OFFICE INTERNATIONAL du Coin de Terre et des Jardins Familiaux Regroupement des fédérations européennes des jardins familiaux association sans but lucratif Pszczoły w ogrodach działkowych V A D E M E CUM 2o rue de Bragance, L-1255 Luxembourg
1) Informowanie & uwrażliwianie działkowców (a) Uświadamianie działkowcom znaczenia pszczół przekazywanie wiedzy Dlaczego pszczoły w ogrodach są tak bardzo ważne? - 85 % plonów uprawy warzyw i owoców korzysta z dobrodziejstwa zapylania przez liczne owady, między innymi także przez pszczoły miodne - Pszczoły samotnice zapylają w promieniu ok. 400 m, pszczoły miodne w odległości do 3-4 kilometrów - Pszczoła miodna latającym lekarzem - Dzięki zapyleniu przez pszczoły owoce są bardziej aromatyczne; pszczoły wykazują tzw. wierność kwiatową, to znaczy, że latają tak długo do tego samego drzewa, jak długo ono kwitnie. (miód odmianowy) Dlaczego tracimy pszczoły: Pszczoły miodne: Przerasowanie i utrata czystości rasy - Niedostatek wiedzy z zakresu pszczelarstwa przy hodowli pszczół miodnych - Varroa destructor dużym problemem Pszczoły samotnice i miodne: Grzybice, choroby o podłożu bakteryjnym i wirusowym - Wrażliwość na środki ochrony roślin / pestycydy - Niewystarczająca ilość różnorodnej oferty pożywienia dla żerujących pszczół - Coraz więcej roślin ozdobnych zamkniętych, bez nektaru i pyłku (b) Realizacja zadań - aspekt organizacyjno- strategiczny - Zebrania/krótkie wykłady przy okazji statutowych zgromadzeń członków (kongresy, zjazdy delegatów...) - Informowanie przy pomocy czasopism, okólników etc. - Na początku praca z przekonanymi działkowcami efekt kuli śnieżnej - Wyjaśnianie znaczenia i aktywności pszczół miodnych, aby uzyskać akceptację ze strony działkowców - Zorganizowanie dnia pokazowego na pszczelarskiej ścieżce dydaktycznej - Zbudowanie pokazowej /testowej pasieki, aby nowi pszczelarze nie kupowali zbyt pospiesznie własnych pszczół - Poznawanie i docenienie produktów pszczelarskich: wosku pszczelego, pyłku, propolisu. Jad pszczeli można stosować przy chorobach reumatycznych. Ma on także działanie poprawiające ukrwienie i działa przeciwzapalnie. (Wielu ekologicznych pszczelarzy odrzuca mleczko pszczele, ponieważ jego pobieranie BARDZO stresuje pszczoły!) - Wizyty szkół - Propozycje współdziałania dla społeczeństwa - Zajęcia z dziećmi - Degustacja miodu - Referaty: znaczenie zapylania w ogrodach - Inne działania z zakresu PR i komunikacji
2) Nasadzenia konieczne dla żerowania pszczół samotnic i pszczół miodnych: - zioła, rośliny, krzewy, drzewa jako źródła ciągłej dostępności pożywienia - nostrzyki, stokrotki, przebiśniegi, krokusy, mniszek lekarski etc. - lipy, kasztany jadalne etc. - sady z uprawianymi regionalnie gatunkami drzew owocowych - krzewy porzeczek, malin i jeżyn - krzewy takie jak jedno- i dwuszyjkowy głóg, kruszyna pospolita, ligustr pospolity, kalina hordowina i koralowa oraz wiciokrzew pomorski, leszczyna pospolita etc. - niewielkie drzewa takie jak np. czarna i zielona olsza, klon polny i francuski, dereń, świdośliwa etc. Sam ogród warzywny nadaje się tylko w ograniczonym zakresie jako źródło nektaru i pyłku Trawnik, w przeciwieństwie do łąki z kwiatami, nie ma praktycznie żadnej wartości 3) Oferowanie przestrzeni życiowej pszczołom samotnicom: - Spośród 560 gatunków pszczół samotnic niemal połowa jest zagrożona wyginięciem. Nie są to zdziczałe pszczoły miodne, tylko gatunki najczęściej żyjące oddzielnie - Potrzebują one wczesną wiosną bogatych w nektar i pyłki kwiatów przede wszystkim rodzimych roślin - Dla rozmnażania potrzebują możliwości założenia gniazda, są im konieczne niewielkie struktury takie jak mur z naturalnych kamieni nie połączonych zaprawą, fugi bruku, otwarte łaty piachu, gliniaste skarpy, struktury posuszu, puste łodygi i posusz
