ASPEKTY PRAWNE TEMATYKI MAŁŻEŃSTWA I RODZINY W ADHORTACJI FAMILIARIS CONSORTIO JANA PAWŁA II

Transkrypt

1 126 S t r o n a Anna Makijewska ASPEKTY PRAWNE TEMATYKI MAŁŻEŃSTWA I RODZINY W ADHORTACJI FAMILIARIS CONSORTIO JANA PAWŁA II Wstęp Kościół katolicki, w porównaniu do innych wyznań, posiada jeden z bardziej szczegółowo określonych modeli małżeństwa i rodziny, któremu poświęcił szereg encyklik i dokumentów. Jednym z nich jest posynodalna adhortacja apostolska Familiaris consortio O zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym - owoc zwyczajnego zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego rodzinie, który odbył się w 1980 r. w Watykanie. Kościół, zdając sobie sprawę, że małżeństwo i rodzina stanowią jedno z największych dóbr ludzkości, właśnie poprzez synod wyraził swoje zainteresowanie ową problematyką. Omawiany dokument posiada przede wszystkim charakter pastoralny, czyli zwrócony ku człowiekowi, a wydany kilkanaście lat po Soborze Watykańskim II, stał się bardziej współczesnym wykładem nauki Kościoła o małżeństwie, jego zadaniach i obowiązkach małżonków 1. Jest on swoistą całością katolickiej wykładni o rodzinie w perspektywie współczesnych zagrożeń. Choć wydany ponad 30 lat temu, nie stracił swojego znaczenia do dziś, gdyż są w nim zawarte ponadczasowe wartości, które ukazują małżeństwo, jako źródło i podstawę wspólnoty rodzinnej 2. Niniejsze opracowanie ma na celu wyakcentowanie kanonicznych aspektów problematyki małżeństwa i rodziny chrześcijańskiej, zawartych w tej papieskiej adhortacji, a zarazem przedstawienie podejmowanych przez Kościół starań dla ochrony tych instytucji wobec zagrożeń płynących ze strony współczesnego świata. 1. Troska Jana Pawła II o małżeństwo i rodzinę Jan Paweł II, nie bez podstaw, uzyskał tytuł papieża rodziny. Jego pontyfikat i tematyka wydanych przez niego licznych dokumentów świadczą o żywym zainteresowaniu losem małżeństwa i rodziny, gdyż stał się poniekąd ich promotorem. Wzrastając i gromadząc doświadczenie w kraju ojczystym, przeniósł mnóstwo myśli z tradycji i dziejów Kościoła polskiego w progi Watykanu 3. Wielowymiarowa troska papieża o małżeństwo i rodzinę przejawiała się między innymi poprzez: obronę godności sakramentalnego, nierozerwalnego, monogamicznego małżeństwa pomiędzy mężczyzną i kobietą; obronę praw rodziców do wychowania swego potomstwa zgodnie z wyznawaną religią i tradycją kulturową; sprzeciw wobec zrównania związków jednopłciowych z małżeństwem pomiędzy mężczyzną i kobietą, przy zachowaniu szacunku wobec osób homoseksualnych oraz apel do instytucji państwa i organizacji międzynarodowych o należyte zabezpieczenie praw rodziny, w tym szczególnie rodziny wielodzietnej oraz realną pomoc materialną, umożliwiającą godziwe utrzymanie, wychowanie potomstwa oraz zdobycie odpowiedniego poziomu wykształcenia. Kwintesencją tego pontyfikatu jest wiele dokumentów dotyczących małżeństwa i rodziny, spisanych na około 35 tysiącach stron. Na podstawie tych dokumentów powstało wiele książek, publikacji, działań i ruchów: Światowe Spotkania Rodzin, Dzień świętości życia obchodzony co roku 25 marca, Dzieło Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego, Pielgrzymki Obrońców Życia na Jasną Górę, przygotowanie młodych do małżeństwa 3 etapy (o których mowa szczegółowo w Familiariis consortio), studia o rodzinie, instytuty papieskie. Dokumenty wydane przez Ojca Świętego stały się inspiracją do powstawania Instytutów o Rodzinie i wielu publikacji naukowych. Familiaris consortio jest jedną z najważniejszych prac Jana Pawła II, poświęconych omawianej tematyce. W imieniu Kościoła wypowiada szczególne zainteresowanie sprawą rodziny oraz udziela potrzebnych wskazań dotyczących zadań pasterskich w tej podstawowej dziedzinie życia ludzkiego i kościelnego 4. Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę, to krótkie zdanie, zawarte w końcowym fragmencie adhortacji, zawiera najogólniej pojęte przesłanie papieża dla całego chrześcijańskiego świata ujęte w Familiaris consortio. 1 R. Sztychmiler. Obowiązki małżeńskie, Warszawa 1999, s J. Gręźlikowski, Podstawowe wartości i idee ustawodawstwa i nauczania Kościoła o małżeństwie dla Europy i świata, Teologia i Moralność 9 (2011), s A. Noyszewska, Rodzina w świetle adhortacji apostolskiej Familiaris Consortio, Pedagogika Katolicka nr 7 (2/2010), s Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio (FC), n. 2, [w:] Jan Paweł II. Encykliki i adhortacje, Warszawa 1983, s

2 127 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y 2. Aspekty kanoniczne Adhortacji dotyczące małżeństwa i rodziny Familiaris consortio wyróżnia elementy kanoniczne małżeństwa takie jak: geneza, sakramentalność, rola zgody w jego powstawaniu, istotne przymioty oraz cele, a właśnie normy prawne regulujące powyższe elementy zawarte są w Kodeksie Prawa Kanonicznego 5, oraz w Instrukcji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z 1986 roku 6. Jest rzeczą znamienną, że ów Kodeks, w sposób niezwykle konsekwentny łączy problematykę małżeńską z zagadnieniami życia rodzinnego, przedstawiając tę drugą, jako konieczną i naturalną konsekwencję, a zarazem kontynuację pierwszej Pochodzenie małżeństwa Małżeństwo od zarania dziejów zawsze posiadało swój wymiar religijny. Koncepcja chrześcijańska bezpośrednio nawiązuje do biblijnej koncepcji narodu wybranego, w którym małżeństwo uznawano za instytucję pochodzącą bezpośrednio z prawa Bożego, stanowiącą obraz przymierza Boga z Izraelem 8. W Familiaris consortio podkreśla się, że: miłość Boża zawsze wierna staje się wzorem więzów wiernej miłości, jakie powinny łączyć małżonków 9. Nauka Jezusa Chrystusa będąc kontynuacją Starego Testamentu również głosi, że małżeństwo zostało ustanowione od samego początku przez Boga, jako nierozerwalna wspólnota życia jednego mężczyzny z jedną kobietą 10. Od samego początku Kościół uznawał małżeństwo, jako związek jednego mężczyzny i jednej kobiety, za instytucję wyjątkowo wzniosłą i godną najwyższego szacunku, wynikającą z obustronnej umowy, dozgonną i posiadającą społeczny charakter, a ostatecznie określił je, jako dogłębne przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa Sakramentalność małżeństwa W omawianej adhortacji apostolskiej można znaleźć wyrażenie, które mówi o tym, że: Kościół uroczyście nauczał i naucza, że małżeństwo między ochrzczonymi jest jednym z siedmiu sakramentów Nowego Przymierza 12. Oznacza to, że małżeństwo między ochrzczonymi zostało podniesione przez Chrystusa do godności sakramentu 13. Jednoznacznie wynika z tego, że poprzez chrzest mężczyzna i kobieta zostają definitywnie włączeni w Nowe i Wieczne Przymierze, w Przymierze Oblubieńcze Chrystusa z Kościołem 14 oraz, iż między tymi osobami nie może być zawarta umowa małżeńska, która nie byłaby sakramentem 15. Ponadto Familiaris consortio zwraca uwagę na to, że sakrament małżeństwa umacnia i jakby konsekruje małżonków chrześcijańskich do obowiązków i godności ich stanu 16. Prawodawca kodeksowy wyraźnie akcentuje sakramentalność małżeńtwa, która jest jednocześnie powołaniem dla małżonków chrześcijańskich, aby pozostali sobie na zawsze wierni, w doli i niedoli życia wspólnego Zgoda małżeńska Podjęta przez mężczyznę i kobietę decyzja zawarcia zgodnie z zamysłem Bożym małżeństwa, czyli decyzja zaangażowania przez nieodwołalną zgodę małżeńską całego życia w nierozerwalnej miłości i wierności