupów miało miejsce w dniach 24 listopada 8 grudnia 1985 roku i było poświęcone dwudziestej rocznicy zakończenia Soboru Watykańskiego II, uczestniczyło w nim 165 ojców synodalnych 3. Niewątpliwie decyzja papieża Franciszka wskazuje nie tylko na dużą aktualność, ale także na ważność, a nawet konieczność podjęcia po raz kolejny przez cały Kościół problematyki dotyczącej małżeństwa oraz rodziny. Rozesłana przed tym synodem biskupów ankieta, można powiedzieć do całego Kościoła, będzie podstawą dla dokumentów przedsynodalnych; winna także pomóc w wypracowaniu stosownych decyzji przez tę ważną posoborową instytucję Kościoła. W kontekście tego niewątpliwie ważnego wydarzenia, jakim będzie nowy synod, warto przypomnieć, że Jan Paweł II zwołał już w niegdyś synod biskupów na temat małżeństwa i rodziny: w dniach 26 września 25 października 1980 roku obradowało bowiem w Watykanie V Zebranie Generalne Zwyczajne Synodu Biskupów poświęcone rodzinie chrześcijańskiej, które zgromadziło 216 ojców synodalnych 4. W perspektywie zbliżającego się wówczas synodu papież Jan Paweł II wydał list apostolski Appropinquant iam Synodus (15 sierpnia 1980), między innymi zarządzając w nim specjalne modlitwy w całym Kościele w intencji Synodu Biskupów na dzień 12 października 1980 roku 5. Z kolei podczas obrad tego synodu zostało zredagowane przesłanie do 2 T. Rozkrut, Instytucja Synodu Biskupów w Kościele posoborowym, Tarnów 2010, s. 192. 3 T. Rozkrut, Instytucja Synodu Biskupów w Kościele posoborowym, dz. cyt., s. 214, 223. 4 Enchiridion del Sinodo dei Vescovi, 1965 1988, a cura di Segreteria Generale del Sinodo dei Vescovi, Bologna 2005, t. 1, s. 1413. 5 Ioannes Paulus II, Ad Episcopos, Sacerdotes et Christifideles totius Ecclesiae Catholicae: suplicationes pro VI Synodo Episcoporum indicuntur, AAS 72 (1980), s. 791 793.
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 279 rodzin chrześcijańskich; ojcowie synodalni zaproponowali również zredagowanie karty praw rodziny 6. 22 listopada 1981 roku Jan Paweł II opublikował posynodalną adhortację apostolską Familiaris consortio 7, zaś 22 listopada 1983 roku Stolica Apostolska wydała Kartę praw rodziny 8. Prezentowany tekst o charakterze dogmatyczno-prawnym pragnie przypomnieć wybrane elementy współczesnego magisterium biskupów rzymskich zawarte w alokucjach do Trybunału Roty Rzymskiej, przede wszystkim w przedmiocie sakramentalnego charakteru instytucji małżeństwa, zwłaszcza w kontekście dyskusji na temat współczesnej roli małżeństwa oraz rodziny, jak również w relacji do głosów, także ze środowisk kościelnych, których wypowiedzi podważałyby nierozerwalność instytucji małżeństwa, a co za tym idzie także i dotychczasową naukę Kościoła w tej materii. 1. Współczesne źródła magisterium na temat małżeństwa i jego sakramentalności Współczesne źródła teologiczno-prawne, które ukazują nauczanie Kościoła na temat małżeństwa i rodziny, w tym jego nierozerwalności oraz sakramentalności, to przede wszystkim doktryna Soboru Watykańskiego II, posynodalna adhortacja apostolska Familiaris consortio oraz Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku. Należy jednakże zaznaczyć, że jedne z nich podejmują problematykę sakramentalności małżeństwa ochrzczonych wprost, inne pośrednio; wszystkie natomiast mówią o nierozerwalności małżeństwa. W nurcie tych ważnych wypowiedzi magisterium trzeba także wymienić dokument Międzynarodowej Komisji Teologicznej prezentujący katolicką teologię małżeństwa (1977) 9 oraz artykuł prefekta Kongregacji Nauki Wiary abpa Gerharda Ludwiga Müllera o nierozerwalności małżeństwa (zamieszczony w L Osservatore Romano z dnia 23 października 2013 roku), przedstawiający katolicką naukę o małżeństwie w perspektywie debaty dotyczącej osób rozwiedzionych, które ponownie zawarły małżeństwo, oraz ich przy- 6 Enchiridion del Sinodo dei Vescovi, dz. cyt., s. 1413. 7 Ioannes Paulus II, Adhortatio apostolica Familiaris consortio [dalej: FC], AAS 74 (1982), s. 81 191. 8 Carta dei diritti della famiglia, w: Enchiridion Vaticanum, t. 9, s. 468 481. 9 Commissione Teologica Internazionale, Documenti 1969 2004, Bologna 2006, s. 143 151.