- Udomowiona pszczoła miodna jest tylko jednym z wielu rodzimych gatunków pszczół niech Państwo wspomagają - także nie mając pasieki - te ważne dla zapylania owady! 4) Hodowla pszczół miodnych w ogrodach działkowych a) Ustawianie uli Miejsce: - miejsce, które nie rzuca się w oczy - spokojne miejsce, gdzie ruch pieszych bezpośrednio przed pasieką będzie niewielki - bez bezpośredniego wystawienie na działanie wiatru - otwory wlotowe do uli powinny być skierowane na własny ogród - rośliny drzewiaste w odległości ok 1 metra od otworu wlotowego do ula zmuszają pszczoły miodne do szybkiego lotu ku górze i tym samym nie wchodzą one w paradę człowiekowi - położone w pobliżu źródło wody ułatwi pszczołom transport wody do ula - odległość od sąsiadującej działki gruntu 10 metrów lub inna, w zależności od przepisów - wielkość jednego ogrodu działkowego z pszczołami miodnymi przynajmniej 100 200 m 2 Jak uniknąć problemów: - Nie należy używać perfum, bo pszczoły miodne reagują na takie zapachy reakcją obronną - Nie należy pić alkoholu /w miarę możliwości unikać pocenia się będąc w pobliżu pszczół - W pobliżu pszczół miodnych nie należy wykonywać gwałtownych ruchów b) Zakup pszczół: - Należy skorzystać z porady/pomocy pszczelarza - Dobre adresy są znane w kręgach pszczelarzy (hobbystów) - Należy żądać świadectwa zdrowia i świadectwa, że pszczoły nie są zarażone zgnilcem - Należy zapytać o świadectwo pochodzenia królowej-matki
c) Hodowla - Partnerskie współdziałanie z profesjonalnym pszczelarzem-hobbystą - Szkolenia: podstawy - Przepisy z zakresu higieny - Działania służące prawidłowej hodowli pszczół - Rezygnacja z syntetycznych środków ochrony roślin - Regulacje ustawowe: Zwalczanie epidemii chorób pszczół, sprzedaż miodu (ustawa o artykułach spożywczych), ochrona konsumentów d) Materiały do hodowli - ule segmentowe (dennice, pokrywy i korpusy) lub korpusowe - rój pszczół - węzy z wosku pszczelego (uwaga: nie stosować żadnych pochodzących spoza Europy) - 1 ubranie pszczelarza - 1 kapelusz pszczelarski z siatką - 1 para rękawic pszczelarskich - 1 podkurzacz (lub eugenol) - 1 dłuto pasieczne - 1 szczoteczka - tytoń/tabaka pszczelarska lub mieszanki ziół à 750 g - 1 rozpylacz wody - drobny sprzęt pasieczny e) Materiały do miodobrania - 1 miodarka (dobrze jest ją nabyć wspólnie z innymi kolegami pszczelarzami) - 1 zestaw do odsklepiania - 1 nóż do odsklepiania - 1 sito do miodu i cedzidło - 1 mieszalnik do miodu - 4 wiadra z tworzywa sztucznego na miód, z zaworem - drobny sprzęt pasieczny
