AFTER LIFE CONSERVATION PLAN

"RESTYTUCJA I UTRZYMANIE SIEDLISK LĘGOWYCH PTAKÓW WODNYCH I BŁOTNYCH OGRANICZENIE SUKCESJI NUMER PROJEKTU KE: LIFE09/NAT/PL/000254 AFTER LIFE CONSERVATION PLAN Chyrzyno, lipiec 2016

1. Historia projektu i analiza sytuacji 1.1. Krótka historia projektu Spontaniczna sukcesja wtórna jest jednym z głównych zagrożeń dla otwartych ekosystemów. Zaprzestanie stosowania zabiegów ochronnych w postaci ochrony czynnej, charakteryzującej się ekstensywnym wypasem zwierząt gospodarskich, potęguje tempo sukcesji wtórnej. Celem projektu LIFE09/NAT/PL/000254 było odtworzenie terenów otwartych, które jeszcze w latach 80 ubiegłego wieku były doskonałym siedliskiem lęgowym i żerowiskowym dla wielu rzadkich gatunków ptaków. Głównym celem projektu było usunięcie zarośli wierzbowych i drzew i w konsekwencji wprowadzenie gospodarki pastwiskowej w celu powstrzymania sukcesji wtórnej. Działania te mają w konsekwencji doprowadzić do odtworzenia siedlisk będących miejscem lęgowym ptaków wodnych i błotnych oraz miejsc stanowiących bazę pokarmową dla wielu gatunków przelotnych. Takie odtworzenie siedlisk korzystne będzie m.in. dla czajki, rycyka, krwawodzioba i bataliona. Jednym z głównych założeń projektu jest powstrzymanie spadku liczebności gatunków ptaków związanych z krajobrazem terenów podmokłych i otwartych. Projekt LIFE09/NAT/PL/000254 powstał w związku z postępującą sukcesją wierzby w południowej części Parku, będącej niegdyś terenem lęgowym wielu gatunków ptaków zależnych od terenów otwartych (rozlewiska, łąki i pastwiska). Obszar ten, ze względu na otwarty charakter, był doskonałym siedliskiem lęgowym oraz żerowiskiem dla wielu rzadkich gatunków ptaków (Planu Ochrony Rezerwatu Słońsk) takich jak: krwawodziób, sieweczka rzeczna, kulik wielki i ostrygojad, których obecnie liczebność populacji maleje. Zmniejszanie liczebności populacji niektórych gatunków ptaków tłumaczy się zanikiem odpowiednio dużej powierzchni i jakości preferowanych siedlisk, które są w latach o małym poziomie wód i małej obsadzie pastwiskowej zwierząt, ekspansywnie kolonizowane przez zarośla wierzbowe. Dlatego założenia projektowe polegające na wycince drzew i zakrzaczeń wierzbowych mają kluczowe znaczenie dla zachowania bioróżnorodności tego obszaru. Realizacja poszczególnych zadań wyznaczonych w 1

ramach projektu pozwoli na osiągnięcie celu, jakim jest restytucja i utrzymanie siedlisk lęgowych ptaków wodnych i błotnych oraz pozwoli z powrotem podnieść rangę tego obszaru do kluczowego dla migrujących i lęgowych ptaków. 2. Aktualna sytuacja (analiza SWOT) Jednym z podstawowych zagrożeń dla utrzymania siedlisk lęgowych ptaków wodnych i błotnych była sukcesja roślinności krzewiastej (głównie wierzba Salix ssp.) na otwartym terenie, stanowiącym dawniej doskonałe miejsce do żerowania i rozrodu ptaków. Wśród wielu wskaźników stosowanych w monitoringu stanu ochrony siedlisk najważniejszym jest ekspansja drzew i krzewów. Brak sukcesji warunkuje możliwość prawidłowego funkcjonowania ekosystemów terenów otwartych jakimi w latach 80 ubiegłego wieku, były ekstensywnie użytkowane pastwiska. Projekt zakładał całkowite usunięcie rozprzestrzeniających się drzew i krzewów na powierzchni około 200 ha, celem restytucji i utrzymania siedlisk lęgowych ptaków wodnych i błotnych. Pośrednio projekt poprzez usuwanie zarośli wierzbowych przyczynił się do poprawy stanu siedlisk przyrodniczych z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej. Utrzymanie takiego stanu wymaga jednak ciągłego monitoringu i prowadzenia uzupełniających prac z zakresu ochrony czynnej polegających na usuwaniu na bieżąco pojawiających się siewek i odrostów drzew i krzewów. Należy zwrócić uwagę, że po wykonaniu prac projektowych zwiększy się liczebność gatunków ptaków, co z kolei przełoży się na zwiększenie wartość turystycznej i edukacyjnej tego terenu, z których Park Narodowy Ujście Warty słynie. Zwiększenie wartości turystycznej i edukacyjnej jest dodatkowym czynnikiem wspomagającym utrzymanie efektu ekologicznego projektu. Sukcesja wtórna powoduje zanikanie siedlisk lęgowych ptaków zależnych od terenów otwartych oraz żerowisk dla ptaków migrujących. Nie podjęcie działań związanych z wycinką zarośli wierzbowych spowoduje pogorszenie się warunków do zakładania gniazd przez ptaki lęgowe, a także doprowadzić może do całkowitej utraty bazy żerowiskowej dla ptaków wykorzystujących te tereny w celu odpoczynku podczas migracji lub też jako zimowiska. 2