280 ks. Tomasz Rozkrut stępowania do sakramentów świętych 10. Czytamy w nim między innymi, iż dla chrześcijan ważny jest fakt, że małżeństwo ochrzczonych, włączonych w Ciało Chrystusa, ma charakter sakramentalny, a zatem stanowi rzeczywistość nadprzyrodzoną. Jednym z najpoważniejszych problemów duszpasterskich jest fakt, że współcześnie wiele osób osądza małżeństwo wyłącznie według kryteriów światowych i pragmatycznych. Ten, kto myśli według ducha świata (1 Kor 2, 12), nie potrafi zrozumieć sakramentalnego charakteru małżeństwa. [ ] Miłość małżeńska jest oczyszczana, umacniana i rozwijana dzięki łasce sakramentalnej: «Miłość ta, okazywana we wzajemnym zaufaniu i szczególnie uświęcona sakramentem Chrystusa, pozostaje ciałem i duchem nierozerwalnie wierna na dobre i złe i dlatego są jej obce cudzołóstwo i rozwody» (Gaudium et spes, 49) 11. 1.1. Doktryna Soboru Watykańskiego II o małżeństwie i rodzinie Ciągle ważnym tekstem na temat małżeństwa i rodziny, będącym między innymi źródłem dla kan. 1055 1, jak również podstawą dla wielu rozważań doktrynalnych dotyczących współczesnego materialnego kanonicznego prawa małżeńskiego oraz jego interpretacji procesowej, jest doktryna Soboru Watykańskiego II zawarta w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (46 52: małżeństwo i rodzina w świecie współczesnym, świętość małżeństwa i rodziny, miłość małżeńska, płodność małżeńska, harmonijne łączenie miłości małżeńskiej z poszanowaniem życia ludzkiego, wspólna troska o małżeństwo i rodzinę ) 12. W magisterium soborowym czytamy, że głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej, ustanowiona i wyposażona w prawa przez Stwórcę, powstaje na mocy przymierza małżeńskiego, czyli nieodwołalnej zgody osobowej. W ten sposób przez akt ludzki, w którym małżonkowie przekazują i przyjmują siebie nawzajem, powstaje za zrządzeniem Boskim instytucja trwała również wobec społeczeństwa; węzeł ten, święty ze względu na dobro 10 www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/muller/rc_con_cfaith_20131023_divorziati-risposati-sacramenti_pl.html (16.11.2013). 11 www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/muller/rc_con_cfaith_20131023_divorziati-risposati-sacramenti_pl.html (16.11.2013). 12 Pontificia Commissio Codici Iuris Canonici Authentice Interpretando, Codex Iuris Canonici fontium annotatione et indice analytico-alphabetico auctus, Città del Vaticano 1989, s. 292.
