Oeconomia 9 (1) 2010, 105 111 WYPOSAENIE GOSPODARSTW INDYWIDUALNYCH W MASZYNY ROLNICZE W MAOPOLSCE Janina Szewczyk Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Streszczenie. Wyposaenie gospodarstw w maszyny i urzdzenia rolnicze jest jednym z czynników warunkujcych prowadzenie efektywnej produkcji rolnej. W pracy podjto prób okrelenia poziomu wyposaenia gospodarstw indywidualnych w cigniki i maszyny rolnicze w powiatach Maopolski. Korzystajc z metod taksonomicznych wyodrbniono 3 grupy powiatów, których gospodarstwa charakteryzuj si wysokim, rednim lub niskim poziomem wyposaenia w maszyny rolnicze. Do pierwszej, najlepszej grupy zaliczono 3 powiaty: proszowicki, miechowski i olkuski. redni grup stanowi 9 nastpujcych powiatów: krakowski, nowotarski, mylenicki, owicimski, bocheski, brzeski, limanowski, dbrowski i wadowicki. Grup trzeci, najsabsz tworzy 10 obiektów, s to powiaty: chrzanowski, gorlicki, nowosdecki, suski, tarnowski, tatrzaski, wielicki, oraz 3 miasta na prawach powiatu: Kraków, Tarnów i Nowy Scz. Najsabiej wyposaone s gospodarstwa w powiecie chrzanowskim. Sowa kluczowe: cigniki rolnicze, maszyny rolnicze, województwo maopolskie, zrónicowanie przestrzenne WSTP Efektywno produkcji rolnej jest uwarunkowana wieloma czynnikami. W gównej mierze zaley od kierunku produkcji oraz od technicznego uzbrojenia gospodarstwa. Wyposaenie techniczne polskiego rolnictwa pozostawia wiele do yczenia. Stare maszyny speniaj swoje zadania, ale to nowoczesne urzdzenia pozwalaj poprawi efektywno gospodarowania. Podnoszenie poziomu polskiego rolnictwa przez inwestycje w maszyny i wyposaenie to cel Sektorowego Programu Operacyjnego. Z tej formy dopat unijnych korzysta okoo 17% rolników [Figurski, Lorencowicz 2009]. Rolnictwo województwa maopolskiego wyrónia due rozdrobnienie agrarne, nadmiar siy roboczej oraz niska towarowo produkcji rolnej. Gospodarstwa o po- Adres do korespondencji Corresponding author: Janina Szewczyk, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Statystyki Matematycznej, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, e-mail: janina. szewczyk@ar.krakow.pl
106 J. Szewczyk wierzchni 1 5 ha s najliczniejsz grup i stanowi blisko 86% w strukturze gospodarstw. Park maszynowy w gospodarstwach rolnych jest zrónicowany z uwagi na trudne warunki przyrodniczo-glebowe i specyfik gospodarowania na terenach górskich i podgórskich. Celem niniejszego opracowania jest utworzenie rankingu powiatów województwa maopolskiego pod wzgldem wyposaenia gospodarstw w maszyny rolnicze. Planowany w 2010 roku Powszechny Spis Rolny ma obj wszystkie gminy w Polsce. Bdzie pierwszym spisem realizowanym od czasu przystpienia Polski do Unii Europejskiej. Dostarczy to aktualnych informacji o wyposaeniu gospodarstw. Kolejnym krokiem niniejszych bada bdzie ustalenie kierunku zmian w poszczególnych powiatach Maopolski pod wzgldem analizowanego problemu. MATERIA I METODY Badania przeprowadzono na podstawie danych GUS, pochodzcych z Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. Zakresem pracy objto wszystkie powiaty województwa maopolskiego, cznie z trzema miastami na prawach powiatu. W badaniach uwzgldniono ilociowe wyposaenie gospodarstw w wybrane rodki techniczne. W pierwszym etapie badania, aby okreli poziom wyposaenia gospodarstw, dokonano przelicze dostpnych danych statystycznych na wskaniki w sztukach na 100 ha lub 1000 ha UR. Wstpna lista zmiennych obejmowaa ponad 20 elementów. Na podstawie literatury przedmiotu, wyników zastosowanej metody korelacji cech i oceny zmiennoci cech wytypowano z szerokiej listy potencjalnych zmiennych nastpujce zmienne diagnostyczne: X 1 liczba cigników na 100 ha UR, X 2 liczba samochodów ciarowych na 100 ha UR, X 3 liczba kombajnów zboowych na 1000 ha UR, X 4 liczba rozrzutników obornika na 100 ha UR, X 5 liczba kopaczek do ziemniaków na 100 ha UR. X 6 liczba opryskiwaczy cignikowych na 1000 ha UR. X 7 liczba dojarek bakowych na 1000 ha UR. Dane statystyczne, na podstawie których przeprowadzono analiz, tworz macierz: [ xij] x11 x12 x1,7 x21 x22 x 2,7 =, x22,1 x22,2 x22,7 gdzie x ij oznacza warto cechy X j dla i-tego powiatu. Acta Sci. Pol.
