ŚWIATOWY DZIEŃ WOLNOŚCI PRASY SCENARIUSZ ZAJĘĆ PO ZAJĘCIACH UCZNIOWIE: - znają dzienniki krajowe ukazujące się w Polsce; - wiedzą, na czym polega prawo do wyrażania opinii, jakie dokumenty prawa krajowego i europejskiego stoją na jego straży, jakie ma ono ograniczenia; - potrafią określić podstawowe zasady etyki dziennikarskiej; - rozumieją, na czym polega pluralizm opinii w gazetach, wiedzą, że treść gazety jest zależna od poglądów jej redaktorów i w związku z tym jest zawsze wybiórcza i subiektywna. GRUPA DOCELOWA: Starsze klasy gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalne. POTRZEBNE MATERIAŁY: - jeden-dwa egzemplarze sześciu dzienników ogólnopolskich z tego samego dnia; - skserowane art. 54 Konstytucji, art. 10 Europejskiej Konwencji PCz dla każdego ucznia i cztery artykuły z Ustawy Prawo prasowe po dwa na grupę; - flipcharty/tablica; - cztery/osiem kartek papieru dużego formatu; - markery. CZAS: 45 minut PRZED ZAJĘCIAMI: Podziel uczniów na 6 grup i przydziel każdej jeden dziennik ogólnopolski. Uczniowie muszą zdobyć tę gazetę i przynieść na następne zajęcia (wystarczą jeden dwa egzemplarze na grupę). UWAGA: Wszystkie gazety powinny być z tego samego dnia (nie musi być to dzień przeprowadzenia lekcji). Tytuły:
- Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Dziennik, Polska, Nasz Dziennik, Trybuna; PRZEBIEG ZAJĘĆ: 1. Zapytaj uczniów, jakie gazety codzienne czytają, jak często to robią, czy kupują sami, czytają w domu, bibliotece, wydania internetowe? Jakiego rodzaju informacje można znaleźć w gazetach codziennych ogólnopolskich, a jakie w dziennikach lokalnych (jakie gazety lokalne wychodzą w Waszym regionie)? (3 min.) 2. Zapytaj, jak uczniowie rozumieją prawo do wyrażania opinii. Powiedz, że to prawo konstytucyjne przytocz artykuł 54. Konstytucji (napisz go wcześniej na tablicy lub rozdaj uczniom ksera). Jeśli uczniowie nie wiedzą, co to jest cenzura prewencyjna, wytłumacz im (cenzura polegająca na kontroli materiałów prasowych przez państwowy urząd przed ich ukazaniem się). Zapytaj, czy wolność wyrażania poglądów jest niczym nieograniczona? Jakie są zasady, których powinni przestrzegać dziennikarze, czego nie wolno im robić? Rozdaj uczniom skserowany art. 10. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wartości. Zaznacz, że Konwencja została przez Polskę ratyfikowana, w związku z czym jest obowiązującym w Polsce prawem (i to nadrzędnym pozostałe akty, w tym Konstytucja, muszą być z nią zgodne). Zapytaj, w czym art. 10. Konwencji jest podobny do art. 54. Konstytucji? (zapewnienie wolności wyrażania opinii, rozpowszechniania informacji oraz zezwolenie na koncesjonowanie radia i telewizji) Co różni te artykuły? (Konstytucja nie wymienia tzw. klauzuli ograniczających wolność wyrażania opinii) Poproś, aby uczniowie wymienili, w jakich przypadkach Konwencja pozwala na ograniczenie wolności wyrażania opinii (art.10. ustęp 2): - ze względu na bezpieczeństwo państwowe; - ochrona integralności terytorialnej;
- ze względu na bezpieczeństwo publiczne; - konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu; - ochrona zdrowia i moralności; - ochrona praw i wolności innych osób; - ochrona dobrego imienia innych osób; - zapobieżenie ujawnieniu informacji tajnych; - zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej; Wypisz wszystkie 9 klauzul na tablicy/flipcharcie. Zapytaj, dlaczego Konwencja wymienia tak wiele ograniczeń tej wolności? Czy są one uzasadnione? Jakie mogą wyniknąć problemy z powodu takiego sformułowania klauzul w Konwencji?(niektóre z nich można, przy złej woli, dowolnie interpretować np. ochrona moralności, zapobieżenie zakłócenia porządku, powiedz, że do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wpływa wiele skarg na łamanie tego artykułu). (10 min.) 3. Zwróć uwagę, że poza ograniczeniami wolności wyrażania opinii wynikającymi z Konwencji, norm obyczajowych (pisanie wulgaryzmów, obrażanie ludzi) regulowanych przez prawo cywilne i prawa karnego (groźby, treści nawołujące do nienawiści rasowej, propagujące nazizm), istnieje też kategoria praw i obowiązków dziennikarza. Wynikają one z tego, że dziennikarz to zawód o szczególnej roli dla społeczeństwa i musi się kierować szczególnymi zasadami etycznymi. Określa je specjalna Ustawa - Prawo prasowe (z 26 stycznia 1984(sic!) roku). Podziel uczniów na 4 lub 8 grup (gdy klasa jest liczna w grupie nie powinno być więcej niż 5 osób). Składy grup powinny być różne od tych, w jakich uczniowie będą analizować treść dzienników. Każdej grupie wręcz kopie jednego artykułu Ustawy (10., 12., 13. i 15.) oraz po jednej kartce papieru dużego formatu i markery. Zadaniem uczniów jest narysowanie plakatu promującego wybraną zasadę etyki dziennikarskiej (czasem w jednym artykule wymienionych jest kilka zasad uczniowie mogą skupić się na jednej lub spróbować stworzyć plakat łączący je). Daj na to 8-10 minut. Następnie niech każda grupa krótko przedstawi zasadę/zasady zawarte w swoim artykule oraz plakat.