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 281 zarówno małżonków i potomstwa, jak i społeczeństwa, nie zależy od sądu ludzkiego. To sam Bóg jest twórcą małżeństwa wyposażonego w różne dobra i cele; wszystkie one mają ogromne znaczenie dla przedłużenia rodzaju ludzkiego, rozwoju osobowego i życia wiecznego poszczególnych członków rodziny oraz dla godności, trwałości, pokoju i pomyślności samej rodziny i całego rodzaju ludzkiego. Instytucja małżeństwa i miłość małżeńska z natury są ukierunkowane na prokreację i wychowanie potomstwa, a ta stanowi jakby ukoronowanie powołania małżonków. [ ] Dlatego małżonkowie chrześcijańscy w obowiązkach i godności swojego stanu są utwierdzani i jakby uświęcani szczególnym sakramentem; wypełniając jego mocą swoje zadania małżeńskie i rodzinne, napełnieni duchem Chrystusa, dzięki któremu całe ich życie jest przeniknięte wiarą, nadzieją i miłością, coraz bardziej dochodzą do własnej doskonałości i wzajemnego uświęcenia, a stąd wspólnie do chwalenia Boga 13. Obok tego niewątpliwie najważniejszego, gdy idzie o instytucję małżeństwa, tekstu soborowego trzeba także wymienić inne fragmenty doktryny Soboru Watykańskiego II. I tak Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium naucza, że małżonkowie chrześcijańscy, na mocy sakramentu małżeństwa, przez który wyrażają misterium jedności i płodnej miłości pomiędzy Chrystusem i Kościołem oraz w nim uczestniczą (por. Ef 5, 32), wspierają się wzajemnie w życiu małżeńskim oraz w przyjęciu i wychowaniu potomstwa, celem zdobycia świętości, i tak we właściwym sobie stanie życia i porządku mają własny dar wśród Ludu Bożego (por. 1 Kor 7, 7) 14. Ta sama konstytucja Lumen gentium poucza nieco dalej: małżonkowie zaś i rodzice chrześcijańscy powinni, idąc własną drogą, przez całe życie podtrzymywać się wzajemnie w łasce z pomocą wiernej miłości, a przyjmowanemu z miłością od Boga potomstwu wpajać chrześcijańskie zasady i ewangeliczne cnoty. W ten sposób bowiem dają wszystkim przykład niestrudzonej i szlachetnej miłości, w ten sposób też budują braterską wspólnotę miłości i są świadkami i współpracownikami płodności Matki Kościoła, na znak uczestnictwa w tej miłości, jaką Chrystus umiłował swoją Oblubienicę i wydał za nią samego siebie 15. 13 Sobór Watykański II, konst. Gaudium et spes [dalej: KDK], 48. 14 Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium [dalej: KK], 11. 15 KK 41.
282 ks. Tomasz Rozkrut Z kolei Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem stanowi, że skoro Stwórca wszechrzeczy uczynił związek małżeński początkiem i podstawą społeczności ludzkiej i przez swoją łaskę uczynił go wielką tajemnicą w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła (por. Ef 5, 32), apostolstwo małżonków i rodzin posiada szczególne znaczenie tak dla Kościoła, jak i dla społeczności obywatelskiej 16. 1.2. Familiaris consortio na temat koniecznej dyspozycji nupturientów Jako kolejny ważny dokument, chyba najważniejszy w nauczaniu posoborowym, należy wymienić posynodalną adhortację apostolską papieża Jana Pawła II Familiaris consortio. Jest to przede wszystkim ważna refleksja doktrynalno-pastoralna na temat funkcjonowania małżeństwa oraz rodziny we współczesnym świecie, w którym zostało wyraźnie potwierdzone nauczanie dogmatyczne Kościoła o małżeństwie 17. Co ciekawe, oprócz doktryny Soboru Watykańskiego II jest ona także wymieniania wśród źródeł Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku 18. W przedmiocie rozważań, w szczególności na temat wiary ochrzczonych zawierających małżeństwo kanoniczne, ważny pozostaje nr 68 Familiaris consortio, w którym czytamy: wiara osób proszących o ślub kościelny może mieć różny poziom i pierwszym obowiązkiem pasterzy jest dopomóc w jej odkryciu, umocnieniu i doprowadzeniu do dojrzałości. Muszą oni także rozumieć racje, które skłaniają Kościół, że dopuszcza do obrzędu także tych, których usposobienie nie jest doskonałe. Wśród sakramentów małżeństwo ma tę cechę wyróżniającą je od innych, że jest sakramentem rzeczywistości już istniejącej w ekonomii zbawienia, że jest tym samym przymierzem małżeńskim, które zostało ustanowione przez Stwórcę od początku. [ ] Zresztą, jak uczy Sobór Watykański II, sakramenty słowami i czynnościami rytu umacniają wiarę: tę wiarę, ku której narzeczeni już zdążają na mocy dobrej intencji, z pewnością wspomaganej i podtrzymywanej przez łaskę Chrystusa. 16 Sobór Watykański II, dekret Apostolicam actiositatem [dalej: DA], 11. 17 www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/muller/rc_con_cfaith_20131023_divorziati-risposati-sacramenti_pl.html (16.11.2013). 18 Codex Iuris Canonici, dz. cyt., s. VI.