Wyposaenie gospodarstw indywidualnych w maszyny rolnicze w Maopolsce 107 W celu wyznaczenia zmiennej syntetycznej, która umoliwia dokonanie oceny powiatów oraz porównywanie ich midzy sob, dokonano normalizacji zmiennych [Grabiski, Wydymus, Zelia 1989]. W metodzie unitaryzacji zerowanej formua pozwalajca przeksztaci zmienn xj w zmienn unormowan zj jest nastpujca [Kukua 2000]: xij min xij i zij = min x max x gdzie z ij wartoci unormowane cech, tak e: zij [ 0,1]. i Warto zmiennej syntetycznej Q dla poszczególnych powiatów wyznaczono nastpujco: s Q = ω z i = 1,, r i j ij j= 1 gdzie j waga j-tej zmiennej diagnostycznej. ij i ij ( ) Otrzymane w wyej opisany sposób wartoci zmiennej syntetycznej s propozycj miernika poziomu wyposaenia gospodarstw w maszyny i urzdzenia rolnicze w ujciu przestrzennym (tab. 1). Tabela 1. Ekstremalne wartoci zmiennych diagnostycznych oraz ich zrónicowanie Table 1. Extreme values of diagnostic variables and their variation Zmienna diagnostyczna ródo: Source: Województwo Warto minimalna Warto maksymalna Wspóczynnik zmiennoci V(x j ) X 1 13,633 5,385 16,906 0,230 X 2 1,732 0,393 5,835 0,933 X 3 8,018 0,625 17,949 0,673 X 4 3,410 0,483 8,914 0,821 X 5 4,940 1,224 6,529 0,370 X 6 27,220 0,170 105,426 0,974 X 7 11,800 0,894 22,588 0,676 Obliczenia wasne. Own calculations. WYNIKI BADA W województwie maopolskim w 2002 r. w porównaniu z 1996 r. wzrosa liczba cigników, samochodów ciarowych i wszystkich maszyn i urzdze rolniczych objtych spisem. Ponad 99% maszyn wykorzystywanych byo w gospodarstwach indywidualnych, ich liczba przedstawiona w tabeli 2 odnosi si do gospodarstw powyej 1 ha. Oeconomia 9 (1) 2010
108 J. Szewczyk Tabela 2. Techniczne rodki produkcji w gospodarstwach indywidualnych powyej 1 ha uytków rolnych w 2002 r. Table 2. Technical means of production in farms of the area above 1 hectare in 2002 Wyszczególnienie szt. szt./100 ha UR Cigniki 103 423 13,63 Samochody ciarowe 13 138 1,73 Przyczepy 28 191 3,72 Kombajny zboowe 6 083 0,80 Kombajny ziemniaczane 3 488 0,46 Kombajny buraczane 275 0,04 Silosokombajny samobiene 60 0,01 Silosokombajny pozostae 231 0,03 Rozsiewacze nawozów i wapna 17 513 2,31 Rozrzutniki obornika 25 867 3,41 Kosiarki cignikowe 49 722 6,55 adowacze chwytakowe 12 228 1,61 Kopaczki do ziemniaków 37 503 4,94 Sadzarki do ziemniaków 27 939 3,68 Przyczepy zbierajce 6 616 0,87 Prasy zbierajce 5 338 0,70 Agregaty uprawowe 3 273 0,43 Polowe opryskiwacze cignikowe 23 923 3,15 Sadownicze opryskiwacze cignikowe 2 238 0,30 Dojarki bakowe 8 950 1,18 Dojarki rurocigowe 269 0,04 Konwiowe schadzarki do mleka 6 348 0,84 Zbiornikowe schadzarki do mleka 1 370 0,18 ródo: Opracowanie wasne na podstawie: Budynki i wyposaenie techniczne gospodarstw rolnych 2002 w województwie maopolskim. Powszechny Spis Rolny 2002, tabl. 21. s. 33. Source: Own investigations on the basis of Buildings and technical equipment of farms in 2002 in Maopolska voivodship. Agricultural Census 2002, table 21, p. 33. Ranking powiatów województwa maopolskiego Dziki zastosowaniu omówionej metody dokonano hierarchizacji powiatów wedug wartoci Qi (tab. 3). Przeprowadzone badania pozwoliy na wytypowanie grup obiektów, w których gospodarstwa charakteryzuj si podobnym