PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM na lata 2006-2009

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 1 Załącznik do Uchwały nr... Sejmiku Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie z dnia... PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM na lata 2006-2009 Urząd Marszałkowski-Departament Edukacji i Kultury Rzeszów, styczeń 2006

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 2 Spis treści I WPROWADZENIE... 3 1. Podstawa prawna opracowania... 4 2. Uwarunkowania formalno-prawne ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz podział kompetencji w zakresie ochrony dóbr kultury (ze szczególnym uwzględnieniem Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami)... 5 3. Zabytki i ich ochrona w dokumentach programowych województwa podkarpackiego, ze szczególnym uwzględnieniem Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2002-2006 (aktualizacja na lata 2004-2006) oraz Programu rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009... 9 4. Założenia ochrony zabytków wynikające z krajowych dokumentów programowych... 15 II CELE PROGRAMU W ŚWIETLE USTAWY Z DNIA 23 LIPCA 2003 r. O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI... 18 III OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASOBU... 19 1. Zabytki nieruchome z wyszczególnieniem obiektów o istotnym znaczeniu dla regionu... 19 2. Zabytki ruchome... 38 3. Zabytki archeologiczne... 42 4. Krajobraz kulturowy i wartości niematerialne - zróżnicowanie regionalne i problem ochrony kultury ludowej... 55 5. Analiza mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń dla środowiska kulturowego województwa podkarpackiego... 65 IV CELE I ZADANIA WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 68 1. Strategia ochrony dziedzictwa kulturowego województwa podkarpackiego... 68 1. Zespolenie i koordynacja form i metod ochrony dziedzictwa kulturowego... 68 2. Tworzenie parków kulturowych zasady postępowania przy ich powoływaniu i propozycje dotyczące powołania parków kulturowych na terenie województwa podkarpackiego... 69 3. Rewaloryzacja i rewitalizacja układów urbanistycznych i ruralistycznych... 70 4. Ochrona obiektów zabytkowych o szczególnej wartości, sankcjonowanych wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO oraz Listę Pomników Historii... 74 5. Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów i zespołów obiektów charakterystycznych dla województwa podkarpackiego... 75 6. Strategia ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego na obszarze województwa podkarpackiego... 81 7. Opieka nad zabytkami ruchomymi... 83 8. Ochrona kultury ludowej (w tym wartości niematerialnych)... 86 9. Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarzanie informacji o zabytkach... 88 10. Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego rozwój turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp.... 88 11. Cele i zadania priorytetowe wybrane i przyjęte do realizacji w latach 2006-2009... 90 V INSTRUMENTY WDRAŻANIA I OCENA WYNIKÓW WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 92 1. Instrumenty wdrażania wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w województwie podkarpackim... 92 2. Ocena wyników Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim... 92 VI ŹRÓDŁA FINANSOWANIA WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 94 ANEKSY... 99 Autorzy opracowań... 110

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 3 I WPROWADZENIE Program Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim jest dokumentem o charakterze uzupełniającym w stosunku do innych aktów planowania wojewódzkiego. Przedmiotem programu jest województwo podkarpackie jako region administracyjny oraz miejsce lokalizacji objętych programem zabytków, zasobu dziedzictwa kulturowego oraz krajobrazu kulturowego. Głównym celem programu jest określenie zadań, jakie winny być realizowane w zakresie będącym przedmiotem programu. Zadania te określone są w odniesieniu do całego województwa jako regionu administracyjnego, a nie odnoszą się jedynie do władz województwa, których bezpośredni wpływ na działalność chociażby instytucji sprawujących w różnej formie opiekę nad zabytkami jest ograniczony do pewnych wybranych instytucji. Program ma określić pewien stan idealny, do którego należy dążyć w zakresie opieki nad zabytkami: wskazywać konieczne do wykonania zadania i sugerować (podpowiadać) sposoby ich realizacji poprzez określenie podstawowych założeń organizacyjnych, finansowych, edukacyjnych, promocyjnych. Istotnym celem programu jest dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej społecznie poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie województwa podkarpackiego, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Istotnym jest, aby poprawa ta dokonywała się przy współudziale mieszkańców województwa, w różnych formach swojej życiowej aktywności (praca zawodowa, działalność społeczna, działania wynikające z prawa własności lub z użytkowania