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 283 1.3. Kodeksowa norma o nierozłączności małżeńskiego przymierza i sakramentu Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku stanowi bardzo wyraźnie, że małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu 19. Jednocześnie prawodawca z 1983 roku dodaje, że z tej racji między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem 20. Jak zatem łatwo się zorientować, ustawodawca kościelny nie zostawia żadnej wątpliwości, jak należy postrzegać relację między przymierzem małżeńskim czy też, mówiąc tradycyjnie, między kontraktem małżeńskim a jego sakramentalnością. W ten sposób współczesne prawo kanoniczne, utożsamiając te dwie rzeczywistości, formalizuje tezy Roberta Belarmina (1542 1621) oraz Tomása Sanchéza (1550 1610) na temat podniesienia przymierza małżeńskiego między ochrzczonymi do godności sakramentu 21. Powyższa doktryna była szczególnie broniona przez papieży dziewiętnastego stulecia jako dogmat wiary 22. Podniesienie małżeństwa do godności sakramentu jest działaniem Chrystusa, natomiast ze strony nupturientów wystarczy, że mają wolę wzajemnego obdarowania się i przyjęcia daru osobowego poprzez proces uznany prawnie za ważny jako małżonkowie, czyli jako mąż oraz żona 23. Mówiąc jeszcze inaczej, ochrzczony nie jest zdolny do tego, aby nadać godność sakramentalną własnemu małżeństwu czy też aby go takiego aspektu pozbawić; od niego zależy tylko obdarowanie oraz akceptacja w sposób autentycznie ludzki, aby w ten sposób powstał nierozerwalny węzeł małżeński uznawany przez Kościół 24. 19 Kodeks prawa kanonicznego [dalej: KPK], kan. 1055 1. 20 KPK, kan. 1055 2. 21 B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio e la questione dell apporto della fede nella sua configurazione, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 10. 22 B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio, art. cyt., s. 11. 23 B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio, art. cyt., s. 11. 24 B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio, art. cyt., s. 13.
284 ks. Tomasz Rozkrut 2. Magisterium Jana Pawła II na temat naturalnego oraz sakramentalnego charakteru małżeństwa Z bogatego magisterium Jana Pawła II na temat małżeństwa i rodziny trzeba wskazać przede wszystkim te fragmenty, które należałoby uznać za najbardziej znaczące dla omawianej problematyki. Jan Paweł II zaproponował bowiem bogate nauczanie teologiczno-prawne na temat instytucji małżeństwa oraz jej sakramentalności, ukazując ją jednocześnie jako fundament rodziny, w szczególności w jej chrześcijańskim wymiarze. Odwołując się do klasycznego nauczania Kościoła na temat małżeństwa i rodziny, papież z Polski jednocześnie ukazał to bogate magisterium we współczesnym kontekście społeczno-kulturowym, aby w ten sposób odpowiedzieć na wątpliwości oraz pytania, które nurtują współczesnego człowieka i na które w tym samym czasie nie może on znaleźć właściwych odpowiedzi w ideologiach, które proponuje współczesna sekularyzacja 25. Kościół staje ciągle przed nowymi wyzwaniami: dzisiaj to już nie tylko rozpowszechniona mentalność rozwodowa czy legalizacja związków osób tej samej płaci wraz z możliwością adopcji dzieci przez pary homoseksualne. To także problemy dotyczące tożsamości samej osoby ludzkiej. W perspektywie ukazanych powyżej zagadnień warto przywołać zasady antropologiczne przypomniane przez papieża Jana Pawła II. Wśród nich ważną wydaje się ta, która ukazuje, że Janowe określenie Bóg jest miłością jest zarazem ważnym kluczem do poznania człowieka; tym bardziej że każdy człowiek potrzebuje miłości oraz pragnie czuć się kochanym oraz, aby być sobą samym, musi kochać i musi obdarowywać 26. Wzorem dla człowieka według Jana Pawła II jest Trójca Święta: Bóg jest Trójcą Miłości: Darem osobowym Ojca i Syna, którzy kochają ich Miłość Osobową, Ducha Świętego. Wiemy, że ta Boża tajemnica rozjaśnia naturę oraz głęboki sens małżeństwa chrześcijańskiego, które jest najbardziej doskonałą realizacją małżeństwa naturalnego. To ostatnie od początku zawiera odbicie Boga: «Bóg stworzył człowieka na swoje podobieństwo; stworzył mężczyznę i nie- 25 F. Salerno, La sacramentalità del matrimonio nei discorsi di Giovanni Paolo II alla Rota Romana, w: Veritas non auctoritas facit legem. Studi di diritto matrimoniale in onore di Pietro Antonio Bonnet, a cura di G. Dalla Torre, C. Gullo i G. Boni, Città del Vaticano 2012, s. 426. 26 1 J 4, 8, 16.