poziomem parku maszynowego: Grupa I powiaty najlepiej wyposaone w maszyny rolnicze (3 obiekty). Grupa II powiaty rednio wyposaone (9 obiektów). Grupa III powiaty najsabiej wyposaone (10 obiektów). Pierwsze miejsce w rankingu zaj powiat proszowicki, który w przypadku trzech zmiennych osign maksymalne wartoci. Gospodarstwa indywidualne tego powiatu posiadaj najwicej w województwie samochodów ciarowych, rozrzutników obornika i opryskiwaczy w przeliczeniu na jednostk powierzchni. W najlepszej grupie s jeszcze Acta Sci. Pol.
Wyposaenie gospodarstw indywidualnych w maszyny rolnicze w Maopolsce 109 Tabela 3. Grupy powiatów podobnych ze wzgldu na poziom wyposaenia w maszyny rolnicze Table 3. Groups of districts similar with respect to the level of farm equipment ródo: Source: Ranking Powiat Grupa Warto Q i 1. proszowicki 6,2375 2. miechowski I 4,9943 3. olkuski 4,5793 4. krakowski 3,5878 5. nowotarski 2,7615 6. mylenicki 2,7051 7. owicimski 2,5693 8. bocheski II 2,4978 9. brzeski 2,4286 10. limanowski 2,4109 11. dbrowski 2,3947 12. wadowicki 2,2655 13. m. Kraków 2,0678 14. nowosdecki 1,9919 15. tarnowski 1,9867 16. gorlicki 1,9101 17. suski 1,8589 III 18. tatrzaski 1,4306 19. wielicki 1,4007 20. m. Nowy Scz 1,3760 21. m. Tarnów 0,4456 22. chrzanowski 0,2519 Obliczenia wasne. Own calculations. dwa powiaty, miechowski i olkuski, które maj bardzo wysokie wartoci analizowanych wskaników. Gospodarstwa powiatu miechowskiego posiadaj najwicej dojarek bakowych oraz kombajnów zboowych, a w powiecie olkuskim odnotowano najwiksz liczb kopaczek do ziemniaków w przeliczeniu na jednostk powierzchni. Do drugiej grupy zakwalifikowao si 9 nastpujcych powiatów: krakowski, nowotarski, mylenicki, owicimski, bocheski, brzeski, limanowski, dbrowski i wadowicki. Charakteryzuj si one rednim wyposaeniem gospodarstw indywidualnych w maszyny rolnicze. Uwzgldnione w badaniu wskaniki przyjmuj w tych obiektach wartoci zblione do redniej województwa. W grupie tej na 1 cignik przypadao rednio 6,7 ha uytków rolnych. Grup trzeci, najsabsz, tworzy 10 obiektów, s to powiaty: chrzanowski, gorlicki, nowosdecki, suski, tarnowski, tatrzaski, wielicki, oraz 3 miasta na prawach powiatu: Kraków, Tarnów i Nowy Scz. Powiat chrzanowski zaj najnisze miejsce w rankingu. Wartoci dwu wskaników byy dla tego obiektu minimalne. Gospodarstwa powiatu chrzanowskiego posiadaj najmniej rozrzutników i kopaczek do ziemniaków, odnotowano równie bardzo ma liczb cigników przypadajc na 100 ha UR. Struktura uytkowania gruntów tego powiatu charakteryzuje si duym udziaem lasów (40%). Oeconomia 9 (1) 2010
110 J. Szewczyk PODSUMOWANIE Wedug wielu autorów, ilociowe wyposaenie polskiego rolnictwa w trwae rodki mechanizacji rolnictwa jest dostateczne. Niepokojce s jednak wiek i stopie zuycia maszyn i cigników oraz zwizana z tym luka technologiczna dzielca polskie rolnictwo od rolnictwa przodujcych krajów Europy Zachodniej [Pawlak 2003, Szuk 2006]. Obiekty tworzce grup I to trzy ssiadujce ze sob powiaty, nalece do podregionu krakowsko-tarnowskiego. Atutem powiatów proszowickiego i miechowskiego jest wysoko rozwinite rolnictwo. Grunty orne stanowi tu ponad 80% powierzchni gospodarstw [Boek 2006], natomiast rednia powierzchnia gospodarstw