obiektów zabytkowych) zaangażowanych w opiekę nad zabytkami. Obowiązkiem władz publicznych w tym względzie jest z kolei pobudzanie i usprawnianie mechanizmów regulujących kwestie tej opieki oraz tworzenie i wspieranie inicjatyw mających taką opiekę na celu. Przyjęcie przez sejmik województwa w formie uchwały Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim nie jest przejawem działalności prawotwórczej; nie jest to bowiem akt prawa miejscowego mający charakter aktu powszechnie obowiązującego. Program jest natomiast aktem polityki administracyjnej i jako taki służyć powinien podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjowania, wspierania i koordynowania badań, prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego przez samorząd województwa. Program służyć też może jednostkom samorządu terytorialnego, środowiskom naukowym i badawczym, właścicielom i posiadaczom obiektów zabytkowych, a także osobom zainteresowanym kulturą i dziedzictwem kulturowym. Program opieki nad zabytkami już z samej swej definicji określonej w ustawie jest dokumentem wymagającym cyklicznej aktualizacji, przy czym program opracowywany jako pierwszy, na pierwsze cztery lata, wydaje się kluczowy dla dalszych programów w tym zakresie, opierając się na szerokim rozpoznaniu złożonej problematyki i wyznaczając priorytetowe kierunki, będące istotnym punktem odniesienia dla programów konstruowanych na następne, kilkuletnie okresy. Modyfikacja programu w przyszłości winna uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu. Wskazane w Wojewódzkim Programie Opieki nad Zabytkami działania są zgodne z krajowymi i wojewódzkimi dokumentami programowymi. Równocześnie wskazane w Programie zadania do realizacji i proponowane rozwiązania odpowiadają ustawowym regulacjom ochrony zabytków w Polsce.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 4 Jak zapisali autorzy Programu rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009: województwo podkarpackie musi stać się regionem przyjaznym, sprawnym i chłonnym społecznie i kulturowo, zachowując jednocześnie własne wartości i minimalizując negatywne skutki tendencji do uniwersalizacji. Walory Podkarpacia powinny stać się identyfikowalną częścią kultury narodowej. Stąd wydaje się oczywistym, iż jednym z elementarnych składników takiej strategii działania winno być opracowanie i systematyczne wdrażanie zapisów wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami. 1. Podstawa prawna opracowania Niniejszy Program Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim powstał na mocy umowy nr KOBiDZ/W/35/05 z dnia 20.07.2005, zawartej pomiędzy Województwem Podkarpackim a Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Przy jego sporządzaniu brane były pod uwagę następujące akty prawne: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 z dnia 17 września 2003 r., poz. 1568); Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. Nr 91 z dnia 18 lipca 1998 roku, poz. 576, z późn. zm.); Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. Nr 5 z 1997 r. poz. 24 z późn. zm.); dokumenty programowe województwa podkarpackiego, w tym obowiązujące: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, stanowiący załącznik nr 1 do uchwały Nr XL VIII/522/02 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 30 sierpnia 2002 r. 1, ust. 1, lit.: a, b, c, d (ogłoszony w Dzienniku Urzędowym Województwa Podkarpackiego, nr 64 z dnia 17 października 2002 r.), firmowany przez Zarząd Województwa Podkarpackiego; Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2002-2006. Aktualizacja na lata 2004-2006 z kwietnia 2004 r., firmowana przez Zarząd Województwa Podkarpackiego; Program rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009 z sierpnia 2004 r., opracowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego; i będące w fazie przygotowań: Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020. Wstępny projekt na dzień 7 września 2005 r., firmowana przez Zarząd Województwa Podkarpackiego; Regionalny program operacyjny województwa podkarpackiego na lata 2007-2013. Wstępny projekt na dzień 26 października 2005 r., firmowany przez Zarząd Województwa Podkarpackiego; oraz krajowe dokumenty programowe:

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 5 Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dąbrowskiego, opracowane przez specjalny zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby; Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 2. Uwarunkowania formalno-prawne ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz podział kompetencji w zakresie ochrony dóbr kultury (ze szczególnym uwzględnieniem Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) Podstawą prawną ochrony zabytków w Polsce jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z 2003r.), która reguluje zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa: formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji rządowej i samorządowej), formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania etc. Obowiązująca Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadziła pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami: Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury (art. 5). Ponadto ustawa definiuje m.in. podstawowe pojęcia z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami oraz przedmiot, zakres, formy i sposób ich ochrony. W myśl tejże ustawy, ochronie i opiece podlegają (bez względu na stan zachowania): 1) zabytki nieruchome będące w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi,