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 285 wiastę i powiedział do nich: rośnijcie i rozmnażajcie się» 27. Z kolei każde małżeństwo między ochrzczonymi jest sakramentem; jest sakramentem na mocy chrztu, który wprowadza nasze życie w życie Boga, czyniąc nas uczestnikami natury Bożej, przez inkorporację w Bożego Syna, Wcielone Słowo, w którym formujemy jedno ciało, Kościół 28. Ta rzeczywistość, wskazał dalej Jan Paweł II, pomaga zrozumieć, dlaczego miłość Chrystusa do Kościoła jest porównywana do nierozerwalnej miłości, która łączy mężczyznę i kobietę, i jak oblubieńcza miłość Zbawiciela może być skutecznym znakiem sakramentu małżeństwa: oto dlaczego małżeństwo chrześcijańskie jest sakramentem, który sprawia pewien rodzaj konsekracji dla Boga; jest tajemnicą miłości, która przez swoje świadectwo ukazuje widzialnie sens Bożej miłości oraz głębokość daru małżeńskiego przeżywanego w rodzinie chrześcijańskiej; jest zobowiązaniem ojcostwa i macierzyństwa; którego wzajemna miłość Bożych Osób jest źródłem, obrazem doskonałym i niezrównanym. Tajemnica ta potwierdza się oraz realizuje w każdym uczestniczeniu w misji Kościoła, w której małżonkowie chrześcijańscy są zobowiązani do dania świadectwa miłości i mają świadczyć o miłości, którą oni przeżywają między sobą, wraz ze swoimi dziećmi, w tej komórce kościelnej, fundamentalnej i niezastąpionej, jaką jest rodzina chrześcijańska 29. Poruszając z kolei temat natury instytucji małżeństwa, Jan Paweł II w alokucji rotalnej z 2001 roku stwierdził, że kiedy Kościół naucza, że małżeństwo jest rzeczywistością naturalną, to przedstawia prawdę wyjaśnioną przez rozum ludzki oraz jednocześnie potwierdzoną przez Chrystusa, który podkreśla ścisłe połączenie jedności małżeńskiej z przykazaniem 30 zawartym w Księdze Rodzaju, że Bóg stworzył mężczyznę i kobietę 31, którzy w małżeństwie stają się jednym ciałem 32 : jednakże fakt, że dane naturalne są autorytatywnie potwierdzone i podniesione do sakramentu przez naszego Zbawiciela, nie usprawiedliwia bynajmniej tendencji, dzisiaj niestety szero- 27 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae praelatos auditores coram admissos (die 30 Ianuarii 1986), AAS 78 (1986), s. 923, 3. 28 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae praelatos auditores coram admissos (die 30 Ianuarii 1986), AAS 78 (1986), s. 923, 3. 29 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae praelatos auditores coram admissos (die 30 Ianuarii 1986), AAS 78 (1986), s. 923, 3. 30 Por. Mt 19, 4 8. 31 Rdz 1, 27. 32 Rdz 2, 24.