Restytucja i utrzymanie siedlisk lęgowych ptaków wodnych i błotnych Mocne strony (Strenghts) Duża skala projektu - jest to istotne ze względów finansowych, medialnych, społecznych. Można wykorzystać efekt kuli śniegowej, który będzie znacznie ułatwiał realizację kolejnych przedsięwzięć i przyciąganie kolejnych osób zainteresowanych podobnymi projektami charakteryzującymi się czynną ochroną bioróżnorodności ekosystemów. Słabe strony (Weaknesses) Właściwe utrzymanie efektu ekologicznego projektu jest uzależnione od poziomu wahań poziomu wody na obszarze projektu. Włączenie lokalnej społeczności dotyczy osób, które będą odpowiedzialne za utrzymania efektu ekologicznego w postaci utrzymania otwartego terenu przez wypas zwierząt gospodarskich. Zaangażowanie w realizację projektu - dotyczy to zarówno osób bezpośrednio włączonych w działania projektu (zespół, wykonawcy, Rada projektu), jak również pośrednio (instytucje i organizacje zajmujące się ochroną przyrody, media). Stworzenie i funkcjonowanie strony internetowej (http://www.ograniczeniesukcesji.pl/) umożliwiającej zamieszczanie bieżących informacji o celach i efektach projektu, wartościach przyrodniczych tego terenu, sposobie ochrony ekosystemów Parku Narodowego Ujście Warty. 3

Znaczny efekt medialny Park Narodowy Ujście Warty jest znanym w Polsce obiektem przyciągającym rzesze przyrodników - ornitologów i turystów, w związku z czym prace prowadzone na jego terenie wiążą się z dużym zainteresowaniem społeczeństwa, a co z za tym idzie silnym odzewem medialnym. Można to dobrze wykorzystać do dalszej promocji działań prowadzonych na tym terenie. Szanse (Opportunities) Rozwój turystyczny regionu, oparty na wykorzystaniu Parku Narodowego Ujście Warty - powinien umożliwić uzyskanie trwałej akceptacji społecznej dla utrzymania efektów projektu, a także stworzenia mechanizmów ekonomicznych wspierających zachowanie właściwego stanu ochrony siedlisk pastwiskowych. Poprawa stanu siedlisk dla rzadkich gatunków ptaków oraz poprawa stanu siedlisk przyrodniczych poprzez powstrzymanie sukcesji wtórnej. Zagrożenia (Threats) Głównym zagrożeniem, które może przyczynić się do braku możliwości utrzymania otwartych pastwisk na obszarze wdrożenia projektu, jest możliwość wystąpienia długotrwałych zalewów na całym obszarze Parku. Sytuacja taka może uniemożliwić wykonanie kontrolnego usuwania mechanicznego pojawiających się jednorocznych odrośli wierzbowych lub przeprowadzenia wypasu, na powierzchni poprojektowej. Z drugiej strony długotrwałe okresy suszy hydrologicznej i związany z tym brak odpowiedniego uwilgotnienia gleby, które kreuje siedliska odpowiednie dla ptaków wodnych i błotnych może mieć negatywny wpływ oraz sprzyjać wystąpieniu rozprzestrzeniania się 4

gatunków inwazyjnych roślin np. rzepień włoski (Xanthium albinum). Trudności z utrzymaniem efektu ekologicznego projektu mogą ograniczyć poparcie społeczne dla projektu - w przypadku, gdy docelowy i trwały efekt projektu nie będzie zbyt spektakularny, co zmniejszy możliwości wykorzystania terenu przez ptaki, poparcie społeczności lokalnej i mediów dla dalszych przedsięwzięć na tym terenie może zmaleć, a co za tym idzie znacznie utrudnić dalsze prace. Nieznane tempo potencjalnej wtórnej sukcesji drzew i krzewów na terenie objętym projektem - istnieje zagrożenie, że tempo sukcesji będzie szybsze niż się przewiduje, może się to wiązać np. z nagłym masowym pojawem niektórych gatunków również inwazyjnych. Wówczas środki finansowe przewidziane i obsada zwierząt przeznaczonych na usuwanie pojawiających się drzew i krzewów, mogą się okazać zbyt małe, aby powstrzymać sukcesję. 5

