Międzynarodowa Kampania 16 Dni Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet

Międzynarodowa Kampania 16 Dni Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet ~ 1 ~

1. Międzynarodowa Kampania 16 Dni Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet Międzynarodowa kampania 16 Dni Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet organizowana jest od 1991 roku przez Centrum na rzecz Globalnego Przywództwa Kobiet (Women's Global Leadership Institute) przy ONZ. Na kampanię wybrano dni pomiędzy 25 listopada, Międzynarodowy Dzień Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet, a 10 Grudnia Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka, aby podkreślić, że przemoc wobec kobiet jest pogwałceniem praw człowieka. 25 listopada W 1999 r. ONZ uznało oficjalnie 25 listopada Dniem Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet. 25 listopada został ogłoszony Międzynarodowym Dniem Przeciw Przemocy Wobec Kobiet na pierwszym Feministycznym Spotkaniu (Feminist Encuentro) Ameryki Łacińskiej i Karaibów (Kolumbia 18-21 lipca 1981 roku). W czasie tego spotkania kobiety ujawniały akty przemocy wobec kobiet od przemocy domowej, gwałtu i seksualnego molestowania, po przemoc ze strony państwa. 25 listopada został wybrany dla upamiętnienia zamordowania działaczek feministycznych sióstr Mirabal (Patria, Minerva i Maria Teresa), 25 listopada 1960 roku, za dyktatury Rafaela Trujillo w Republice Dominikany. 10 grudnia Trzecia Sesja Ogólnego Zgromadzenia ONZ, obradująca w Paryżu, uchwaliła 10 grudnia 1948 roku Powszechną Deklarację Praw Człowieka, uzasadniając ten fakt: /ze Wstępu/ Ponieważ uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej stanowi podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie; Ponieważ brak poszanowania i pogarda dla praw człowieka doprowadziły do czynów barbarzyńskich, które wstrząsnęły sumieniem ludzkości, a nadejście świata, w którym ~ 2 ~

istoty ludzkie będą korzystać z wolności słowa i przekonań oraz wolności od strachu i niedostatku, zostało ogłoszone, jako najwyższy cel człowieka, Ponieważ istotne jest, by prawa człowieka były chronione przez przepisy prawne, aby człowiek nie był zmuszony, doprowadzony do ostateczności, uciekać się do buntu przeciwko tyranii i uciskowi, Ponieważ jest istotne popieranie rozwoju przyjaznych stosunków między narodami, Ponieważ Ludy Narodów Zjednoczonych potwierdziły na nowo w Karcie swą wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość osoby ludzkiej, oraz w równe prawa mężczyzn i kobiet, jak również swe zdecydowanie popierać postęp społeczny i poprawę warunków życia w większej wolności, Ponieważ Państwa Członkowskie, we współdziałaniu z Organizacją Narodów Zjednoczonych, zobowiązały się zapewnić popieranie powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności, Ponieważ jednakowe rozumienie (ang. common understanding; franc. une conception commune) tych praw i wolności ma najwyższe znaczenie dla pełnego zrealizowania tego zobowiązania" Pomiędzy 25 listopada a 10 grudnia obchodzimy również m.in. 1 grudnia Światowy Dzień AIDS oraz 6 grudnia, rocznica masakry w Montrealu. *** W 16 Dniach Działań Przeciwko Przemocy wobec Kobiet bierze udział ponad tysiąc organizacji w blisko 130 krajach. Cel kampanii to wyeliminowanie wszelkich form przemocy ze względu na płeć poprzez: Budowanie świadomości, że przemoc ze względu na płeć stanowi pogwałcenie praw człowieka, Wzmocnienie lokalnych struktur przeciwdziałających przemocy wobec kobiet, Budowanie powiązań pomiędzy lokalnymi i międzynarodowymi inicjatywami na rzecz powstrzymania przemocy wobec kobiet, Wzmacnianie solidarności kobiet na całym świecie, ~ 3 ~

Tworzenie narzędzi nacisku na rządy, w celu wyegzekwowania wywiązania się władz z deklaracji powstrzymania przemocy wobec kobiet. Co roku Center for Women's Global Leadership w porozumieniu z rzeczniczkami praw kobiet na całym świecie ustala temat kampanii i stara się go jak najszerzej propagować. Tegoroczny cel Kampanii to: "Poprzez pokój w domu do pokoju na świecie: Zakwestionujmy militaryzm i zakończmy przemoc wobec kobiet!". Zapowiedź tematyczna koncentruje się na militaryzmie, który tworzy i przyzwyczaja do kultury strachu, wzmacnianej przez używanie przemocy lub groźby jej użycia, agresję. Zapowiedź skupia się także na interwencjach zbrojnych, podejmowanych w odpowiedzi na niepokoje polityczne i społeczne lub z pobudek ekonomicznych i politycznych. [Źródło: http://www.autonomia.org.pl/index.php?id=teksty2&ajdi=89#_edn1] ~ 4 ~