bezwarunkowej, zakłada w rzeczywistości [ ] postawę głębokiego posłuszeństwa woli Bożej, ta zaś postawa nie jest możliwa bez Jego łaski 18 - tak Familiaris consortio określa zgodę małżeńską, która jest nieodwołalna i prowadzi do nierozerwalności oraz jedności małżeństwa. Z kolei KPK z 1983 r. określa zgodę małżeńską, jako akt woli, w którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa 19. Zatem przyczyną sprawczą małżeństwa jest zgoda stron prawnie do tego zdolnych, wyrażona zgodnie z prawem, której nie może uzupełnić żadna władza ludzka 20. Przedmiot zgody małżeńskiej obejmuje kompleks praw i obowiązków właściwych małżeństwu, polegają- 5 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z W. Góralski, Sakrament małżeństwa w Katechizmie Kościoła Katolickiego, Ius Matrimoniale 1 (6-7) 1996, s Por. FC, Tamże. 10 W. Góralski, Małżeństwo wspólnotą całego życia mężczyzny i kobiety, [w:] Tenże, Studia nad małżeństwem i rodziną, Warszawa 2007, s Por. KPK, kan FC, KPK, kan FC, KPK, kan FC, 56; por. KPK, kan P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2013, s FC, KPK, kan KPK, kan

3 128 S t r o n a cemu na utworzeniu wspólnoty służącej wzajemnemu oddawaniu się i dopełnianiu stron. Zgoda ta musi być rzeczywista, w pełni świadoma i dobrowolna; wzajemna - wyrażona przez obydwie strony oraz jednoczesna (przynajmniej moralnie), tzn. nieodwołana przez jedną stronę przed wyrażeniem jej przez drugą 21. Także nowoczesne ustawodawstwa państwowe opowiadają się za teorią zgody małżeńskiej: oświadczenie woli stanowi w większości cywilnych przepisów prawnych podstawę zawarcia małżeństwa Istotne przymioty małżeństwa jedność i nierozerwalność Małżeństwo chrześcijańskie, które jest umową i sakramentem, charakteryzuje się istotnymi przymiotami jakimi są jedność i nierozerwalność 23. Jedność związku małżeńskiego polega na zawarciu go przez jednego mężczyznę i jedną kobietę, oznacza to związek monogamiczny. Jan Paweł II w Familiaris consortio mówi o swoistej komunii pomiędzy małżonkami. Owa komunia ma swoje korzenie w naturalnym uzupełnianiu się mężczyzny i kobiety. Zaprzeczeniem owej komunii jest poligamia, która przekreśla zamysł Boży i jest przeciwna równej godności osobowej mężczyzny i kobiety, oddających się w miłości całkowitej 24. Sobór Trydencki uznał jedność małżeństwa za dogmat wiary 25. Nierozerwalność natomiast polega na dozgonności, a mianowicie na zawarciu małżeństwa nie na określony czas, lecz do końca życia jednej ze stron. W Familiaris consortio można znaleźć słowa, które mówią o bezwzględnie wiążącej mocy miłości małżeńskiej, która w Jezusie Chrystusie znajduje swój fundament i swoją siłę: Zakorzeniona w osobowym i całkowitym obdarowaniu się małżonków i wymagana dla dobra dzieci nierozerwalność małżeństwa znajduje swoją ostateczną prawdę w zamyśle Bożym wyrażonym w Objawieniu: Bóg chce nierozerwalności małżeństwa i daje ją, jako owoc, jako znak i wymóg miłości absolutnie wiernej, którą On darzy człowieka i którą Chrystus Pan żywi dla swego Kościoła 26. Można zwrócić uwagę na to, że nierozerwalność małżeństwa wypływa ze stosunku Chrystusa do Kościoła, a samym małżonkom gwarantuje trwałość ich związku, zabezpiecza wzajemną pomoc, dzieciom zapewnia opiekę i pomoc w wychowaniu przez lata, natomiast społeczeństwu i państwu daje ład i porządek społeczny oraz działa z korzyścią dla samych małżonków, dla ich dzieci, dla Kościoła i dla całej ludzkości 27. Jan Paweł II przypomina w adhortacji, że sakrament ten jest jednocześnie powołaniem i przykazaniem dla małżonków, aby pozostali sobie wierni na zawsze, ponad wszelkie próby i trudności: Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela Cele małżeństwa Sobór Watykański II