3. Cele planu i metodologia 3.1. Priorytety ochrony Wszystkie zaplanowane działania związane z utrzymaniem osiągniętego efektu ekologicznego oraz działania monitoringowe są zgodne z przyjętą w Parku metodyką monitoringu ptaków, są także zaplonowane w obecnie obowiązujących zadaniach ochronnych na lata 2014-2018 Zarządzenie Ministra Środowiska nr 3 z dnia 9 stycznia 2014 roku. Ponadto działania te są zbieżne z zabiegami ochronnymi zapisanymi w projekcie Planu Ochrony Parku Narodowego Ujście Warty, który jest obecnie w końcowej fazie przygotowania do zatwierdzenia i przekazania do Ministerstwa Środowiska. Po zakończeniu projektu LIFE w Parku Narodowym Ujście Warty polegającego na eliminacji zarośli wierzbowych celem odtworzenia siedlisk dla wielu gatunków ptaków m.in. które zostały wymienione w I załączniku Dyrektywy Ptasiej (głównie lęgowych i żerowiskowych), będących jednocześnie siedliskami Natura 2000 nie dopuszczono do degradacji i poprawiono stan trzech siedlisk Natura 2000. Poniżej przedstawiono siedliska i gatunki dla których działania projektowe przyczyniły się do poprawy stanu, które są równocześnie przedmiotami ochrony na terenie Parku Narodowego Ujście Warty : A038 łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), A193 rybitwa rzeczna (Sterna hirundo), A196 rybitwa białowąsa (Chlidonias hybrida), A050 świstun (Anas penelope), A052 cyraneczka (Anas crecca), A055 cyranka (Anas querquedula), A056 płaskonos (Anas clypeata), A153 kszyk (Gallinago gallinago), A008 zausznik (Podiceps nigricollis), A036 łabędź niemy (Cygnus olor), A140 siewka złota (Pluvialis apricaria), A142 czajka (Vanellus vanellus), A161 brodziec śniady (Tringa erythropus), A164 kwokacz (Tringa nebularia), A292 brzęczka (Locustella luscinioides), A295 rokitniczka (Acrocephalus schoenobaenus),, A006 perkoz rdzawoszyji (Podiceps griseigena), A039 gęś zbożowa (Anser fabalis), A041 gęś białoczelna (Anser albifrons), A043 gęgawa (Anser anser), A048 ohar (Tadorna tadorna), A051 krakwa (Anas strepera), A073 kania czarna (Milvus migrans), A075 6

Fot. 1. Wahania wody w ciągu roku dochodzą do 4m. Fot. P.B. bielik (Haliaeetus albicilla), A051 krakwa (Anas strepera), A053 krzyżówka (Anas platyrhynchos), A054 rożeniec (Anas acuta), A059 głowienka (Aythya ferina), A061 czernica (Aythya fuligula), A074 kana ruda (Milvus milvus), A119 kropiatka (Porzana porzana), A122 derkacz (Crex crex), A125 łyska (Fulica atra), A130 ostrygojad (Haematopus ostralegus), A136 sieweczka rzeczna (Charadrius dubius), A151 batalion (Philomachus pugnax), A160 kulik wielki (Numenius arquata), A162 krwawodziób (Tringa totanus), A176 mewa czarnogłowa (Larus melanocephalus), A177 mewa mała (Hydrocoloeus minutus), A179 śmieszka (Chroicocephalus ridibundus), A195 rybitwa białoczelna (Sternaula albifrons), A197 rybitwa czarna (Chlidonias niger), A198 rybitwa białoskrzydła (Chlidonias leucopterus), 3130 brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea, 3150 starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne, 3270 zalewane muliste brzegi rzek. 3.2. Cele ochrony siedlisk przyrodniczych Najważniejszym celem działań poprojektowych jest dążenie do trwałego zachowania otwartego charakteru kompleksu ekosystemów pastwisk ekstensywnie użytkowanych. W ostatnich latach ze względu na postępującą sukcesję wierzby, wynikającą z zaniechania użytkowania obszaru, otwarty teren pastwisk prawie całkowicie zanikł. Stan ten uległ poprawie dopiero po przeprowadzeniu działań w ramach projektu Life+. Po przeprowadzeniu działań 7

poprojektowych istnieje bardzo duża szansa na zatrzymanie obserwowanego procesu sukcesji i stopniowe dążenie do uzyskania właściwego stanu siedlisk otwartego krajobrazu. Wszystkie działania ochronne powinny być nakierowane na odtworzenie i utrzymanie terenów otwartych (ekstensywnie użytkowanych pastwisk przez konie i krowy), które są preferowanymi siedliskami dla priorytetów ochrony Parku (ptaki i pośrednio siedliska 3130, 3150, 3270). Efektem końcowym, jakim jest uzyskanie około 200 ha odtworzonej powierzchni w Obwodzie Ochronnym Słońsk, jest odtworzenie jednych z najważniejszych miejsc lęgowych dla ptaków w Parku Narodowym Ujście Warty. Podstawowym założeniem jest konieczności utrzymania otwartego charakteru krajobrazu. Przyjęto, iż na całej odtworzonej powierzchni projektowej nie będzie zadrzewień i zarośli wierzbowych, a jedynie mogą pojawić się jednoroczne odrosty wierzbowe. Tak, więc po zakończeniu projektu nie powinno być konieczności używania ciężkiego sprzętu technicznego typu ciągniki o dużej mocy wraz z osprzętem, forwardery maszyny do wycinania i wywozu drewna. Ewentualne zabiegi ochronne powinny być realizowane przy pomocy sił ludzkich. Głównym celem prezentowanego After LIFE Conservation Plan dla projektu OGRANICZENIE SUKCESJI jest przede wszystkim wskazanie najważniejszych działań koniecznych do utrzymania efektu ekologicznego, jaki został osiągnięty w czasie realizacji projektu. Ze względu na wydłużenie projektu oraz wykonywanie działań projektowych w różnych latach nie było możliwe prowadzenie monitoringu efektów ekologicznych po każdym zakończonym sezonie. Wobec powyższego, działanie E2 tj. Wykonanie oceny efektu ekologicznego jest przewidziane w ramach działań poprojektowych. W ramach tego działania przewidziana jest obserwacja tempa sukcesji wtórnej i monitoring powierzchni poprojektowej. 8