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 6 b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej (art. 6.1.). Ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6.2.). Ustawa określa także formy i sposób ochrony zabytków. Formami ochrony zabytków są: wpis do rejestru zabytków, który dla zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków Do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Wojewódzki konserwator zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 7 uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego (po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków). utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej; park kulturowy może utworzyć na podstawie uchwały rada gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględniające w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia; innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; parków kulturowych. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala się również, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Podział kompetencji w zakresie ochrony dóbr kultury Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa też organizację organów ochrony zabytków. Do organów tych zalicza: 1) ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewodę, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków (art. 89). Na szczeblu wojewódzkim organem zajmującym się ochroną zabytków jest wojewódzki konserwator zabytków, którego powołuje i odwołuje wojewoda na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków lub za jego zgodą (art. 91.1.). Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków wedle ustawy należy w szczególności: 1) realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) sporządzanie, w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 3) prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie; 4) wydawanie, zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych; 5) sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych; 6) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 7) opracowywanie wojewódzkich planów ochrony na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów; 8) upowszechnianie wiedzy o zabytkach; 9) współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków (art. 91.4.). Wojewódzki konserwator zabytków, wchodzący w skład zespolonej administracji wojewódzkiej, kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków (art. 92.1.). Na wniosek

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 8 wojewódzkiego konserwatora zabytków wojewoda, po zasięgnięciu opinii Generalnego Konserwatora Zabytków, może tworzyć i likwidować delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków (art. 92.3.). Delegatury te wchodzą w skład wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków (art. 92.4.). Ich pracami kierują kierownicy delegatur, którzy z upoważnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków prowadzą na terenie swojego działania kontrole i sprawy, w tym w szczególności wydają decyzje administracyjne (art. 92.5. i art. 92.6.). Ustawa zakłada również istnienie ciał opiniodawczo-doradczych. Na szczeblu centralnym jest nim Rada Ochrony Zabytków, działająca przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 97), oraz Głowna Komisja Konserwatorska, działająca przy Generalnym Konserwatorze Zabytków (art. 98). Na szczeblu wojewódzkim organem opiniodawczym w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków, działająca przy wojewódzkim konserwatorze zabytków. W jej skład chodzi od 5 do 10 członków powoływanych na okres 4 lat przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, który zapewnia też jej obsługę administracyjną i finansową (art. 99). Ustawa definiuje obowiązki oraz kompetencje samorządu terytorialnego w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Do obowiązków samorządu województwa należy w szczególności: sporządzanie (na okres 4 lat) wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami (Art. 87); uwzględnianie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu i aktualizacji planów zagospodarowania przestrzennego województwa (Art. 18 i 19). Szczegółowo określone obowiązki samorządu w stosunku do obiektów zabytkowych objętych ochroną, których samorząd województwa jest właścicielem lub posiadaczem zawarte są w następujących artykułach: Art. 