f) Materiały do prowadzenia sprzedaży - 1 odstojnik ze stali szlachetnej - 1 mała waga - słoiki, zakrętki i etykiety - drobny sprzęt pasieczny g) Koszty i finansowanie - Ule i materiały dla małego przedsięwzięcia pasiecznego (2 roje pszczele) ± 1.500,00 Euro - Partnerstwa w celu wsparcia finansowego (mecenaty prywatne, urzędy, firmy i przedsiębiorstwa etc.) h) Co robić w przypadku ukąszenia przez pszczołę - natychmiast usunąć żądło - jad z rany wyciąga cukier, sól, cebula lub cytryny i miód - obrzmienie, zaczerwienienie i swędzenie miejsca ukąszenia są normalne (ewentualnie wziąć wapno), jeśli natomiast w innych częściach ciała wystąpią reakcje takie jak zawroty głowy, pokrzywka etc. należy natychmiast zgłosić się do lekarza - Ukąszenia w usta, gardło lub w pobliżu oczu należy się zgłosić do lekarza 5) Dalsze informacje a) Literatura fachowa 1. Jan Plewa, Pszczoły i działka, KR PZD, Warszawa 1984 2. Cyprian Zmarlicki, Pszczelarstwo w pracowniczych ogrodach działkowych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1978
3. Muszyńska, Janina, Pszczoły a dźwięki, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 1999. 4. Cecylia Lewandowska, Pszczoły a medycyna, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960 5. Muszyńska Janina, Pszczoły a monitoring skażenia środowiska, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa. Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 1997 6. Muszyńska Janina, Pszczoły a zapachy, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 2003 7. Ferdynad Jośko, Pszczoły i ich lecznicze produkty, Stróże : "Sądecki Bartnik" A. & J. Kasztelewicz, Nowy Sącz 2003 8. Leonard Weber, Pszczoły i ich produkty, PWN, Wrocław 1959 9. Antoni Demianowicz, Pszczoły i ich znaczenie gospodarcze, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Warszawa 1953 10. Józef Banaszak, Pszczoły i las: pszczoła miodna na tle polodowcowej historii lasów w Polsce, Wydawnictwo Wilczyska - Maciej Rysiewicz, Warszawa 2010 11. Józef Bieniasz, Pszczoły i trutnie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1954 12. Józef Banaszak, Pszczoły i zapylanie roślin, Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, Poznań 1987 13. Stanisław Mandrela,,Pszczoły, ich życie i produkty, Wojewódzki Związek Pszczelarzy, Kraków 1947 14. Ferdynad Jośko, Pszczoły leczą, Wydawnictwo Emilia, Kraków 1997 15. Halina Gałuszka, Jan Koteja, Krystyna Tworek ; pod red. K. Tworek, Pszczoły na spadzi : praca zbiorowa, Gospodarstwo Pasieczne "Sądecki Bartnik", Nowy Sącz 1996 16. Pszczoły, pszczelarze, historia : Koło Pszczelarzy w Chodzieży 1903-2013 / [oprac. Czesław Kłos], Towarzystwo Miłośników Ziemi Chodzieskiej, Chodzież 2013 17. Barbar Dzioba, Pszczoły, pszczelarze, pszczelarstwo... : komentarz do wystawy / Barbara Dzioba, Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, Ostrowiec Św. 2007 18. Aleksandra Hartwig, Pszczoły także chorują, Sanmedia, Warszawa 1995 19. Bogusław Deptuła, Pszczoły, ule, miody, Narwiański Park Narodowy, Kurowo 2008 20. Pszczoły w ekslibrisach : w zbiorach Józefa Bondarczyka : Więcbork, 25.02. - 08.03.2011 / [red. Józef Bondarczyk] ; Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Więcborku. Firma Usługowo-Wydawnicza "DANIEL" Ewa Wierzchucka, Więcbork 2011