Fot. 2 Sukcesja wtórna wierzby w Obwodzie Ochronnym Słońsk. Fot. Ł.Ć. 3.3. Plan monitoringu. Jednym z podstawowych pytań jest zabezpieczenie powierzchni poprojektowej przed ponownym uruchomieniem niekontrolowanej sukcesji wtórnej. Pierwotnie w tym celu na terenie wdrożenia projektu zakładano przeprowadzenie działań poprojektowych na 4 powierzchniach badawczych o powierzchni od 10ha do 20ha. Jednakże ze względu na duże wahania poziomu wód powierzchniowych dochodzących rocznie do 4m oraz ze względu na fizyczne ukształtowanie terenu, charakteryzujące się dużą ilością starorzeczy, cieków wodnych i bagien, zakładany podział powierzchni poprojektowej na 4 powierzchnie próbne nie był możliwy. Dlatego zaplanowano inny podział oraz przebieg granicy powierzchni objętej działaniami poprojektowymi. Będzie ona podzielona wzdłuż granic geograficznych (duże cieki wodne) na dwie powierzchnię o zbliżonej wielkości (około 70 ha każda). Utrzymanie efektu ekologicznego będzie polegać na wypasie koni i krów z różnym 9

obciążeniem pastwiska (1DJP, 2 DJP), gdzie 1 DJP to duża jednostka przeliczeniowa inwentarza (ang. LU, LSU - Livestock Unit). Jest to umowna jednostka liczebności zwierząt hodowlanych w gospodarstwie, według polskich norm odpowiadająca jednej krowie o masie 500 kg. Ponadto celem obserwacji tempa sukcesji wtórnej i monitoringu powierzchni projektowej, na każdej z wydzielonych powierzchni zostaną wykonane zdjęcia fitosocjologiczne w 10 miejscach. Pozwolą one na ocenę zmian runi pastwiskowej. Dodatkowo na każdej z powierzchni zostanie wylosowanych 10 powierzchni próbnych o bokach 1x1m (zabezpieczonych przez zgryzaniem przez zwierzęta gospodarskie) celem monitoringu sukcesji wierzby. Ponadto na obszarze poprojektowym będzie realizowany monitoring ornitologiczny: a) ptaków lęgowych, b) ptaków przelotnych, c) ptaków zimujących. 2DJP (2LU) 1DJP (1LU) Rys. 1. Powierzchnia poprojektowa (czerwony poligon) z proponowaną linią podziału (biały odcinek) pod względem obciążenia pastwiska [1DJP (1LU), 2DJP (2LU)] z naniesionymi powierzchniami monitoringowymi lęgowych gatunków ptaków (żółty poligon), proponowanymi powierzchniami monitoringowymi fitosocjologii (zielone 10

punkty) i powierzchniami monitoringowymi pod względem tempa sukcesji wierzby (białe punkty). Zielony przerywany odcinek oznacza granice PN UW. 3.4. Plan działań Zasadniczym celem wszystkich działań prowadzonych w ramach kontynuacji projektu Life+ jest bezpośrednie i pośrednie zapewnienie trwałości efektu ekologicznego przeprowadzonych działań, polegających przede wszystkim na dążeniu do odtworzenia i utrzymania siedlisk gatunków ptaków. Działaniem, które będzie kontynuowane po zakończeniu projektu jest zadanie C1 tj. Usunięcie zarośli wierzbowych z powierzchni objętych projektem. W ramach poprojektowych działań realizacja tego zadania będzie polegała głównie na utrzymaniu otwartego krajobrazu poprzez usuwanie odrostów wierzbowych (wypas oraz koszenie). Działanie to dotyczy również ewentualnego usuwania usterek zaistniałych w ramach działań projektowych. Jeśli usterki te zostaną zauważone, będą usuwane przez Wykonawcę w ramach gwarancji na wniosek Beneficjenta projektu. W zakresie utrzymaniu końcowego efektu, jakim jest odtworzenie i utrzymanie otwartego krajobrazu w pierwszych 36 miesiącach Park Narodowy Ujście Warty, będzie współpracował z głównym Wykonawcą projektu. W ramach umowy gwarancyjnej jest on zobowiązany do utrzymania efektu ekologicznego przez okres 36 miesięcy, czyli w latach 2016 2018. W kolejnych latach, za utrzymanie efektu będzie odpowiedzialny Park Narodowy Ujście Warty. Intensywność działań w ramach zadania C1 będzie zwiększona na powierzchniach, na których zaobserwowane będzie większe tempo sukcesji. 11