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71, 72). Jak wspomniano Art. 87 Ustawy określa obowiązek samorządu województwa dotyczący sporządzania i uchwalania Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami: program winien być opracowany na okres 4 lat, program służy celom określonym w Ustawie (wymienionym w rozdziale II niniejszego opracowania), program przyjmuje sejmik województwa, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, program ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym, z realizacji programu zarząd województwa sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia się sejmikowi województwa, sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Wedle Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa do zakresu działania samorządu województwa należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze wojewódzkim, nie zastrzeżonych ustawami na rzecz organów administracji rządowej (art. 2.2.). Wedle ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy (art. 4.1.), a organy samorządu województwa nie stanowią wobec powiatu i gminy organów nadzoru lub kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym (art. 4.2.), ale

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 9 województwo może zawierać z innymi województwami oraz jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa porozumienia w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych (art. 8.2). Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa stanowi, iż samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniającą w szczególności pięć głównych celów (art. 11.1). Aż trzy spośród nich odnieść można bezpośrednio do spraw związanych z zabytkami i środowiskiem kulturowym, a to: 1) pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców; 4) zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń; 5) kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego. Ustawa ta określa też osiem elementów składowych polityki rozwoju województwa prowadzonej przez samorząd wojewódzki (art. 11.2). Wśród nich do interesujących nas kwestii odnosi się zapis: 7) wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego Jak stanowi ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (art. 14.1) samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w tym m.in. w zakresie: 3) kultury i ochrony jej dóbr; 7) zagospodarowania przestrzennego. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa stanowi, iż do wyłącznej właściwości sejmiku województwa należy m.in. uchwalanie strategii rozwoju województwa oraz wieloletnich programów wojewódzkich (art. 18, pkt. 2). Stanowi ona także, iż do zadań zarządu województwa należy w szczególności m.in. przygotowywanie projektów strategii rozwoju województwa, planu zagospodarowania przestrzennego i programów wojewódzkich oraz ich wykonywanie (art. 41.2., pkt. 4). W świetle ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa budżet województwa jest planem finansowym obejmującym m.in. wydatki związane z wieloletnimi programami, w tym w szczególności inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie każdego z programów (art. 61.2., pkt. 4). 3. Zabytki i ich ochrona w dokumentach programowych województwa podkarpackiego, ze szczególnym uwzględnieniem Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2002-2006 (aktualizacja na lata 2004-2006) oraz Programu rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, a właściwie zawarta w nim koncepcja ochrony dziedzictwa kulturowego, były wstępnie opiniowane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Autorzy planu podnoszą, iż województwo podkarpackie posiada liczne, zróżnicowane pod względem pochodzenia, form funkcjonalnych i architektonicznych zespoły i obiekty zabytkowe. Przyznając niekwestionowany prymat w kategorii zabytkowych układów urbanistycznych i ośrodków kulturotwórczych Rzeszowowi, Dębicy, Przemyślowi, Jarosławowi, Łańcutowi, Krosnu i Sanokowi, wymienia również kilka układów

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 10 małomiasteczkowych, których rewitalizacja i uaktywnienie stwarza rezerwy do rozwoju turystyki kulturowej i agroturystyki (są to: Głogów Małopolski, Kalwaria Pacławska, Pruchnik i Jaćmierz). Kierunki polityki przestrzennej zawarte w tym planie zostały powiązane z określonymi w strategii rozwoju województwa polami strategicznymi, priorytetami, celami i kierunkami działań. Wśród nich trzecie pole strategiczne to Kultura, turystyka i ochrona środowiska. W ramach tego pola za priorytet przyjęto Rozwój kultury i ochronę walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego. Za jeden z trzech przyjętych w jego ramach celów strategicznych uznano wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo-kulturowych. Jednym ze sposobów realizacji tego celu winna być rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności kulturowej jako podstawy tworzenia produktu turystycznego. Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w Planie zasady, wśród których istotne znaczenie dla ochrony i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim: ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu przestrzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego, przeznaczanie obszarów predysponowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżimie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu i określenie odporności środowiska na antropopresję, tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego, promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania, zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, społeczno-gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami, ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe. W Planie zawarto też Ustalenia w zakresie ochrony, kształtowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego, w których określono i wymieniono m.in.: obszary szczególnej ochrony krajobrazu kulturowego, obszary rezerwatów kulturowych, obiekty zabytkowe i zespoły obiektów zabytkowych przewidziane do szczególnej ochrony i wykorzystania turystycznego (m.in jako Pomniki Historii). Wskazano także na historyczne układy urbanistyczne przewidziane do szczególnej ochrony, obiekty i zespoły obiektów wymagające stałej ochrony konserwatorskiej, istniejące i projektowane Szlaki kulturowe oraz określono zasady ochrony i zagospodarowania przestrzennego na obszarach szczególnej ochrony krajobrazu kulturowego, jak również zasady ochrony układów urbanistycznych objętych szczególną ochroną. W Planie sformułowano także podstawowe cele i zasady realizacji oraz wyznaczono ogólnie obszar Programu ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego terenów przygranicznych w zakresie unikatowej architektury drewnianej. Wykonana metodą SWOT synteza uwarunkowań wśród mocnych i słabych stron województwa uwzględnia także problemy dotyczące dziedzictwa kulturowego.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 11 Plan wskazuje także na konieczność wykonania studiów programowo-przestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorów turystycznych, ochrony zabytkowej architektury drewnianej terenów pogranicza, projektowanych parków i rezerwatów kulturowych, projektowanych szlaków kulturowych, stref uzdrowiskowych. Opracowanie ww. studiów określone zostało jako zadanie władz województwa. Uznano także za konieczne sporządzenie przez inne jednostki samorządowe miejscowych planów rewaloryzacji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrów miast historycznych oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów proponowanych Pomników Historii. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego zawarto także wykaz działań i zadań, w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym (między innymi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego) których realizacja jest niezbędna dla osiągnięcia założonych w Planie celów. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2002-2006. Aktualizacja na lata 2004-2006 z kwietnia 2004 r. wymienia dziedzictwo kulturowe jako jeden z trzech głównych potencjałów rozwojowych województwa. Zwraca przy tym uwagę na kilka charakterystycznych jego cech, form i przejawów: różnorodność narodowościową, religijną i etniczną mieszkańców województwa, pielęgnowanie w wielu miejscach tradycyjnej kultury ludowej, dużą liczbę stanowisk archeologicznych, historycznych układów urbanistycznych oraz zespołów i obiektów zabytkowych (w tym zwłaszcza sakralnych, a także obronnych i przemysłowych). Charakterystyce tej towarzyszy refleksja dotycząca złego stanu technicznego, dewastacji i braku użytkownika w odniesieniu do wielu obiektów zabytkowych z terenu województwa. W tym samym kontekście przywołać należy, że Strategia, omawiając kulturę jako jeden z sektorów działalności społeczno-gospodarczej prowadzonej na terenie województwa podkarpackiego uwypukla fakt, iż szczególnych nakładów wymaga ochrona zabytków kultury materialnej i dziedzictwa kultury, w tym prace konserwatorskorenowacyjne. W obszarze Kultura, turystyka i ochrona przyrody jako priorytet Strategia wymienia Rozwój kultury i ochronę walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego. W jego ramach mieszczą się m.in. następujące cele strategiczne: Cel strategiczny nr 1: Wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo-krajoznawczych, wyznaczający m.in.: Kierunek działania nr 1: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności kulturalnej jako podstawa tworzenia produktu turystycznego regionu. Cel strategiczny nr 2: Wzmocnienie tożsamości i integracji społeczeństwa i uzyskanie tą drogą korzystnej zmiany wizerunku regionu, wyznaczający m.in.: Kierunek działania nr 1: Wzmocnienie procesów integracyjnych w społeczności regionalnej poprzez wzrost znaczenia kultury; Kierunek działania nr 2: Działania na rzecz regionalnej edukacji kulturalnej. Kierunek działania nr 3: Propagowanie w społeczności lokalnej idei zrównoważonego rozwoju województwa (istotny z punktu widzenia niniejszego programu z uwagi na kwestie ochrony krajobrazu i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczo-kulturowych).