286 ks. Tomasz Rozkrut ko obecnej, a ukierunkowanej na ideologizowanie pojęcia instytucji małżeństwa jego natury, istotnych przymiotów i celów domagając się różnej i ważnej koncepcji małżeństwa ze strony wierzącego i ze strony niewierzącego, ze strony katolika czy też niekatolika, tak jakby sakrament byłby rzeczywistością sukcesywną oraz zewnętrzną w relacji do danych naturalnych i jednocześnie nie tymi samymi danymi naturalnymi, wyjaśnionymi przez rozum oraz przyjętymi i podniesionymi przez Chrystusa do znaku i środka zbawienia 33. Naturalny walor i charakter małżeństwa przejawia się w tym, że małżeństwo nie jest jakimkolwiek związkiem pomiędzy osobami ludzkimi podatnym na to, aby być modelowanym według różnorodności istniejących modeli kulturowych. Mężczyzna i kobieta znajdują w sobie samych naturalne inklinacje do tego, aby połączyć się na sposób małżeństwa. Małżeństwo bowiem jak naucza św. Tomasz z Akwinu 34 jest instytucją naturalną nie dlatego, że powstało z konieczności z zasad naturalnych, przeciwnie jest rzeczywistością, do której natura daje ukierunkowanie, ale która jest zrealizowana poprzez wolny wybór 35. I dlatego, podkreśla Jan Paweł II, wielkim błędem jest przeciwstawianie natury i wolności oraz natury i kultury: jedyną drogą, poprzez którą może manifestować się autentyczne bogactwo i różnorodność tego wszystkiego, co jest istotnie ludzkie, jest wierność wymogom własnej natury 36. Jan Paweł II poświęcił relacji między naturalnym charakterem małżeństwa a jego sakramentalnością część swojej alokucji rotalnej z 2001 roku. Jak przypomniał, od czasów Soboru Watykańskiego II pojawiają się rozważania i analizy teologiczne, pastoralne i prawne dotyczące sakramentalnego wymiaru małżeństwa, przy czym niektóre z nich, pozostając z dala od głosu tradycji, domagają się wiary u kontrahentów jako rekwizytu koniecznego do ważnego zawarcia małżeństwa sakramentalnego. Jan Paweł II przypomniał w kontekście zaprezentowanej uwagi to, co na ten temat napisał w posynodalnej adhortacji apostolskiej Familiaris consortio (68). Małżeństwo mianowicie wśród pozostałych sakramentów ma tę cechę wyróżniającą, że jest sakramentem rzeczywistości istniejącej od początku stworzenia: w konsekwencji, aby zidentyfikować, jaka byłaby rzeczywistość, któ- 33 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae tribunal (die 1 Februarii 2001), AAS 93 (2001), s. 360, 4. 34 Summa Theol. Suppl., q. 41, a. 1, in c. 35 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae tribunal, dz. cyt., s. 360, 4. 36 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae tribunal, dz. cyt., s. 360, 4.
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 287 ra już od początku jest związana z ekonomią zbawienia i która w pełni czasów konstytuuje siedem sakramentów we właściwym sensie Nowego Przymierza, jedyną drogą jest ta, aby na nowo odwoływać się do rzeczywistości naturalnej, która została zaprezentowana w Księdze Rodzaju (1, 27; 2, 18 25). Jest to tym samym to, co uczynił Jezus, mówiąc na temat nierozerwalności węzła małżeńskiego (por. Mt 19, 3 12; Mk 10, 1 2), oraz to, co uczynił św. Paweł, ilustrując charakter «tajemnicy wielkiej», którą posiada małżeństwo «w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła» (Ef 5, 32) 37. Dlatego też ze wszystkich siedmiu sakramentów małżeństwo, mimo że pozostaje signum significans et conferens gratiam, jest jedynym sakramentem, który nie jest nakierowany wyłącznie na osiągnięcie celów wprost nadprzyrodzonych. Małżeństwo bowiem ma swoje własne, zgodne ze swoją naturą cele, którymi są bonum coniugum oraz prolis generatio et educatio, o czym stanowi kan. 1055 1. Z drugiej strony pomijanie naturalnego wymiaru małżeństwa poprzez redukcję instytucji jedynie do doświadczenia podmiotowego niesie ze sobą implicite negację sakramentalności małżeństwa. Istnieje bowiem jeden naturalny charakter instytucji małżeństwa, tak dla chrześcijan, jak i dla innych osób, jednocześnie instytucja ta pozostaje tajemnicą wielką w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła 38. Wybrane fragmenty z rotalnego nauczania papieża Jana Pawła II wskazują na jasny przekaz jego magisterium w przedmiocie sakramentalności małżeństwa osób ochrzczonych, które bazuje na naturalnym wymiarze instytucji. Ukazane nauczanie dotyczy przede wszystkim wymiaru doktrynalnego, który ma konkretne zastosowanie w sądownictwie kościelnym. Ponadto w ukazanym aspekcie doktrynalnym należałoby wskazać w magisterium Jana Pawła II na komplementarność pomiędzy naturą instytucji a jej sakramentalnością w małżeństwie chrześcijańskim, przy czym należałoby wskazać na dwa aspekty tej sakramentalności: symboliczny, który od pierwszych czasów chrześcijaństwa był określany przez św. Pawła jako magnum mysterium, oraz właściwy i wspólny dla pozostałych sakramentów, zgodnie z antycznym określeniem, które definiowało je jako vasa medicinae oraz instrumenta collativa gratiae 39. 37 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae tribunal, dz. cyt., s. 363n, 8. 38 Ioannes Paulus II, Ad Rotae Romanae tribunal, dz. cyt., s. 364, 8. 39 F. Salerno, La sacramentalità del matrimonio nei discorsi di Giovanni Paolo II alla Rota Romana, dz. cyt., s. 448.