Fot.3. Krajobraz po realizacji zabiegów usuwania zarośli wierzbowych. Fot. Ł.C. 3.4.1 Szczegółowy opis działań a) utrzymanie afektu ekologicznego, Powierzchnia poprojektowa (rys. 1) zostanie ogrodzona pastuchem elektrycznym i podzielona wg granic geograficznych (wzdłuż cieków wodnych) na dwie powierzchnię o zbliżonej wielkości (około 70ha każda). Utrzymanie efektu ekologicznego będzie polegać na wypasie koni i krów z różnym obciążeniem pastwiska (rys. 1). Na powierzchni 1 przewidziano obciążenia pastwiska na poziomie 1 DJP, natomiast na powierzchni nr 2, przewidywane obciążenie pastwiska wynosić będzie 2 DJP. Utrzymanie efektu ekologicznego będzie trwało 5 lat od daty zamknięcia projektu po jego rozliczeniu finansowym. Natomiast w dalszej perspektywie, po podpisaniu przez Ministra Środowiska Planu Ochrony Parku Narodowego Ujście Warty, Park będzie zobowiązany do utrzymania powierzchni 12

poprojektowej w charakterze terenu otwartego i niedopuszczenia do ponownego uruchomienia procesów sukcesyjnych. Dla lepszego zapewnienia trwałości efektu ekologicznego przeprowadzonych działań w Projekcie LIFE+, wypas odbywać się będzie za pomocą stad mieszanych (krowy i konie). Taki dobór obsady zwierząt gospodarskich, gwarantuje lepsze wykorzystanie pastwiska i tym samym spotęguje efekt ekologiczny przeprowadzonych działań, ponieważ gatunki te mają odmienne nisze pokarmowe, często żywiąc się innymi roślinami np. konie świeżymi odrostami wierzby. Wypasane zwierzęta będą pochodzić od głównego Wykonawcy projektu, który od 2016 do 2018 nieodpłatnie zobowiązał się do utrzymania efektu ekologicznego. W dalszej perspektywie, za utrzymanie efektu ekologicznego, odpowiedzialny jest Park Narodowy Ujście Warty. W kolejnych latach, czyli od roku 2019 i następnych, zgodnie z projektem Planu Ochrony Parku Narodowego Ujście Warty, zostanie podjęta próba znalezienia wykonawcy zabiegów ochronnych dzierżawcy, który będzie zobowiązany do wykonania zabiegów ochronnych polegających na utrzymaniu efektu ekologicznego projektu, na identycznych zasadach jak w okresie gwarancyjnym. W przypadku braku zainteresowania dzierżawą obszaru projektu, zostanie określony niższy czynsz dzierżawny. Przewidywany koszt związany z realizacją tej części zadania jest zerowy. W przypadku nie wyłonienia dzierżawcy obszaru poprojektowego, Park posiada zabezpieczone środki finansowe, które umożliwią wynajęcie odpowiedniej ilości sztuk bydła i koni, w celu wykonania kontrolnego wypasu na wyznaczonych powierzchniach. Szacowany koszt związany z wynajęciem inwentarza gospodarskiego i utrzymaniem efektu ekologicznego na powierzchni poprojektowej to kwota około 50000 zł na rok. Miejsca i intensywność działań poprojektowych będą ustalane na bieżąco i będą zależne od wyników monitoringu powierzchni, w tym głównie od tempa sukcesji wtórnej. Intensywność działań w ramach zadania C1 będzie zwiększona na powierzchniach, na których zaobserwowane będzie większe tempo sukcesji. Nie jest możliwe podanie dokładnego czasu rozpoczęcia działań zmierzających do utrzymania efektu ekologicznego (okres pastwiskowy) z powodu dużych i nieprzewidywalnych wahań wód powierzchniowych. W zależności od roku okres 13