dokonał przełomu w katolickim pojmowaniu rodziny, gdyż po raz pierwszy podkreślono, że oprócz wydawania na świat potomstwa, jest jeszcze jedna istotna cecha małżeństwa, a mianowicie miłość, która jest centralną wartością małżeństwa i rodziny. Zwrócono ponadto uwagę na partnerstwo męża i żony, świadome rodzicielstwo i wspólną odpowiedzialność za własną rodzinę (wychowanie dzieci, zabezpieczenie socjalne i apostolstwo). W Familiaris consortio papież utrzymuje w mocy, co zawarte jest w dokumentach soborowych w szczególności to, że miłość małżeńska winna być w pełni ludzka, wyłączna i otwarta na nowe życie 29. Kodeks z 1983 r. wskazuje, że cele małżeństwa są ściśle związane w istotą małżeństwa 30 i deklaruje, że dobro małżonków oraz zrodzenie i wychowanie potomstwa nabierają szczególnej godności z racji sakramentu 31, jeśli przenika je obopólna miłość małżonków, a Papież dopowiada: Całkowitość, jakiej wymaga miłość małżeńska, odpowiada również wymogom odpowiedzialnego rodzicielstwa [ ] 32. Cele małżeństwa nie są całkiem rozłączne. Dobro małżonków jest bowiem warunkiem dobrego wychowania potomstwa, a zrodzenie i wychowanie dzieci jest także wielkim dobrem małżonków 33. Jan Paweł II w Familiaris consortio przedstawia prawa-obowiązki rodziców do wychowania dzieci. Wskazuje, że prawo-obowiązek rodziców do wychowania jest czymś istotnym i jako taki związany jest z samym przekazywaniem życia ludzkiego; jest on pierwotny i mający pierwszeństwo w stosunku do zadań wychowawczych innych osób, z racji wyjątkowości stosunku miłości łączącej rodziców i dzieci; wyklucza zastępstwo i jest niezbywalny, dlatego nie może 21 W. Góralski, Małżeństwo wspólnotą całego życia, op. cit., s P.M. Gajda, Prawo małżeńskie, op. cit., s KPK, kan Por. FC, Por. Sobór Watykański II, Konstytucja Duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (GS) n. 49, Poznań FC, J. Gręźlikowski, Podstawowe wartości i idee ustawodawstwa, op. cit., s Por. FC, Tamże, J. Gręźlikowski, Podstawowe wartości i idee ustawodawstwa, op. cit., s Por. KPK, kan FC, Por. GS, 50.

4 129 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y być całkowicie przekazany innym, ani przez nich zawłaszczony 34. Prawo nakłada na rodziców obowiązek, by słowem i przykładem kształtować dzieci w wierze i praktyce życia chrześcijańskiego 35. Rodzice mają obowiązek i prawo do tego, aby dobierać takie środki i instytucje, przy pomocy których, uwzględniając miejscowe warunki, mogliby lepiej zadbać o katolickie wychowanie dzieci 36. Wyedukowanie dzieci i młodzieży powinno być wszechstronne i obejmować wychowanie ogólnoludzkie, moralne i religijne 37. Papież w Familiaris consortio wskazuje, że gdy w małżeństwie nie mogą pojawić się dzieci - jest to świadectwo woli Boga i niepłodność nie jest żadnym powodem do rozwodu: Niepłodność fizyczna może bowiem dostarczyć małżonkom sposobności do innej, ważnej służby na rzecz życia osoby ludzkiej, jak na przykład adopcja, różne formy pracy wychowawczej, niesienia pomocy innym rodzinom czy dzieciom ubogim lub upośledzonym Troska Kościoła o rodzinę chrześcijańską Opieka Kościoła i państwa nad małżeństwem i rodziną uwidacznia się przede wszystkim w kształtowaniu stosownego ustawodawstwa i atmosfery sprzyjającej odpowiedniemu rozwojowi rodziny. Familiaris consortio mocno podkreśla, że małżeństwo i rodzina są wartościami nie tylko dla jednostki, ale także dla większej społeczności, jaką jest społeczność państwowa. Stwierdza, że małżeństwo jako powszechna rzeczywistość ludzkiej egzystencji oraz instytucja, dzięki której konstytuuje się rodzina, jako podstawowa komórka życia społecznego, powinno stanowić doniosły przedmiot zainteresowania i troski Kościoła oraz państwa Dokumenty Kościoła o rodzinie Liczne są dokumenty Kościoła, precyzujące aktualne ustalenia w kwestii życia małżeńsko-rodzinnego, m. in.: dokumenty Soboru Watykańskiego II (GS), encykliki Pawła VI (Humanae vitae), a zwłaszcza Jana Pawła II, dotyczące kwestii życia małżeńskiego i rodzinnego, które wniosły nowe inspiracje do nauki Kościoła katolickiego. Duże znaczenie miały: Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary Persona humana, oraz Karta Praw Rodziny zredagowana przez Stolicę Apostolską na życzenie Synodu Biskupów z 1980 roku. Omawiana posynodalna adhortacja apostolska Familiaris consortio, Karta Praw Rodziny, która broni praw rodziny przed niedopuszczalnymi uzurpacjami ze strony społeczeństwa i państwa 40 oraz List do rodzin są kontynuacjami myśli zawartych w postanowieniach Soboru Watykańskiego II Ochrona małżeństwa i rodziny w trudnych przypadkach Jan Paweł II w adhortacji Familiaris consortio ma również na uwadze osoby, które znalazły się poza kręgiem normalnego życia rodzinnego. Zwraca uwagę na: niektóre zwłaszcza kategorie ludzi, którzy w większym stopniu potrzebują nie tylko opieki, ale bardziej znaczącego oddziaływania na opinię publiczną, a zwłaszcza na struktury kulturalne, ekonomiczne i prawne, po to, ażeby w możliwie maksymalnym stopniu usunąć głębokie przyczyny ich trudności 41. Są nimi m. in. wolne związki, małżeństwa zawierane na próbę, małżeństwa związane tylko ślubem cywilnym, a także osoby rozwiedzione. Papież prosi o jeszcze większe, wielkoduszne zaangażowanie duszpasterskie, pełne mądrości i roztropności, które jest tak bardzo potrzebne w stosunku do tych rodzin, które muszą stawić czoło sytuacjom obiektywnie trudnym często niezależnie od własnej woli lub pod naciskiem różnej natury wymogów 42. Zakończenie Kościołowi zależy na ochronie oraz rozwoju fundamentalnych i istotnych praw małżeństwa i rodziny. Swoim ustawodawstwem pragnie ukazać naturę i znaczenie, a także zaofiarować pomoc małżeństwu i rodzinie w realizacji jej zadań i powołania. Poprzez swoją naukę stoi na straży wartości małżeństwa i rodziny, broniąc je przed nieprzychylnymi i wrogimi działaniami i ideologiami, odwołując się do zasad prawa naturalnego i Bożego. Adhortacja Familiaris consortio dała pewien początek pełnemu i dogłębnemu ujęciu praw małżeństwa i rodziny. Z nauki Soboru Watykańskiego II, Kodeksu Prawa Kanonicznego, adhortacji papieskich, dokumentów Stolicy Apostolskiej, Karty Praw Rodziny oraz Listu do rodzin można niewątpliwie wywnioskować, że wyznaczają one charakter ustaleń pewnego kościelnego kodeksu praw rodziny. 34 FC, Por. KPK, kan J. Borucki, Prawo i obowiązek rodziców dotyczące wychowania dzieci w świetle adhortacji apostolskiej Jana Pawła II Familiaris consortio, Studia włocławskie 14 (2012), s. 444; por. KPK, kan Por. KPK, kan FC, Por. FC, FC, FC, Por. FC, 77.

5 130 S t r o n a * * * CANONICAL ASPECTS OF MARRIAGE AND THE FAMILY IN JOHN PAUL II S FAMILIARIS CONSORTIO The Church, aware of the facts that marriage and the family are one of the most valuable goods of mankind, places them in the centre of its attention and perceives them as a subject of its own rights. Postsynodal apostolic exhortation written by Pope John Paul II Familiaris consortio describes the position of the Church concerning the meaning and role of marriage and the family. Article presents canonical aspects, included in above document, like: sacramental marriage, matrimonial consent, the essential properties of marriage: unity and indissolubility and purposes of marriage and the family. "The future of humanity passes by way of the family"- it is the best message to the whole Christians said by John Paul II in the end of exhortation.