2. Co to jest przemoc? Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej definiuje przemoc wobec kobiet, jako wszelkie akty przemocy ze względu na płeć, które powodują lub mogą prowadzić do fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej szkody lub cierpienia kobiet, w tym również groźby takich aktów, przymus lub arbitralne pozbawienie wolności, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym. Przemoc wobec kobiet to naruszenie praw człowieka i forma dyskryminacji kobiet. Wg. Konwencji przemoc domowa to wszelkie akty przemocy fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej zdarzające się w rodzinie lub gospodarstwie domowym lub między byłymi, lub obecnymi małżonkami, lub partnerami, niezależnie od tego, czy sprawca i ofiara dzielą miejsce zamieszkania, czy nie. Przemoc to każde zachowanie, które narusza nasze prawa, ogranicza naszą wolność, poniża nas, powoduje psychiczne bądź fizyczne cierpienie. Najczęściej rozróżniane formy przemocy: fizyczna, seksualna, psychiczna, ekonomiczna. Przemoc fizyczna to każde agresywne zachowanie, którego celem jest zadanie bólu fizycznego, uszkodzenie ciała, pogorszenie zdrowia lub pozbawienie życia ofiary, np. bicie, kopanie, duszenie, popychanie, zadawanie ran. Przemoc seksualna to każde zachowanie w celu wymuszenia współżycia lub innych niechcianych zachowań seksualnych bądź krytyka zachowań seksualnych kobiety, np. gwałt, obmacywanie, zmuszanie do współżycia w nieakceptowalnej formie lub z osobami trzecimi. Przemoc psychologiczna to każde działania zmierzające do zmniejszenia poczucia własnej wartości, wzbudzenia w ofierze strachu i pozbawieniu jej poczucia bezpieczeństwa, np. ciągłe krytykowanie, poniżanie, upokarzanie, stałe kontrolowanie. Sprawcy często grożą samobójstwem, zastraszają ofiarę w celu przejęcia kontroli nad jej życiem towarzyskim, rodzinnym i grożą skrzywdzeniem innych osób. Przemoc ekonomiczna to działanie w celu uzależnienia ofiary finansowo od sprawcy, np. wydzielanie pieniędzy, zabranianie podjęcia pracy, kontrolowanie wydatków, zmuszanie do brania kredytów. ~ 5 ~

3. Źródła przemocy wobec Kobiet. Wg. danych Amnesty International źródła przemocy wobec kobiet to: - Dyskryminacja, - Brak istnienia równości kobiet i mężczyzn w życiu codziennym, - Odmowa korzystanie z przysługujących kobietom praw i wolności. Przemoc uniemożliwia kobietom korzystanie z ich praw i wolności na równi z mężczyznami. Przemoc wynika z dyskryminacji i jednocześnie pogłębia, umacnia ją. Deklaracja ONZ o eliminacji przemocy wobec kobiet potwierdza, że przemoc stanowi przejaw historycznie nierównych stosunków władzy między mężczyzną i kobietą, które prowadzą do podporządkowania kobiety mężczyźnie i dyskryminacji z jego strony i że przemoc wobec kobiety jest jednym z podstawowych mechanizmów społecznych służących podporządkowaniu kobiety mężczyźnie. Bardzo ważna jest też postawa instytucji publicznych i przedstawicieli prawa. Jeszcze w latach 90. Ubiegłego wieku bardzo wielu policjantów ignorowało zgłoszenia przemocy w rodzinie. Były one traktowane, jako prywatna sprawa rodziny (jeden z największych stereotypów dotyczących przemocy). Podobnie traktowali problem prokuratorzy. Obecnie, sytuacja ulega zmianie i przestępstwa przemocy wobec kobiet są coraz częściej rejestrowane. Występowanie przemocy domowej wzmagają takie czynniki społeczno-ekonomiczne, jak alkoholizm, bieda czy brak wykształcenia. W badaniach CBOS na temat przemocy w rodzinie z 2005 r. pojawia się sugestia, że czynniki te przyczyniają się do występowania przemocy domowej (kolejny stereotyp). Należy jednak pamiętać, że są to czynniki wspomagające przemoc, a nie ją wywołujące. [Źródło:http://amnesty.org.pl/uploads/media/przemoc_wobec_kobiet_w_rodzinie_i_relacja ch_intymnych_2006.pdf] ~ 6 ~