288 ks. Tomasz Rozkrut Nauczanie Jana Pawła II to zarazem odpowiedź na ważne współczesne pytania w przedmiocie sakramentalności małżeństwa, przy czym należy podkreślić, że w swoim rotalnym magisterium Jan Paweł II stale odwołuje się do adhortacji Familiaris consortio, w szczególności do jej numeru 68. Można powiedzieć, że przywołane magisterium to właściwie komentarz do dwóch, aczkolwiek różnych, norm kodeksowych do kan. 1055 2 i kan. 1134. Pierwsza związana jest z określeniem małżeństwa, druga zaś mówi o jego skutkach: z ważnego małżeństwa powstaje między małżonkami węzeł, z natury swej wieczysty i wyłączny. W małżeństwie chrześcijańskim małżonkowie zostają ponadto przez specjalny sakrament wzmocnieni i jakby konsekrowani do obowiązków swego stanu i godności 40. 3. Nauczanie papieża Benedykta XVI w alokucji w Roku Wiary Benedykt XVI w przemówieniu rotalnym wygłoszonym w 2013 roku wskazał, że w kontekście Roku Wiary chciałby zatrzymać się w sposób szczególny nad niektórymi aspektami dotyczącymi relacji między wiarą a małżeństwem, wskazując, jak aktualny kryzys wiary, obecny w różnych częściach świata, niesie ze sobą kryzys wspólnoty małżeńskiej, wraz z całym bagażem cierpienia oraz kłopotów, które oddziałują także na potomstwo 41. Rodzi się tu konieczność uświadomienia, że rozpad małżeństwa i rodziny niesie ze sobą poważne skutki i praktyczne następstwa, które niszczą podstawy relacji społecznych. Jednocześnie ich konieczna odbudowa to proces długotrwały, wymagający zaangażowania wielu podmiotów odpowiedzialnych za życie społeczne. Wczytując się w tekst przemówienia Benedykta XVI, trzeba stwierdzić, że akcentuje on obecność w małżeństwie dwóch rzeczywistości, naturalnej oraz nadprzyrodzonej innymi słowy możemy mówić o wymiarze prawnym oraz teologicznym instytucji małżeństwa. Takie spojrzenie na instytucję małżeństwa to jeszcze jedno przywołanie przez magisterium bogactwa normy kanonicznej, która z kolei ma swoje bogate źródło nie tylko w tradycji Kościoła, którą syntetycznie zbiera konstytucja Soboru Watykańskiego II Gau- 40 KPK, kan. 1134. 41 www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2013/january/documents/hf (28.02.2013).
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 289 dium et spes 42, ale także w starożytnej myśli prawnej 43. Jak widać magisterium Benedykta XVI to kontynuacja nauczania Jana Pawła II. Zresztą trudno sobie wyobrazić, aby mogło być inaczej, gdyż przedstawiona doktryna to niezmienny depozyt Kościoła, od którego nie można odejść lub go zmienić. Sukcesywnie Benedykt XVI zwrócił uwagę, że nierozerwalny pakt (umowa) między mężczyzną a kobietą nie wymaga dla swojej sakramentalności osobistej wiary nupturientów, natomiast podkreślił, że wymaga jako warunku minimalnego intencji czynienia tego, czego wymaga Kościół, jak tego uczy Familiaris consortio 44 ; ponadto nie można o tym zapominać istnieje stała doktryna Kościoła na temat niemożliwości rozdzielania kontraktu oraz sakramentu w małżeństwie zawartym przez ochrzczonych 45. Mówiąc na ten temat, Benedykt XVI odwołał się do Dokumentu Międzynarodowej Komisji Teologicznej z 1977 roku na temat teologii małżeństwa, a w szczególności na temat sakramentalności instytucji. Ponadto zacytował to, co na ten temat w 2003 roku powiedział do Trybunału Roty Rzymskiej Jan Paweł II, który jednoznacznie stwierdził, że zachowanie nupturientów, które nie uwzględnia nadprzyrodzonego wymiaru małżeństwa, może spowodować jego nieważność tylko wtedy, kiedy będzie dotyczyło jego ważności na poziomie naturalnym, który jest podstawą dla jego sakramentalności: prawda ta nie może być zapominana w momencie wyznaczania granic dla wykluczenia sakramentalności (por. kan. 1101 2) i błędu co do sakramentalnej godności małżeństwa (por. kan. 1099) jako ewentualnych tytułów nieważności. Dla wymienionych dwóch figur postanowiono, że zachowanie nupturientów, które nie zwraca uwagi na nadprzyrodzony charakter małżeństwa, może powodować jego nieważność tylko wtedy jeżeli dotyczy jego ważności na płaszczyźnie naturalnej, na której jest położony sam znak sakramentalny 46. Benedykt XVI wyraźnie zaznaczył przy tym, że problematyka ta, szczególnie w czasach współczesnych, wymaga dalszej refleksji, tym bardziej że w doktrynie i to nie tylko współcze- 42 KDK 48. 43 Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini et humani iuris comunicatio, D. 23, 2, 1. 44 FC 68. 45 Por. J. Hervada, Studi sull essenza del matrimonio, Milano 2000, s. 347 364. 46 T. Rozkrut, Jan Paweł II do Roty Rzymskiej, Tarnów 2003, s. 223, przypis 9.