wynosi ponad 5 ha. Powiaty te to najwiksi producenci warzyw gruntowych w Maopolsce. Mona je równie zaliczy do liderów w hodowli trzody chlewnej przy jednoczesnej wysokiej obsadzie byda [Boek, Szewczyk 2005]. Obiekty grupy II to powiaty zarówno z podregionu krakowsko-tarnowskiego i nowosdeckiego. Cz powiaty tej grupy naley do obszarów typowo rolniczych. Trzy miasta na prawach powiatu zakwalifikoway si do grupy III. W powiatach miejskich jest najnisza obsada cigników w stosunku do powierzchni UR, podobnie jest w powiecie chrzanowskim, gdzie na 1 cignik przypada 9,8 UR. Powiat chrzanowski, który uzyska najnisz warto wskanika Qi, to powiat o charakterze przemysowym, ale z duym udziaem lasów w strukturze UR. Jeszcze wikszy udzia lasów oraz duy udzia k i pastwisk wystpuje w 4 innych powiatach tej grupy: gorlickim, nowosdeckim, suskim i tatrzaskim [Boek 2006]. PIMIENNICTWO Boek J., 2006. Struktura uytkowania ziemi w województwie maopolskim w roku 2002 (w ujciu powiatów), [w:] Zrównowaony i trway rozwój wsi i rolnictwa. SGGW, Warszawa, 215 224. Boek J., Szewczyk J., 2005. Zrónicowanie obsady zwierzt gospodarskich w województwie maopolskim w roku 2002, [w:] Prace Komisji Nauk Rolniczych i Biologicznych BTN, XLIV, Seria B, nr 58, 57 63. Budynki i wyposaenie techniczne gospodarstw rolnych 2002 w województwie maopolskim. Powszechny Spis Rolny 2002. GUS, Warszawa 2003. Figurski J., Lorencowicz E., 2009. Ocena wykorzystania rodków z funduszy unijnych w wybranych gospodarstwach rolnych w Polsce latach 2005 2007. Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia 8 (1), 17 24. Grabiski T., Wydymus S., Zelia A., 1989. Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk spoeczno-gospodarczych. PWN, Warszawa. Kukua K., 2000. Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa. Pawlak J., 2003. Wykorzystanie wybranych rodków mechanizacji rolnictwa w Polsce. Problemy Inynierii Rolniczej, Warszawa. Szuk T., 2006. Mechanizacja indywidualnych gospodarstw rolnych w aspekcie ich zrównowaonego rozwoju. Zesz. Nauk. AR we Wrocawiu, Rolnictwo LXXXVII, nr 540, 517 522. Acta Sci. Pol.
Wyposaenie gospodarstw indywidualnych w maszyny rolnicze w Maopolsce 111 FARM EQUIPMENT IN MALOPOLSKA VOIVODSHIP Abstract. Farm equipment is one of the factors that have significant influence on the level of agricultural production. The paper presents statistical analysis of the level of farm equipment in districts of Malopolska voivodship. Three groups of districts were distinguished: of high, moderate and low level of farm equipment. The first group of high level of farm equipment consisted of proszowicki, miechowski and olkuski district.the average group was formed by 9 districts, which are as follows krakowski, nowotarski, mylenicki, owicimski, bocheski, brzeski, limanowski, dbrowski and wadowicki. The last, third group contained 10 objects, namely: chrzanowski, gorlicki, nowosdecki, suski, tarnowski, tatrzaski, wielicki and 3 cities: Kraków, Tarnów and Nowy Scz. The lowest level of farm equipment was observed in chrzanowski district. Key words: farm tractors, farm machinery, Malopolska voivodship, regional differentiation Zaakceptowano do druku Accepted for print 10.12.2009 Oeconomia 9 (1) 2010