pastwiskowy będzie rozpoczynał się po okresie lęgowym ptaków i przeschnięciu gleby oraz wyrośnięciu odpowiedniej jakości runi pastwiskowej. Głównym zagrożeniem, które może przyczynić się do braku możliwości utrzymania otwartych pastwisk na obszarze wdrożenia projektu, jest możliwość wystąpienia długotrwałych zalewów na całym obszarze Parku. Sytuacja taka może uniemożliwić wykonanie kontrolnego usuwania mechanicznego pojawiających się jednorocznych odrośli wierzbowych lub przeprowadzenia wypasu, na założonych powierzchniach badawczych. W związku z powyższym termin rozpoczęcia wypasu uzależniony będzie od poziomu i okresu występowania wód powierzchniowych. b) obserwacja tempa sukcesji wtórnej i monitoring fitosocjologiczny powierzchni poprojektowej. Na powierzchni poprojektowej zostaną przeprowadzone w 10 lokalizacjach zdjęcia fitosocjologiczne (rys. 1), celem monitorowania zmian szaty roślinnej. Prace fitosocjologiczne będą obejmowały krótki i uproszczony opis siedliska, dokładny spis gatunkowy, z podaniem przy każdym stopnia ilościowego i towarzyskości. Dodatkowo na każdej z powierzchni próbnych zostanie wylosowanych 10 powierzchni o bokach 1x1m (rys. 1) (zabezpieczonych przez zgryzaniem przez zwierzęta gospodarskie) celem monitorowania tempa sukcesji wierzby w zależności od poziomu wód powierzchniowych. Prace te będą polegały na inwentaryzacji ilości i długości jednorocznych odrostów wierzby. Zebrane dane odnoście tempa sukcesji wierzby będą analizowane pod względem długości okresu utrzymywania się wysokiego stanu wód powierzchniowych. Prace te będą wykonywane w ramach obowiązków służbowych pracowników parku (przewidywany koszt związany z realizacją tego zadania to około 5000 zł na rok) i/lub z pomocą specjalisty botanikafitosocjologa wyłonionego na podstawie przetargu lub zapytania ofertowego, gdzie przewidywany koszt związany z realizacją tego zadania to około 10000 zł na rok. Źródło finansowania w całości pokrywa PN UW. Podanie dokładnego okresu, w 14

którym prace fitosocjologiczne i monitoringowe będą wykonane nie jest możliwe z uwagi na nieprzewidywalne wahania poziomu wód gruntowych. c) monitoring ornitologiczny powierzchni poprojektowej Najważniejszą częścią działań związanych z After LIFE Conservation Plan jest monitoring ornitologiczny, zaplanowany na powierzchniach wdrożenia projektu. Odtworzone obszary były jednymi z najważniejszych i najcenniejszych terenów lęgowych dla wielu gatunków ptaków siewkowych takich jak mewy, rybitwy oraz dla tzw. kaczek łąkowych. W związku z odtworzeniem tych obszarów na terenie wdrożenia projektu zostanie przeprowadzony monitoring ornitologiczny, który będzie obejmował następujące działania, w różnych okresach fenologicznych: monitoring ptaków lęgowych, Monitoringiem ptaków lęgowych zostanie objęta powierzchnia poprojektowa (rys. 1), na której będą mapowane wszystkie gatunki ptaków z wyłączeniem większości gatunków z rzędu wróblowatych (nie dotyczy: wodniczki, wąsatki, dziwoni). Dodatkowo na 3 powierzchniach o powierzchni około 7ha każda, będą mapowane wszystkie gatunki lęgowe oraz dodatkowo będą podejmowane próby oceny sukcesu lęgowego gatunków takich jak czajka, krwawodziób, rycyk, ostrygojad, sieweczka rzeczna rybitwa rzeczna oraz rybitwy białoczelna. W zależności od poziomu wód powierzchniowych monitoring będzie rozpoczynał się marcu i będzie trwał do końca lipca. Powierzchnia poprojektowa kontrolowana będzie wielokrotna, a częstotliwość i pora kontroli uzależniona będzie od specyfiki behawioralnej poszczególnych gatunków ptaków. Metodyka monitoringu polegać będzie na notowaniu wszystkich gatunków ptaków przebywających w zasięgu wzroku i słuchu. Dla każdego gatunku będzie określana skala liczebności (tab. 1) w Polsce i w PN UW. Obecność poszczególnych gatunków ptaków będzie stwierdzana zarówno na podstawie obserwacji bezpośredniej, jak i charakterystycznych dla poszczególnych gatunków wydawanych głosów. Badania terenowe będą wykonane w oparciu o przyjęte, standardowe metodyki liczenia poszczególnych gatunków. Kategorie lęgowości 15

poszczególnych gatunków ptaków będą oceniane za pomocą kryteriów lęgowości/zachowań i odpowiadających im kategorii gniazdowania (tab. 2) (wg Sikora i in. 2007, zmienione). Kategoria liczebności Zagęszczenie (par/100 km 2 ) Liczba par w Polsce Skrajnie nieliczny (1) <0,1 pary na 100 km 2 1 300 Bardzo nieliczny (2) <0,1-1 pary na 100 km 2 301 3000 Nieliczny (3) 1,1-10 par na 100 km 2 3001 30000 Średnio liczny (4) 11-100 par na 100 km 2 30001-300000 Liczny (5) 101-1000 par na km 2 300001-3000000 Bardzo liczny (6) 1001-10000 par na km 2 3000001-30000000 Tabela 1. Skala liczebności populacji lęgowych ptaków w Polsce wg Sikora i in. (2007). Zachowanie/kryterium lęgowości Pojedyncza ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty godowe samca Status występowania możliwe (A) Obserwacja rodziny z lotnymi młodymi Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym Śpiewający lub odbywający loty godowe samiec stwierdzony co najmniej równoczesne stwierdzenie wielu samców przez 2 dni w tym samym miejscu lub w siedlisku lęgowym danego gatunku Kopulacja, toki Odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo prawdopodobne (B) Głos niepokoju sugerujący bliskość gniazda lub piskląt Plama lęgowa Budowa gniazda lub drążenia dziupli Odwodzenie od gniazda lub młodych Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku Gniazdo wysiadywane Ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt lęgowy ( C ) 16