290 ks. Tomasz Rozkrut snej można spotkać analizy prezentujące inne stanowisko 47. A zatem nie sam brak wiary u kontrahenta skutkowałby nieważnością małżeństwa, ale przede wszystkim jego wpływ na obraz małżeństwa, który niszczyłby tę instytucję w swoich zasadach czy też pozbawiałby ją jej dynamizmu poprzez zanegowanie elementów dla niej istotnych, takich jak wierność małżeńska, nierozerwalność instytucji, dobro małżonków czy też potomstwa 48. 4. Zakończenie Refleksja ukazuje stałość magisterium biskupów rzymskich w przedmiocie doktryny na temat sakramentalności małżeństwa. Podstawą dla tego niezmiennego nauczania jest naturalnie doktryna na temat nierozerwalności instytucji. Wyraźnie ukazuje to obowiązująca norma kanoniczna, która przypomina, że istotnymi przymiotami małżeństwa są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu 49. Poruszona tematyka niewątpliwie jest ważna z wielu punktów widzenia. Podkreślić należy jej wymiar nie tylko doktrynalny, ale także duszpasterski oraz procesowy 50. Dlatego też ważnym zagadnieniem pozostaje należyte przygotowanie do sakramentu małżeństwa, co stanowiło przedmiot alokucji rotalnej papieża Benedykta XVI w 2011 roku. W szczególności ważnym oraz niezmiernie aktualnym problemem duszpasterskim pozostaje troska, aby małżeństwa w Kościele były zawierane z jak najlepszym usposobieniem nupturientów, także z należną postawą dotyczącą wyznawanej przez nich wiary 51. 47 Por. B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio, dz. cyt., s. 10, 18 20. 48 B. N. Ejeh, Il Sacramento del matrimonio, dz. cyt., s. 23. 49 KPK, kan. 1056. 50 Por. P. Amenta, Matrimonio tra battezzati e disciplina ecclesiale: quale il rilievo della fede personale dei nubendi?, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 29 54; P. Bianchi, Esclusione della sacramentalità del matrimonio. Aspetti sostanziali e probatori, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 55 78. 51 Por. G. Leszczyński, Defekt wiary a prawo do zawarcia małżeństwa, Kraków 2013, s. 49 66 (Annales Canonici. Monographiae, 1).
Magisterium rotalne Jana Pawła II i Benedykta XVI... 291 Proponowana literatura Amenta P., Matrimonio tra battezzati e disciplina ecclesiale: quale il rilievo della fede personale dei nubendi?, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 29 54. Bianchi P., Esclusione della sacramentalità del matrimonio. Aspetti sostanziali e probatori, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 55 78. Corecco E., Il nesso fra contratto e sacramento nel matrimonio, w: Ius et Communio. Scritti di Diritto Canonico, t. 2, ed. G. Borgonovo i A. Cattaneo, Lugano 1997, s. 516 563. Ejeh B. N., Il Sacramento del matrimonio e la questione dell apporto della fede nella sua configurazione, Ephemerides Iuris Canonici 53 (2013), s. 5 27. Hervada J., Studi sull essenza del matrimonio, Milano 2000, wyd. Giuffrè Editore. Leszczyński G., Defekt wiary a prawo do zawarcia małżeństwa, Kraków 2013, s. 49 66 (Annales Canonici. Monographiae, 1).