4. Obowiązujące przepisy prawa dotyczące przemocy wobec kobiet. Najważniejsze akty prawne odnoszące się do przemocy wobec kobiet i przemocy domowej to Ustawa z dnia 29 lipca 2005 o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz Kodeks Karny. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie Ustawa już w pierwszych słowach uznaje, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności. W art. 1 ustawy określa się: 1) zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie; 2) zasady postępowania wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie; 3) zasady postępowania wobec osób stosujących przemoc w rodzinie. Zgodnie z ustawą osoby doświadczające przemocy otrzymują bezpłatną pomoc, w szczególności: pomoc medyczną, psychologiczną, prawną i socjalną, interwencji kryzysowej, ochronę przed dalszym krzywdzeniem (w tym zakaz kontaktowanie i zbliżania się do osoby pokrzywdzonej), w razie konieczności zapewnienie bezpiecznego schronienia. Ustawa nakłada obowiązek na jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji państwowej obowiązek tworzenia i realizowania programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz programów edukacyjnych. Ponadto ustawodawca przewiduje udzielenie bezpłatnej pomocy udzielanej osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, badanie lekarskie dla ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała oraz wydanie zaświadczenia lekarskiego. Zespół interdyscyplinarny: w skład zespołu powoływanego w każdej gminie wchodzą przedstawiciele jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia i organizacji ~ 7 ~

pozarządowych. Zespół interdyscyplinarny realizuje działania określone w gminnym programie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie. Procedura Niebieska Karta : W przypadku podejrzenia wystąpienia przemocy w rodzinie, jeden z podmiotów zespołu interdyscyplinarnego wypełnia, w obecności osoby poszkodowanej, formularz A Niebieskiej Karty. Po wypełnieniu Formularz B Niebieskiej Karty zostaje przekazany poszkodowanej/poszkodowanemu. Jeśli podejrzenie stosowania przemocy dotyczy dziecka, wszystkie procedury powinno się przeprowadzać w miarę możliwości w obecności psychologa. Po wypełnieniu formularza, jest on przekazywany w ciągu 7 dni do zespołu interdyscyplinarnego. Następnie członkowie grupy roboczej zespołu interdyscyplinarnego podczas posiedzenia z udziałem osoby, co, do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą wypełniają Formularz C Niebieskiej Karty. Osoba pokrzywdzona nie ma obowiązku stawienia się na spotkaniu, a zespół może wypełnić kartę również bez obecności danej osoby. Brak obecności nie wstrzymuje pracy komisji. W dalszej kolejności członkowie zespołu wypełniają Formularz D w obecności osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie. Osoba ta nie ma obowiązku stawienia się na spotkaniu, choć ważne jest by plan pomocy rodzinie był ustalany po uzyskaniu informacji od domniemanej osoby stosującej przemoc. Po uzyskaniu wszystkich informacji, zespół przeprowadza wnikliwe analizy oraz przygotowuje plan pomocy rodzinie. Rodzina otrzymuje pomoc do momentu rozwiązania problemu przemocy w rodzinie. Procedury kończona jest, gdy: Podejrzenia dotyczące przemocy są bezzasadne Ustalenia przemocy w rodzinie oraz ustalenie o jej zaprzestaniu Po zrealizowaniu planu pomocy (Źródło:http://www.niebieskalinia.pl/serwis-prawny/akty-prawne/rozporzadzenia/64- niebieska-karta) ~ 8 ~

Kodeks Karny Najważniejsze artykuły Kodeksu Karnego dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie to: Art. 207 Przestępstwo znęcania się nad rodziną Art. 217 przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej Art. 157 Przestępstwo naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia Art. 190 Przestępstwo groźby bezprawnej Art. 197 Przestępstwo zgwałcenia Nowelizacja ustaw z 2010 roku wprowadza bardzo ważne uregulowania w kwestii środków zapobiegawczych (w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego, zajmowanego wspólnie z osobą najbliższą dotkniętą przemocą w rodzinie), nowe środki karne i obowiązki probacyjne (polegające na wprowadzeniu zakazu zbliżania się na określoną odległość czy też nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z osobą pokrzywdzoną przemocą w rodzinie) oraz wprowadzenie nowej, szybkiej procedury związanej z zarządzeniem wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności bądź odwołania warunkowego zwolnienia z zakładu karnego. [Źródło:http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4829-temida-aprzemoc-w-rodzinie-2012] ~ 9 ~

5. Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej 11 maja 2011 w Stambule została otwarta i przygotowana do podpisu prze kraje członkowskie UE Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. 18 grudnia 2012 r. w imieniu Polskiego rządu ministra Agnieszka Kozłowska- Rajewicz, Pełnomocniczka Rządu do Spraw Równego Traktowania, podpisała Konwencję. Od tego czasu trwają prace nad ratyfikacją i dostosowaniem prawa polskiego do standardu antyprzemocowego wyznaczonego przez Konwencję. Jedną z najważniejszych i najpotrzebniejszych zmian, którą udało się wprowadzić w życie w tym roku, była zmiana trybu ścigania gwałtu i innych przestępstw przeciwko autonomii seksualnej z trybu wnioskowego na tryb z urzędu. Konwencja w Preambule stawia sobie za cel, m.in.: ochronę kobiet przed przemocą oraz zapobieganie, ściganie i eliminację przemocy, eliminację wszelkich form dyskryminacji kobiet, wspieranie równości kobiet i mężczyzn, w tym poprzez usamodzielnienie kobiet, stworzenie polityki i planu działań na rzecz ochrony i wsparcia wszystkich ofiar przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, ochrona wszystkich ofiar przemocy, skuteczne ściganie i karanie sprawców przemocy wobec kobiet. (źródło:http://rownetraktowanie.gov.pl/aktualnosci/konwencja-o-zapobieganiu-izwalczaniu-przemocy-wobec-kobiet-i-przemocy-domowej) Podstawowe założenia Konwencji wynikają z poniższych przekonań sygnatariuszy: potępienie wszystkich form przemocy wobec kobiet, równość kobiet i mężczyzn ma zasadnicze znaczenie dla zapobiegania przemocy wobec kobiet, ~ 10 ~

przemoc wobec kobiet to jeden z podstawowych mechanizmów społecznych, przy pomocy, którego kobiety są utrzymywane na podrzędnej pozycji w porównaniu z mężczyznami, kobiety i dziewczęta są bardziej narażone na przemoc, a co za tym idzie są nieproporcjonalnie częściej ofiarami przemocy. ~ 11 ~

6. Statystyki W Polsce, podobnie jak i w innych krajach, rzeczywiste rozmiary przemocy w rodzinie są nieznane, a statystyki urzędowe obejmują tylko niewielką jej część. Tzw. ciemna liczba, czyli przemoc nieujawniona jest wyjątkowo duża - według szacunków Beaty Gruszczyńskiej (Uniwersytet Warszawski, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej Instytut Wymiaru Sprawiedliwości) w Polsce, co roku od 700 tysięcy kobiet do miliona doświadcza tylko dwóch rodzajów przemocy seksualnej i fizycznej. Co czwarta kobieta doznała w swoim życiu przemocy ze strony innego mężczyzny, krewnego, znajomego z pracy, szkoły, okolicy lub obcego? Tylko około 30% pokrzywdzonych kobiet zgłosiło przemoc ze strony partnera organom ścigania. A zatem prawie 70% przypadków przemocy nie spotkało się z żadną reakcją organów ścigania i nie zostało zarejestrowanych w żadnych statystykach. Zaledwie 15% kobiet zawiadomiło o tym policję, a zatem ciemna liczba jest jeszcze większa niż w przypadku przemocy ze strony partnera. W opinii kobiet, reakcja Policji na zgłoszenie przemocy ze strony innych mężczyzn była zdecydowanie gorsza niż w przypadku zgłoszenia przemocy ze strony partnera. Jeszcze gorzej wygląda kwestie przemocy seksualnej: szacuje się, że od 150 do 200 tys. kobiet w Polsce doświadcza jakiegoś rodzaju przemocy seksualnej w tym gwałtów. Na policję zgłasza się zaledwie jeden procent (2 tysiące). [Źródło: www.rownosc.info] Statystyki z badań Rzeczniczki ds. Równego Traktowania na temat przemocy wobec Kobiet w Województwie Zachodniopomorskim. Woj. Zachodniopomorskie Liczba gmin: 114 Liczba Zespołów Interdyscyplinarnych: 114 Liczba Niebieskich Kart :2347 - Policja 60% - Pomoc społeczna 31% ~ 12 ~