Gniazdo z jajami Gniazdo z pisklętami Młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo podloty gniazdowników poza gniazdem Obserwacja/stwierdzenie gatunku zalatujący (Z), przelotny (P) Ptak młodociany Tabela 2. Stosowane kryteria lęgowości i odpowiadające im status występowania (gniazdowania). monitoring ptaków przelotnych Monitoringiem wybranych gatunków ptaków zimujących zostanie objęta cała powierzchnia poprojektowa (rys. 1). Podczas monitoringu obserwator będzie notował liczebność poszczególnych gatunków przebywających na powierzchni. Liczenia odbywać się będą od września do grudnia 3 razy w miesiącu (system dekad). Monitoringiem zostaną objęte: gęś zbożowa, gęsi białoczelna, gęgawa oraz łabędź krzykliwy dla którego obszar wdrożenia projektu jest kluczowym terenem w okresie zimy. Z uwagi na znaczenie obszaru całego Parku Narodowego Ujście Warty dla przelotnych ptaków siewkowych (Charadrii). W wstępnie zakładano przeprowadzenie monitoringu tej grupy ptaków w okresie od lipca do października, 2 razy w miesiącu. monitoring ptaków zimujących. Monitoringiem wybranych gatunków ptaków zimujących zostanie objęta cała powierzchnia poprojektowa (rys. 1). Podczas monitoringu obserwator będzie notował liczebność poszczególnych gatunków przebywających na powierzchni. Liczenia te będą odbywać się od grudnia do stycznia 2 razy w miesiącu. Monitoringiem zostaną objęte: gęś zbożowa, gęś białoczelna, gęgawa oraz łabędź krzykliwy. Innym gatunkiem, który będzie monitorowany w okresie prowadzenia badań będzie bielik, 17

którego to liczenia będą skorelowane z liczeniem ptaków drapieżnych na terenie całego Parku 2 razy w miesiącu. Monitoring ornitologiczny w ramach zadania E2 będzie zwiększony o dodatkowe kontrole w przypadku stwierdzenia rzadszych, zagrożonych gatunków ptaków lub w przypadku wątpliwości statusu lęgowego gatunków ptaków, dla których odtworzenie siedlisk otwartych było głównym celem projektu. Intensywność działań w przypadku wszystkich zadań będzie również zależna od poziomu wody na powierzchniach. Wszystkie działania związane z monitoringiem ornitologicznym będą wykonywane przez pracowników PN UW. Finansowanie wyżej wymienionych działań planowane jest ze środków własnych w ramach obowiązków służbowych. Przewidywane koszty związane z realizacją tego zadania to około 10 000 zł na rok, które zostaną przeznaczone na zakup paliwa do łodzi i samochodów służbowych. W przypadku braku możliwości wykonania prac monitoringowych przez pracowników Parku, zostanie wyłoniony na podstawie przetargu lub zapytania ofertowego wykonawca-ornitolog. Przewidywane koszty związane z wynajęciem usługi E2 monitoring ornitologiczny powierzchni poprojektowej to koszt około 15000 złotych na rok, który PN UW pokryje ze środków własnych. Lp. 1 Działanie A1 Zebranie danych zerowych z powierzchni roboczych Koszt PLN/rok Źródło finansowania Uwagi Działanie wykonane 2 A2 Zakup lunet ornitologicznych Działanie wykonane A3 Zakup map topograficznych 3 Parku Narodowego Ujście Warty Działanie wykonane C1 Usunięcia zarośli 4 wierzbowych z powierzchni objętych projektem Działanie wykonane 5 C1 Usunięcia zarośli wierzbowych z powierzchni objętych projektem 0 zł Gwarancja Wykonawcy na okres 2016-2018 Wykonawca 6 C1 Usunięcia zarośli wierzbowych z powierzchni 0 zł W późniejszym okresie czyli po roku 2018 Przetarg na wykonanie zabiegów ochronnych dla 18