21. Joanna Waliszewska, Pszczoły w zimie, Prószyński i s-ka, Warszawa 1998 22. Przyczyny i skutki masowego ginięcia pszczół : materiały na konferencję : XVII biesiada u Bartnika, Stróże, 5-6 lipca 2008 / Sądecki Bartnik, Gospodarstwo Pasieczne "Sądecki Bartnik" A. & J. Kasztelewicz, Stróże 2008 23. Pszczoła - fenomen natury : materiały z sesji naukowej zorganizowanej podczas Spotkań z Naturą i Sztuką Uroczysko w ramach projektu pn. "Wykorzystanie potencjału Puszczy Knyszyńskiej w promocji działań prozdrowotnych i proekologicznych", Stowarzyszenie Uroczysko, Supraśl 2007 24. Wojciech Skowronek, Rasy pszczoły miodnej, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa. Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 1997 25. Leon Bornus, Wykorzystanie pasieki do zapylania roślin sadowniczych, Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego, Końskowola 1977 26. Józef Banaszak, Rola pszczoły miodnej w środowisku naturalnym, Polski Związek Pszczelarski, Bydgoszcz 1998 27. Wskazania dla hodowli pszczół w warunkach zanieczyszczonego środowiska : praca zbiorowa / pod red. Pawła Miguli, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990 28. Ryszard Kostecki, Choroby i szkodniki pszczół, Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987 29. Sławomir Trzebiński, Choroby i szkodniki pszczół, Wydawnictwo Bee & Honey, Kęty 2013 30. Krystyna Podhorecka, Choroby Pszczół, Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Radom 1997 31. Kazimierz Żółty, Choroby pszczół : profilaktyka, leczenie, higiena i przepisy prawa, Wydawnictwo Czuwajmy, Kraków 2005 32. Jarosław Cichocki, Leczymy pszczoły, Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Gdańsk 1997 33. Profilaktyka i zwalczanie chorób pszczół / [oprac. Jan Ślósarz], Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Karniowice 2008 34. Jolanta Bąk- Badowska, Ekologia zgrupowań pszczół : (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes) wybranych obszarów chronionych Wyżyny Małopolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2012 35. Muszyńska Janina, O rojeniu się pszczół, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 1997. 36. Masowe ginięcie pszczół - problem światowego pszczelarstwa : XIX Biesiada u Bartnika, Stróże, 3-4 lipca 2010 : materiały na konferencję, Gospodarstwo Pasieczne "Sądecki Bartnik" A. & J. Kasztelewicz, Stróże 2010
37. Józef Banaszak, Rola pszczoły miodnej w środowisku naturalnym, Katedra Biologii i Ochrony Środowiska Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Warszawa 1998 38. Zasady klasyfikacji i tabela toksyczności środków ochrony roślin dla pszczół / Instytut Ochrony Roślin ; oprac. Władysław Czarnik, Edward Kowalewski, Instytut Ochrony Roślin, Poznań 2000 39. Janina Muszyńska, Wymiana informacji i podział pracy w rodzinie pszczelej, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Zakład Upowszechniania Postępu, Skierniewice 1997. 40. Józef Kalinowski, ABC Pszczelarza, Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne,Warszawa 1988 41. Aktualne problemy nowoczesnego pszczelarstwa : II Lubelska Konferencja Pszczelarska, Pszczela Wola, 21-23 stycznia 2011 r. / [red. Cezary Kruk ; Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli, Zespół Szkół Rolniczych. Centrum Kształcenia Praktycznego, Pszczela Wola, Lubelskie Towarzystwo Pszczelarskie, Dział Upowszechniania i Wydawnictw IUNG- PIB, Puławy 2011 42. Kazimierz Żółty, Co każdy pszczelarz wiedzieć powinien : "rok w pasiece". Eventus" : "Spes", Kraków 1997 43. Encyklopedia pszczelarska / red. nauk. Leon Bornus ; zespół aut. Mieczysław Biliński [et al.], Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989 44. Hodowla pszczół / pod red. nauk. Jerzego Wilde, Jarosława Prabuckiego ; [aut.] Wit Chmielewski [et al.], Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, Poznań 2008 45. Halina Gałuszka, Podstawy Pszczelarstwa, Akademia Rolnicza, Kraków 1983 46. Adam Roman, Podstawy Pszczelarstwa, Akademia Rolnicza, Wrocław 2006 47. Marek Kubik, Pokochać Pszczoły, Agrosan, Kraków 1998 48. Jerzy Wilde, Polubić pszczoły : poradnik początkującego pszczelarza, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Poznań 2006 49. Postępy apidologii w Polsce : materiały z IV Krajowej Konferencji Apidologicznej poświęconej pszczole miodnej i dziko żyjącym pszczołom Bydgoszcz, 8-9.04. 1997 / pod red. Tomasza Cierniaka, Wydaw. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 50. Henryk Skowron Prowadzenie pasieki w ulach snozowo-ramowych, Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Lublinie z siedzibą w Końskowoli Oddział w Sitnie, Sitno 2003 51. Wiesław Kluczewski, Pszczelarstwo : gospodarka pasieczna / zebrał i oprac. Wiesław Kluczewski, Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Krakowie, Kraków 1998 52. Józef Biczyk, Rok w Pasiece, Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego w Lubniewicach, Lubniewice 1986
53. Sławomir Trzebiński, Współczesna gospodarka pasieczna. T. 2, Rok w pasiece, Bee & Honey, Kęty 2013 54. Andrzej Ejsmond, Wybrane zagadnienia z hodowli pszczół, Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego w Olecku, Olecko 1990 55. XIX Forum Pszczelarzy : Przysiek koło Torunia, 26 marca 2011 roku : materiały konferencyjne / [red. Liliana Czerwińska] ; Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, Regionalny Związek Pszczelarzy w Toruniu, Minikowo 2011 56. Józef Banaszak, Pszczoły i las, Wydawnictwo Wilczyska, Warszawa 2010 b) Czasopisma: 1) Pszczelarstwo 2) Pszczelarz Polski 3) Pasieka c) Linki organizacji: 1) Polski Związek Pszczelarski www.zwiazek-pszczelarski.pl ul. Świętokrzyska 20 00-002 Warszawa 2) Katedra Pszczelnictwa Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie www.uwm.edu.pl/pszczoly d) Filmy 1) Pszczoły a twoje zdrowie : apiterapia / Film Art. Production. Stróże : Gospodarstwo Pasieczne "Sądecki Bartnik" A. & J. Kasztelewicz, [2011]. Podziękowania Niniejsze Vademecum powstało dzięki zaangażowanej pomocy pana Cornelisa Hemmera, Stiftung für Mensch und Umwelt (Fundacja działań na rzecz człowieka i natury), który wspólnie ze swoją żoną, panią Corinną Hölzer napisał ostatnio opublikowaną książkę: Wir tun was für Bienen (Działamy na rzecz pszczół), wydanie 1, 2013, ISBN: 978-3-440-13671-3 Kosmos Verlag Stuttgart oraz w oparciu o materiały publikowane w czasopismach Fachberater (Doradca) 2/2013 (Bundesverband Deutscher Gartenfreunde Federalny Związek Działkowców Niemieckich), der Kleingärtner (Działkowiec) lipiec/sierpień 2013 (Zentralverband der Kleingärtner Österreichs - Centralny Związek Działkowców Austrii), Merkblatt 2011 Ogród jako źródło pożywienia dla pszczół (Schweizer Familiengärtnerverband -Szwajcarski Związek Ogrodów Rodzinnych), różne artykuły udostępnione przez Ligue Luxembourgeoise du Coin de Terre et du Foyer i artykuł autorstwa Hervé Bonnavaud.
Spis zdjęć Zdjęcie 1: Pszczolinka Zdjęcie 2: Spirala ziołowa Zdjęcie 3: Kwiat i pszczoła Zdjęcie 4: Ule w ogrodzie działkowym Zdjęcie 5: Dekoracyjny hotel dla pszczół Samotnic Zdjęcie 6: Miesierka Zdjęcie 7: Ogród działkowy wsiew ziół Hans-Jürgen Sessner Corinna Hölzer Laurence Gerard Polski Związek Działkowców Jürgen Schwandt Hans-Jürgen Sessner Cornelius Hemmer