- Oświata 6%przedstawiciele: - Gminna Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych2,9% - Ochrona zdrowia 0,1% Statystyka przemocy: brak danych Ośrodki wsparcia: 5 ośrodków wsparcia; 53 punkty konsultacyjne Interwencja kryzysowa: 16 ośrodków interwencji kryzysowe Jak widać powyżej, nie gromadzi się w województwie zachodniopomorskim żadnych danych dotyczących przemocy wobec kobiet? Statystki policyjne za 2012 r. Poniższe liczby dotyczą działań podjętych w procedurze Niebieskie Karty wyłącznie przez Policję (bez danych z działalności innych, upoważnionych do zwalczania przemocy domowej, podmiotów poza policyjnych). [Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/wybranestatystyki/przemoc-w-rodzinie/50863,przemoc-w-rodzinie.html] Dane za rok 2012 51 292 Liczba wypełnionych formularzy Niebieska Karta (w tym 44 146 wszczynających procedurę i 7 146 dotyczących kolejnych przypadków w trakcie procedury) Ogólna liczba ofiar przemocy 76 993 Liczba ofiar - kobiet 50 241 65,25% Liczba ofiar - mężczyzn 7 580 9,85% Liczna ofiar - małoletnich 19 172 24,90% Ogólna liczba osób podejrzewanych o przemoc 51 531 Liczba podejrzewanych sprawców kobiet 3 522 6,83% ~ 13 ~

Liczba podejrzewanych sprawców - mężczyzn 47 728 92,62% Liczba podejrzewanych sprawców - nieletnich 281 0,55% Ogólna liczba podejrzewanych sprawców będących pod wpływem alkoholu 31 387 Podejrzewani sprawcy pod wpływem alkoholu - kobiety 1 005 Podejrzewani sprawcy pod wpływem alkoholu mężczyźni 30 333 Podejrzewani sprawcy pod wpływem alkoholu - nieletni 49 Liczba dzieci umieszczonych w niezagrażającym im miejscu (np. rodzina zastępcza, dalsza rodzina, placówka opiekuńcza) 527 W 2012 r. policja odnotowała prawie 77 tys. ofiar przemocy, w tym 65,25 % kobiet i prawie 25 % dzieci. Podejrzanych o przemoc było aż 92,5% mężczyzn, prawie 7% kobiet. Policja zmuszona również była umieścić prawie 530 dzieci w miejscu niezagrażającym ich bezpieczeństwu. Liczba sprawców przemocy domowej 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Liczba sprawców przemocy domowej ogółem 97.142 96.775 81.743 86.568 81.472 83.390 71.914 w tym: kobiety 4.153 4.074 3.632 3.942 3.926 3.981 3.471 w tym: mężczyźni 92.776 92.526 77.937 82.425 77.326 79.204 68.248 Nieletni 213 175 170 201 220 205 195 ~ 14 ~

Liczba ofiar przemocy domowej wg. procedury "Niebieskiej Karty" 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Liczba ofiar przemocy domowej ogółem 156.788 157.854 130.682 139.747 132.796 134.866 113.546 w tym: kobiety 91.374 91.032 76.162 81.985 79.811 82.102 70.730 w tym: mężczyźni 10.387 10.313 8.556 10.664 11.728 12.651 10.718 dzieci do lat 13 37.227 38.233 31.001 31.699 27.502 26.802 21.394 małoletni od 13 do 18 lat 17.800 18.276 14.963 15.399 13.755 13.311 10.704 *** Poniższe informacje pochodzą z badań Pani Beaty Gruszczyńskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, IPSiR, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej: Przemoc wobec kobiet rozmiary, formy, konsekwencje podstawowe wyniki polskiej edycji IVAWS. [Źródło:http://rownetraktowanie.gov.pl/sites/default/files/prog_gruszczynskaprzemoc_wobec_kobiet-koszty_2013.pdf] ~ 15 ~

Tylko ok. 30% kobiet zgłosiło przemoc ze strony partnera. Przemoc ze strony innego mężczyzny zgłosiła tylko, co 6 badana. ~ 16 ~

Kobiety nie zgłaszają przemocy, bo same radzą sobie z problemem, odczuwają wstyd czy nie wierzą w skuteczność policji. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań to m.in. co 3 kobieta w Polsce doświadcza przemocy, obrażenia, zranienia, napady lęku, niekiedy utrata pracy, upokorzenie to tylko niektóre z konsekwencji, które ponosi kobieta bita, Tylko, co trzecia kobieta zawiadamia policję o przemocy ze strony partnera (w przypadku osoby obcej przemoc zgłaszana jest relatywnie 2 razy rzadziej), Kobiety nie są chronione dostatecznie przez policję, zwłaszcza w przypadku przemocy ze strony osoby obcej, Koszty bezpośrednie i pośrednie przemocy są bardzo poważne, w związku z tym, ważną kwestią jest zapobieganie przemocy. ~ 17 ~