objętych projektem (dzierżawa) potencjalnych wykonawców W późniejszym okresie 7 C1 Usunięcia zarośli wierzbowych z powierzchni objętych projektem Około 50 000 zł czyli po 2018 (wynajęcie zwierząt gospodarskich oraz usługi wypasu). W przypadku braku zainteresowania dzierżawą Środki własne 8 C2 Zakup odbiorników GPS Działanie wykonane 9 C3 Zakup palmtopów Działanie wykonane 10 C4 Zakup cyfrowego aparatu fotograficznego Działanie wykonane 11 12 13 14 D1 Organizacja konferencji na temat projektu D2 Wykonanie i montaż tablic informacyjnych D3 Druk ulotek i materiałów informacyjnych D4 Wydanie materiałów pokonferencyjnych Działanie wykonane Działanie wykonane Działanie wykonane Działanie wykonane 15 D5 Utworzenia witryn WWW Działanie wykonane D6 Publikacja raportu 16 popularnonaukowego (Layman report) Działanie wykonane 17 E1 Nadzór nad projektem Działanie wykonane Środki własne w ramach E2 Wykonanie oceny efektu obowiązków służbowych 18 ekologicznego Monitoring fitosocjologiczny Około 5000zł specjalista ds. ochrony przyrody oraz konserwator obwodu Zakup paliwa, do samochodów służbowych ochronnego Wynajęcie usługi w przypadku 19 E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Monitoring fitosocjologiczny Około 10 000 zł Środki własne braku możliwości wykonania zadania przez pracowników PN UW. Opis metodyki prac znajduje się w rozdziale 2.4.1. Szczegółowy opis działań 20 E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Około 10 000 zł Środki własne, w ramach obowiązków służbowych specjalista Zakup paliwa do samochodów służbowych i łodzi. Opis metodyki prac znajduje się w 19

Monitoring ornitologiczny ds. ochrony przyrody rozdziale 2.4.1. Szczegółowy oraz konserwator opis działań. Opis metodyki obwodu ochronnego prac znajduje się w rozdziale 2.4.1. pt. Szczegółowy opis działań Wynajęcie usługi w przypadku 21 E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Monitoring ornitologiczny Około 15 000 zł Środki własne braku możliwości wykonania zadania przez pracowników PN UW. Opis metodyki prac znajduje się w rozdziale 2.4.1. pt. Szczegółowy opis działań 22 E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Przygotowanie raportu fitosocjologicznego roczne i szczegółowy co 5 lat Około 2 000 zł Środki własne, specjalista w ramach obowiązków służbowych specjalista ds. ochrony przyrody E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Wynajęcie usługi w przypadku 23 Przygotowanie raportu fitosocjologicznego roczne i szczegółowy co 5 lat Około 2 000 zł Środki własne braku możliwości wykonania zadania przez pracowników PN UW 24 E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Przygotowanie raportu ornitologicznego roczne i szczegółowy co 5 lat Około 2 000 zł Środki własne, specjalista w ramach obowiązków służbowych specjalista ds. ochrony przyrody E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego Wynajęcie usługi w przypadku 25 Przygotowanie raportu ornitologicznego roczne i szczegółowy co 5 lat Około 2 000 zł Środki własne braku możliwości wykonania zadania przez pracowników PN UW 26 E3 Zewnętrzy audyt finansowy Działanie wykonane 27 E4 Stworzenie planu działań 0 zł Środki własne, W trakcie wykonywania 20

po zakończeniu projektu (After-LIFE Conservation Plan) specjalista w ramach obowiązków służbowych specjalista ds. ochrony przyrody 4. Podsumowanie Postępując zgodnie z pierwotnymi założeniami After-LIFE Conservation Plan w roku 2016 wykonano lub są w trakcie wykonania następujące działania: 1. C1 Usunięcia zarośli wierzbowych z powierzchni objętych projektem. Działanie mające na celu niedopuszczenie do ponownej sukcesji leśnej i tym samym do trwałego zachowania i utrzymania efektu ekologicznego jest obecnie realizowane od pierwszej dekady czerwca. Wypas rozpoczął się po zakończeniu okresu lęgowego ptaków i wyrośnięciu odpowiedniej jakości runi pastwiskowej. Wypas odbywa się na całej poprojektowej powierzchni za pomocą stad mieszanych zwierzą gospodarskich (krowy i konie). 2. E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego monitoring ornitologiczny. Działanie mające na celu ocenę efektu ekologicznego na podstawie danych z monitoringu gatunków ptaków jest obecnie realizowane. W roku 2016 został wykonany monitoring ptaków zimujących oraz lęgowych. Planuje się wykonanie monitoringu ptaków przelotnych i zimujących. Koszt wykonania działania to około 5 000 zł. 3. E2 Wykonanie oceny efektu ekologicznego - monitoring fitosocjologiczny. Działanie mające na celu ocenę efektu ekologicznego na podstawie danych z monitoringu fitosocjologicznego jest obecnie realizowane na powierzchniach monitoringowych (zdjęcia fitosocjologiczne). Pod koniec okresu wegetacyjnego, planuje się prace na 20 powierzchniach o boku 1x1m, celem oceny tempa sukcesji wierzby w zależności od poziomu wód powierzchniowych. Koszt wykonania działania to około 4 000 zł. 21

Fot. 4. Powierzchnia próbna do monitorowania odrośli wierzby na tle powierzchni poprojektowej. Fot. M.M. 22