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 12 Program rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009 określa cztery nadrzędne cele długookresowe w odniesieniu do rozwoju kultury regionu: 1. przeciwdziałanie nadmiernym, społecznie nieakceptowanym dysproporcjom w poziomie rozwoju i warunków uczestnictwa kulturalnego ludności w województwie (zwłaszcza między stolicą regionu a jej otoczeniem); 2. pielęgnowanie (ochrona) tożsamości kulturowej regionu, wzmocnienie procesów integracyjnych w społeczności regionalnej; 3. poprawa jakości środowiska kulturowego Podkarpacia; 4. zwiększenie atrakcyjności całego regionu w układzie krajowym i międzynarodowym, poprawa kulturowego wizerunku regionu. W odniesieniu do pierwszego z celów autorzy wskazują na liczne, niezbędne do podjęcia działania, a wśród nich: wspomaganie konserwacji obiektów historycznych, promocja walorów turystycznych; inspirowanie i finansowanie projektów doskonalących lokalnych animatorów życia kulturalnego, fundowanie grantów, dofinansowanie publikacji, konferencji itp. Przy drugim z celów definiują z kolei kształtowanie kulturowej tożsamości regionu jako budowanie podkarpackiej świadomości regionalnej wokół istniejącego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji. Wśród zadań służących temu celowi wymieniają m.in.: ochronę dóbr kultury materialnej (w szczególności zabytków nieruchomych, tak architektury miejskiej, jak i wiejskiej oraz zabytków ruchomych wytworów sztuki czy rzemiosła); zachowanie innych wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń; ochronę krajobrazu kulturowego wsi podkarpackiej i małych miast; powstanie wojewódzkiego funduszu na zakup muzealiów. W zakresie realizacji trzeciego z celów uwzględniono z kolei realizację takich m.in. zadań, jak: tworzenie odpowiedniej bazy materialnej instytucji kultury np. poprzez zapewnienie środków materialnych na obowiązkowy zakup zbiorów muzealnych oraz ich katalogowanie, udostępnianie i zabezpieczenie; rozpowszechnianie informacji o osiągnięciach w upowszechnianiu kultury, organizowanie konkursów na nowatorskie rozwiązania w upowszechnianiu kultury; inspirowanie, organizowanie i wspieranie instytucji, imprez i przedsięwzięć umożliwiających kontakty i rozwijanie współpracy w sferze nauki i kultury; wspieranie rozwoju systemu informacji kulturalnej i turystycznej; organizowanie dokształcania i doskonalenia zawodowego dla pracowników kultury; Wśród działań sprzyjających realizacji czwartego z celów nadrzędnych wymieniono m.in. zadania skierowane na: ochronę bogactwa dziedzictwa kulturowego regionu, jego wielokulturowości; ochronę tradycji kultury i sztuki ludowej; prowadzenie i wspieranie informacji kulturalnej; inicjowanie i wspieranie projektów badawczych, edukacyjnych i edytorskich upowszechniających wybitne dokonania kultury polskiej oraz prezentujących istotne elementy polskiego dziedzictwa narodowego jako elementu wspólnego europejskiego dziedzictwa kulturowego;

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 13 realizowanie przedsięwzięć z zakresu popularyzacji przeszłości poprzez: programy edukacyjne, trasy turystyczne, imprezy folklorystyczne, festyny archeologiczne i inne; promowanie regionu m.in. poprzez wydawnictwa i różnego rodzaju przedsięwzięcia dot. dziedzictwa kulturowego (obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, Dnia Muzeum itp.); wydanie informatora o muzeach w województwie; promocja regionu w Europie uwzględniająca dorobek najwybitniejszych twórców na przestrzeni wieków przez najstarsze zabytki materialne. Wśród instrumentów wdrażania programu rozwoju kultury wymieniono natomiast cztery instrumenty, z których dwa zasługują na większą uwagę w kontekście programu opieki nad zabytkami, a mianowicie: działania pobudzające aktywność społeczną, obywatelską oraz mecenat nad działalnością kulturalną (dotacje, granty, nagrody, gwarancje kredytu, zachęty dla instytucji prywatnych do partycypacji w finansowaniu kultury). działania legislacyjne (tworzenie prawa miejscowego sprzyjającego rozwojowi kultury). Program opieki