(15 min. ) 4. Zapowiedz, że uczniowie za chwilę zobaczą, jak realizuje się prawo do wyrażania opinii w praktyce. Każda grupa pracuje ze swoim dziennikiem (6 grup). Zadaniem grupy jest wybór 8 najważniejszych poruszanych tego dnia przez dany dziennik tematów. Powiedz, że w ustalaniu hierarchii ważności artykułów należy zwracać uwagę na: - położenie artykułu najważniejsze na pierwszej stronie, im dalej, tym mniej ważny; ważniejszy na górze, mniej ważny na dole strony; - wielkość oczywiste im większa objętość, tym ważniejszy; - obecność zdjęcia gdy jest, zwłaszcza duże, podnosi rangę artykułu. Bierzemy pod uwagę tylko artykuły informacyjne, nie publicystyczne (opinie, komentarze). Uczniowie nie muszą szczegółowo wyliczać wielkości artykułów, ani tworzyć skomplikowanych indeksów. Wystarczy, że ocenią na oko, które z tematów redakcja gazety chciała najbardziej wyróżnić. Temat artykułu powinni sformułować jednym zdaniem lub równoważnikiem zdania, abyś mógł je później zapisać na tablicy. Mają na to 10 minut. Każda grupa przedstawia wyniki swojej pracy. Zapisuj wszystkie tematy na tablicy/flipcharcie, gdy któryś będzie się powtarzał, zaznaczaj to stawiając przy nim kreskę. Gdy powstanie pełna lista tematów najważniejszych dla gazet tego dnia (by możliwe było porównanie konieczne jest, aby wszystkie dzienniki były kupione w tym samym dniu!) podsumuj ćwiczenie. Czy okazało się, że któryś temat został poruszony przez wszystkie gazety? Czy wiele jest takich tematów, które za ważne uznała tylko jedna gazeta? Zapytaj uczniów, z czego może wynikać różnorodność tematów, o których piszą gazety? Czy czytając tylko jeden dziennik będziemy mieli pełny pogląd na świat? Czy mamy możliwość poznania pełnej gamy informacji, co nas w tym ogranicza? Zwróć uwagę, że wybór gazety, którą czytamy (a szerzej źródła informacji, które wybieramy) ma wpływ na to jakie informacje do nas docierają, a jakie nie, dlatego powinien być to wybór świadomy, nigdy nieograniczający się tylko do jednego tytułu. To, co odbierają czytelnicy jest wynikiem selekcji dokonywanej przez redaktorów, a
oni kierują się wyznawanymi poglądami, hierarchiami ważności i pomimo, że starają się być obiektywni, nie jest to możliwe. (17 min.)
MATERIAŁY: Konstytucja RP Art. 54. 1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Artykuł 10. Wolność wyrażania opinii 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej. Art. 10. Ustawa Prawo prasowe Rozdział 2 - Prawa i obowiązki dziennikarzy 1. Zadaniem dziennikarza jest służba społeczeństwu i państwu. Dziennikarz ma obowiązek działania zgodnie z etyką zawodową i zasadami współżycia społecznego, w granicach określonych przepisami prawa. 2. Dziennikarz, w ramach stosunku pracy, ma obowiązek realizowania ustalonej w statucie lub regulaminie redakcji, w której jest zatrudniony, ogólnej linii programowej tej redakcji.
3. Działalność dziennikarza sprzeczna z ust. 2 stanowi naruszenie obowiązku pracowniczego. Art. 12. 1. Dziennikarz jest obowiązany: 1. zachować szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzić zgodność z prawdą uzyskanych wiadomości lub podać ich źródło, 2. chronić dobra osobiste, a ponadto interesy działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie. 3. Dziennikarzowi nie wolno prowadzić ukrytej działalności reklamowej wiążącej się z uzyskaniem korzyści majątkowej bądź osobistej od osoby lub jednostki organizacyjnej zainteresowanej reklamą. Art. 13. 1. Nie wolno wypowiadać w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji. 2. Nie wolno publikować w prasie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę. 3. Ograniczenie, o którym mowa w ust. 2, nie narusza przepisów innych ustaw. Właściwy prokurator lub sąd może zezwolić, ze względu na ważny interes społeczny, na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe. Art. 15. 1. Autorowi materiału prasowego przysługuje prawo zachowania w tajemnicy swego nazwiska. 2.Dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy: 1. danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do
opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych, 2. wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich.