Pistacje, pomidory, ogórki i buraki posondażowe życie sondaży opinii publicznej Aldona Guzik, Radosław Marzęcki Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN Kraków
Pistacje, pomidory... W końcu XVIII w., kiedy wszedł w użycie termin opinia publiczna, był on utożsamiany z opinią ludu. Lud stanowił dużo szerszą wspólnotę niż klasa. Jean J. Rousseau, Charles L. Montesquieu i inni wybitni myśliciele tego okresu mówili o opinii publicznej jako o duchu ludu, ludowym rozumie, społecznej woli. Dzisiaj bardziej odpowiednia wydaje się definicja Giovanniego Sartoriego: Opinia publiczna będzie dotyczyła wszystkich działań, które związane są z wyrażanymi opiniami o wpływie na władzę polityczną, o jej zdobywaniu, utrzymaniu, a także jej utracie krótko mówiąc opinia publiczna jest przede wszystkim pojęciem politycznym (Sartori, 1994, s. 117).
Pistacje, pomidory Opinia publiczna wyrażana jest poprzez wyniki sondaży. To one informują nas o tym, jakie poglądy ma większość z nas. Ale co się dzieje wówczas, gdy sondaże zamiast o nich informować, mają wytwarzać w naszych umysłach wyobrażenia, że jest tak, a nie inaczej? W ramach odpowiedzi powołujemy się na trzy podstawowe funkcje sondażu: poznawczą, perswazyjną i praktyczną (Sułek, 2001, s.219). W oparciu o tą drugą stawiamy tezę o instrumentalnym wykorzystywaniu wyników sondaży do manipulowania społeczeństwem, czy też kształtowania jego opinii w zamierzony sposób. Poniżej przedstawiamy przykłady potwierdzające naszą hipotezę.
Selektywny dobór sondaży Trybuna, 03.11.95: Dziennikarze Trybuny wybrali dwa sondaże różnych ośrodków badawczych, które potwierdzają przewagę Aleksandra Kwaśniewskiego nad pozostałymi kandydatami w wyborach prezydenckich 1995 ( W najnowszych badaniach CBOS na pytanie Na kogo najchętniej oddał(a)by Pan(i) głos w wyborach prezydenckich (przy deklarowanej frekwencji 82%) 32% respondentów wskazało A. Kwaśniewskiego, 26% L. Wałęsę,..., Z kolei w najnowszych badaniach Demoskop na pytanie Na którego ze zgłoszonych kandydatów odda Pan (i) glos w wyborach 05.11.95 r. 26% respondentów wskazało na A. Kwaśniewskiego, 24% na L. Wałęsę,... ). Dodatkowo wzmocniono to tytułem artykułu Badania CBOS i Demoskopu typują Kwaśniewskiego. Jednakże po uważnym przeanalizowaniu wyników raportów CBOS-u i Demoskopu, nasuwa się zgoła inny wniosek, a mianowicie; wprawdzie obecnie najwyższe notowania ma Aleksander Kwaśniewski, ale do wyborów jeszcze wszystko może ulec zmianie, poza tym 2% różnica to żadna różnica w przypadku takich badań, gdyż zazwyczaj mamy założony 3% błąd interpretacji.
Selektywny dobór tematów Trybuna, 28.08.1997: Zwycięży SLD. Ocena szans wyborczych : Przytoczono tylko te omówienia wyników raportu, które wyjaśniają źródła tej przewagi. Tytuł Zwycięży SLD został wytłuszczony, co jest również znaczące. Podkreślono dużą różnicę dzielącą w notowaniach SLD i AWS ( SLD uzyska w wyborach (średnio) 27,85% głosów. O 3,6% mniej otrzyma AWS 24,25% (też średnio). 3,6% to duża różnica ). Autor artykułu zaznacza, że najwierniejszy elektorat, i na dodatek najbardziej stabilny również ma właśnie SLD ( Aż 67% elektoratu SLD pozostanie przy nim na dobre i złe, Najsilniej przywiązani są do swego ugrupowania zwolennicy SLD ). Względnie dobre wyniki AWS są tłumaczone tym, że jest ona stale pokazywana w mediach i zazwyczaj przedstawiane są tam jedynie wyniki korzystne dla tej partii ( Trzeba się też zgodzić z analizą dotyczącą AWS. Otóż na postrzeganie jej jako pierwszej z faworytów wyborów istotny wpływ mają zapewne omawiane w prasie, radiu i telewizji korzystne dla Akcji wyniki sondaży ). Trybuna kończąc swój artykuł podsumowuje wszystko zadaniem: Zwycięzcą wyborów 21.09.1997 zostanie SLD twierdzi CBOS, powołując się na opinię ogółu badanych co możemy uznać dodatkowo za element agitacji na rzecz tego ugrupowania politycznego.
Technika świadczenia się Życie, 08.09.1997: Życie przytoczyło sondaże dwóch ośrodków badawczych (CBOS i OBOP) z dużą dozą stronniczości. Zastosowano selektywny ich dobór, co dodatkowo zostało wzmocnione kierowaniem uwagi na wyniki korzystne dla AWS oraz osłabianiem tych niekorzystnych dla niej. Dla przeciwwagi badań CBOS-u podano bowiem wyniki OBOP-u, które były bardziej korzystne dla tego ugrupowania. W tym przypadku, tło porównawcze służy podkreśleniu przewagi tej partii, dodatkowo potwierdza ten fakt stwierdzenie, że Od wielu miesięcy wszystkie partyjne rankingi pokazują dobitnie, że jedynie 2 ugrupowania mają szansę na zwycięstwo we wrześniowych wyborach AWS oraz SLD. Oczywiście akcent pada na AWS. Całość uwieńczona jest komentarzem, w którym powołano się na autorytety w tej dziedzinie ( socjologowie zgadzają się... ). Poza tym w ostatnim zdaniu mamy do czynienia z agitacją na rzecz AWS, PSL i UP i powoływaniem się na ekspertów ( Socjologowie zgadzają się również, że niska frekwencja wyborcza sprzyja postkomunistom. Im więcej ludzi pofatyguje się do urn, tym lepsze powinny być rezultaty AWS, PSL i UP ). Dodatkowo użycie określenia postkomuniści również podkreśla fakt sprzyjania tej gazety prawej stronie polskiej sceny politycznej.
Osłabianie znaczenia wyników Życie, 05.10.2000: niekorzystnych Życie, mimo iż podało, że Aleksander Kwaśniewski nadal prowadzi w sondażowych rankingach ( Według najnowszego sondażu CBOS przeprowadzonego od 28.09 do 01.10, drugiej tury wyborów może nie być. A. Kwaśniewski może, bowiem liczyć aż na 55% głosów ), musiało jakoś podkreślić fakt (ze względu na swój profil polityczny), że nie we wszystkich sondażach jego przewaga jest tak duża. Dlatego też główny nacisk został położony na zdanie; mniej optymistyczne były dla niego ostatnie badania OBW i PBS, co zostało jednocześnie wzmocnione zamieszczonym w gazecie wykresem. Wymowa tego przekazu jest jasna; ponieważ notowania Aleksandra Kwaśniewskiego spadają, jest jeszcze szansa na wygraną w zbliżających się wyborach któregoś z prawicowych kandydatów.
Wyjaśnianie ad hoc Trybuna, 18.07.2001: Trybuna znowu tworzy przyjazną atmosferę wokół lewicy. Zaraz na początku tekstu autor zwraca uwagę czytelników na fakt, iż AWSP uzyskała w sondażu poparcie 6% ankietowanych, czyli mniejsze niż wynosi próg wyborczy dla koalicji. Oprócz przytoczenia procentowego rozkładu głosów i wykresu, zamieściła krótki komentarz tłumaczący, iż nowa ordynacja wyborcza uchwalona przez partie prawicowe, była przyjęta z myślą o takiej właśnie sytuacji jaka zaistniała obecnie tzn., mimo iż prawica nie cieszy się zbyt dużym poparciem, to dzięki tej ordynacji uzyska (prawdopodobnie) przy tym poparciu całkiem sporo mandatów w przyszłym Sejmie ( Efekt, o który chodziło małym partiom, kiedy poparły korzystny dla siebie system wyborczy, jest tutaj doskonale widoczny. Np. UW z poparciem 5% miałby 20 mandatów, zamiast 2, według starej ordynacji ). Zresztą fakt ten jest już zaznaczony w podtytule artykułu ( Nowa ordynacja lubi małych ).
Instrumentalne wykorzystanie sondaży Kogo popierają młodzi Polacy? 3 sondaże, 3 różne wyniki: luty 2011: PO 29%, PiS 34% marzec 2011: PO 46%, PiS 18% wrzesień 2011: PO 27%, PiS 29% Wypowiedź J. Kaczyńskiego, 12.09.2011: Nasza propozycja dla młodych jest propozycją daleko idących zmian w kraju, które odnoszą się do młodych przede wszystkim w tym sensie, że stworzą młodemu pokoleniu, zarówno temu wśród którego już podobno uzyskaliśmy przewagę, teraz są takie wyniki badań, jak i temu nieco starszemu, szansę na funkcjonowanie w państwie uczciwym ( ). Pomija się tu jednak kwestię niedokładności takich badań. W grupie reprezentatywnej około 1000 respondentów, tylko około 10% badanych stanowią osoby młode (np. w wieku 18-24 lata).
Sondaże a zachowania wyborcze Definicja w terminach spirali milczenia: Opinia publiczna to poglądy i zachowania, które można okazywać otwarcie, nie narażając się na izolację. Na poziomie indywidualnym widoczna jest tendencja do traktowania opinii innych jako wskazówek, motywów własnego działania. Ludzie obserwują innych, aby trafnie wnosić o ich opiniach i uwzględniać je w swoich działaniach. Opinia publiczna = opinia dominująca (informację o tym jednostka czerpie z mediów)
Sondaże a zachowania wyborcze Podczas interpretowania danych pochodzących z badań opinii publicznej trzeba mieć również świadomość, że odpowiedzi respondentów mogą być skutkiem rozmaitych zakłócających efektów, z których najbardziej znany został określony przez Elisabeth Noelle-Neumann mianem spirali milczenia.
Sondaże a zachowania wyborcze Teoria spirali milczenia: Świadomość posiadania poparcia opinii publicznej (opinii dominujących) sprzyja wyrażaniu na głos zgodnych z nią poglądów, a w przypadku przeciwnym ludzie zachowują milczenie. Następuje spiralny proces wyciszania jednych i wzmacniania innych opinii. Opinie częściej głoszone publicznie mogą mieć nawet siłę przecenianą. Środki masowego przekazu mogą wpływać na opinię publiczną, przyczyniając się do rozpowszechnienia wspieranych przez siebie opinii, nakręcając jeszcze ową spiralę. Stąd bierze się żywotność idei czwartej władzy, sprawowanej przez środki masowego przekazu.
Sondaże a zachowania wyborcze Środki masowego przekazu mogą wpływać na opinię publiczną, przyczyniając się do rozpowszechnienia wspieranych przez siebie opinii, nakręcając jeszcze ową spiralę. Stąd bierze się żywotność idei czwartej władzy, sprawowanej przez środki masowego przekazu. W rezultacie mamy do czynienia z tzw. efektem Mateusza poglądy uznawane za dominujące są nadreprezentowane w sondażach, z kolei poglądy niszowe (do których nie łatwo się przyznać) są niedoszacowane, w wyniku czego mamy do czynienia z ciągnięciem w górę lub w dół (bandwagon effect, underdog effect).
Sondaże a zachowania wyborcze Kandydat Kampania prezydencka 2010 rok ostatni dzień kampanii przed I turą wyborów, Gazeta Wyborcza, pierwsza strona. PYTANIA: czy tytuł artykułu (bez znaku zapytania coś sugeruje?) jak wpłynął na potencjalnych i zdeklarowanych wyborców B. Komorowskiego i J. Kaczyńskiego? Wynik wyborczy Różnica względem sondażu Bronisław Komorowski 41,54% - 9,46% Jarosław Kaczyński 36,46% + 5,46%
Sondaże a zachowania wyborcze Wyniki sondaż mogą mobilizować lub demobilizować elektoraty poszczególnych partii do uczestnictwa w wyborach. Przykład badania CBOS, w którym lider zmieniał się wielokrotnie od początku 2013 roku, różnice między 1. i 2. partią były niewielkie. Tymczasem w ostatnim sondażu (listopad 2014) CBOS przed wyborami samorządowymi PO uzyskała 38%, a PiS 27%. To mogło zdemobilizować elektorat PO, zarazem zachęcić wyborców PiS do głosowania.
Posondażowe życie sondaży W czasie ostatnich wyborów samorządowych można było odnieść wrażenie, że wszyscy znają się na rolnictwie. Ceny sprzedaży pistacji, pomidorów czy buraków były niewątpliwie sensacją dnia. Co prawda za łamanie ciszy wyborczej grożą wysokie kary, ale jak się okazuje pomysłowość użytkowników nowych mediów nie zna granic.
Posondażowe życie sondaży Tak więc, sieciowa opinia publiczna jest coraz realniejszą władzą we współczesnym świecie, a jest to o tyle niepokojące, że oprócz wpływu zewnętrznego np. przez wiodące partie polityczne, może być ona sterowana wewnętrznie przez różne (nie tylko zinstytucjonalizowane) siły nacisku np. grupy ekstremistyczne. Internet stworzył zatem realną szansę na powrót do debaty publicznej w sensie Arystotelesowskim, ale ze względu na zwiększoną możliwość manipulowania nią przez różne (niekoniecznie właściwe) siły społeczne niezmiernie skomplikował ten dyskurs stwarzając szersze pole dla różnych uczestników tej debaty.
Pistacje, pomidory Podsumowując: sondaże same w sobie są narzędziem obiektywnym owszem mogą być źle zaprojektowane, zbudowane, przeprowadzone, zinterpretowane, ale jako metoda badawcza są uznawane za obiektywne. Wynik sondażu jednak to nie rzeczywistość to jedynie niepewna prognoza tego, co się może zdarzyć. Ale ma ona czasem charakter samosprawdzającej się przepowiedni, a przedstawiona odpowiednio w mediach może mieć ogromną siłę sprawczą. Jak więc widzimy, same sondaże władzą być nie mogą, ale odpowiednio spreparowane i przedstawione na pewno mogą mieć na nią znaczny wpływ.
Pistacje, pomidory Jest to tym bardziej zasadne, iż obecnie coraz częściej mamy do czynienia z personifikacją opinii publicznej; opinia publiczna sądzi..., jest przeciwna..., popiera..., daje wyraz zadowoleniu itp. Jest to więc niezależny byt, który dzięki sondażowym notowaniom stanowi siłę sprawczą tak przecież istotną chociażby w czasie demokratycznych wyborów. Ponadto w momencie, gdy ta demokracja zawodzi sondaże mogą ją zastąpić po blamażu w czasie ostatnich wyborów samorządowych w kuluarach sugerowano, aby prognozy przedwyborczego sondażu uznać za ostateczne wyniki wyborów, których nie potrafiono podliczyć. Czyżby początki sondażokracji?
Instrumentalne wykorzystanie sondaży Niektórzy politycy w ostatnich dniach próbują przekonywać, że sondażowe badanie exit poll wykonane w dniu wyborów samorządowych jest bardziej wiarygodne niż sam wynik głosowania.
Bibliografia Anuszewska I. (2010), Sondaże - zwierciadło społeczeństwa. Rytuały komunikacyjne a kreowanie wiedzy wspólnej, Warszawa. Kuśmierski S. (1980), Teoretyczne problemy propagandy i opinii publicznej, Warszawa. Noelle-Neumann E. (2004), Spirala milczenia, Poznań. Sartori G. (1994), Teoria demokracji, Warszawa. Sułek A. (2001), Sondaż Polski, Warszawa Zaller J.R. (1998), Definicja opinii publicznej (w:) Jerzy Szczupaczyński, Władza i społeczeństwo, Warszawa t. 2.