nad zabytkami dla całego województwa jest zasadniczo zbieżny z tymi celami, z wyjątkiem mało zeń związanego celu pierwszego, dotyczącego przeciwdziałaniu dysproporcjom w poziomie rozwoju i warunków uczestnictwa kulturowego ludności. Zdaniem autorów programu rozwoju kultury docelowo województwo podkarpackie musi stać się regionem przyjaznym, sprawnym i chłonnym społecznie i kulturowo, zachowując jednocześnie własne wartości i minimalizując negatywne skutki tendencji do uniwersalizacji. Walory Podkarpacia powinny stać się identyfikowalną częścią kultury narodowej. ( ) W związku z powyższym polityka regionalna powinna zmierzać do wypracowania mechanizmów, które będą integrować społeczność regionalną wokół powszechnie akceptowanych celów rozwoju i preferowanych wartości, przy bezwzględnym poszanowaniu istniejących odrębności lokalnych i kulturowych. Wymieniając mocne strony województwa podkarpackiego autorzy programu wymienili m.in. istnienie na jego terenie dwóch względnie mocnych ośrodków zasobów i aktywności (Rzeszowa i Przemyśla) oraz dużą liczbę zabytków kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego. Oceniając z kolei szanse rozwoju kultury w regionie wskazano m.in. na wielokulturowość regionu i rozwój zainteresowania turystyką opartą na wartościach kulturowych regionu. Warte uwzględnienia w kontekście programu opieki nad zabytkami są również zasadnicze kierunki oddziaływania państwa na przebieg procesów rozwoju regionalnego w Polsce (zgodne z głównymi kierunkami działań funduszy strukturalnych w Unii Europejskiej), zawarte w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego, a mianowicie: rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów; restrukturyzacja bazy ekonomicznej regionów i tworzenie warunków jej dywersyfikacji; rozwój zasobów ludzkich; wsparcie obszarów wymagających aktywizacji i zagrożonych marginalizacją; rozwój międzynarodowej współpracy regionów. W fazie przygotowań pozostają: Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020 oraz Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 14 Strategia jako jeden z priorytetów wymienia Rozwój kultury wskazując w tym zakresie na trzy podstawowe kierunki działania: 1. Zwiększenie możliwości dostępu do kultury 2. Kształtowanie kulturowej tożsamości regionalnej 3. Poprawa jakości środowiska kulturowego Wskazane w tym priorytecie kierunki działań oraz konkretne zadania odnoszą się w znacznym stopniu do problematyki ochrony i opieki nad zabytkami. Za istotne działanie uznane zostało: zachowanie i odbudowa dziedzictwa kulturowego, wspieranie twórczości artystycznej oraz ochrona krajobrazu kulturowo-przyrodniczego wsi i miast jako czynniki służące budowaniu wokół istniejącego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji podkarpackiej świadomości regionalnej. Zwrócono także uwagę na historyczne uwarunkowania regionu i występującą niegdyś różnorodność etniczną, narodowościową, wyznaniową i kulturową. Jako jeden z celów strategicznych uznano ochronę zarówno dóbr kultury rodzimej, jak i dorobku obecnych historycznie na tej ziemi mniejszości narodowych. Wskazano na konieczność ochrony dóbr kultury materialnej (w szczególności zabytków nieruchomych, tak architektury miejskiej jak wiejskiej oraz zabytków ruchomych wytworów sztuki czy rzemiosła). Odnośnie współpracy międzynarodowej w ramach celu strategicznego: Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartości przyrodniczo-krajobrazowych strategia za jeden z priorytetów uznaje Współpracę na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego i wymienia trzy podstawowe kierunki działania: 1. Współpraca w zakresie informacji i promocji turystyczno-kulturalnej 2. Podejmowanie działań w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego 3. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju turystyki. Wskazano tu na istotne zadania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego: realizacja programu ochrony drewnianej architektury sakralnej pogranicza polsko-słowackoukraińskiego, program ochrony zabytkowych cmentarzy, zabytków ruchomych znajdujących się w zbiorach muzealnych, ochronę zabytkowego krajobrazu ze szczególnym uwzględnieniem parków rezydencjonalnych w Polsce i na Ukrainie, działania służące ochronie najcenniejszych obiektów cerkiewnej architektury drewnianej oraz zespołu fortecznego Twierdzy Przemyśl, wspieranie projektów badawczych i edukacyjnych dotyczących dziedzictwa kulturowego, wspieranie folkloru i zanikających zawodów oraz działania popularyzatorskie i promocyjne obiektów zabytkowych. Problematyka opieki nad zabytkami znalazła także swe miejsce w projekcie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 w celach szczegółowych: Poprawa jakości środowiska oraz zachowanie i ochrona zasobów przyrodniczych i wartości krajobrazowych Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartości przyrodniczokrajobrazowych. Stwierdzono, że jeden ze strategicznych kierunków rozwoju województwa powinna stanowić gospodarka turystyczna istotny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, wynikający bezpośrednio z analizy potencjału zawartego w walorach turystycznych województwa, który należy w pełni wykorzystać w celu pobudzenia koniunktury gospodarczej w województwie. Zauważono, iż rozwój gospodarki turystycznej może bezpośrednio

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 15 wspomagać działalność instytucji chroniących regionalne dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze. Ochrona zabytków uwzględniona została w Priorytecie 2. Celów szczegółowych: Wzmocnienie i rozwój infrastruktury społecznej na poziomie regionalnym i lokalnym jako Działanie 2.3. Waloryzacja i rozwój kultury i dziedzictwa kulturowego. W ramach tego działania wskazano na następujące cele: Ochrona i rewaloryzacja zabytkowych obiektów oraz miejsc pamięci narodowej o wysokiej wartości historycznej, a także placówek kultury oraz cykliczne organizowanie kameralnych i masowych imprez z wykorzystaniem tychże obiektów, tak by na stałe zafunkcjonowały w świadomości mieszkańców regionu przy równoczesnym ciągłym i intensywnym promowaniu Podkarpacia z jego atrakcjami w kraju i za granicą. Ochrona dziedzictwa kulturowego ruchomego poprzez jego konserwację i digitalizację. Modernizacja instytucji kultury. 4. Założenia ochrony zabytków wynikające z krajowych dokumentów programowych Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim a Krajowy Program Opieki nad Zabytkami Dokumentem o fundamentalnym znaczeniu dla kwestii ochrony zabytków w Polsce są Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, opracowane przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury. W dokumencie tym czytamy m.in.: Na dziedzictwo kulturowe człowieka składają się dobra kultury i dobra natury. Zabytki dawne materialne i niematerialne dobra kultury są ważną częścią składową tego dziedzictwa. Ich ochrona zadeklarowana została jako konstytucyjny obowiązek Państwa (art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego (...). Zabytki w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym, nad którym pieczę kodyfikuje artykuł 82 Konstytucji stanowiący: obowiązkiem Obywatela (...) jest troska o dobro wspólne. Ochrona i konserwacja zabytków jest istotnym elementem polityki kulturalnej Państwa, są one bowiem nie tylko śladem przeszłości, ale także cennym składnikiem kultury współczesnej, przyczyniającym się do kształtowania przyjaznego człowiekowi środowiska jego życia. (...) Ich zachowanie, ochrona i konserwacja jest działaniem w ważnym interesie publicznym ze względu na znaczenie zabytków w procesie edukacji, humanizacji społeczeństwa, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie także znaczenie dla sfery ekonomii i gospodarki. Zadaniem głównym polityki państwa w dziedzinie ochrony zabytków jest stworzenie w najbliższych latach mechanizmów porządkujących tę sferę, dostosowujących ją do warunków gospodarki rynkowej zarówno poprzez niezbędne uzupełnienia i korekty legislacyjne, jak i poprzez zmiany organizacyjne obejmujące konieczne rozszerzenie zakresu działań istniejących instytucji, aż po zmiany w strategii i organizacji ochrony. Te niezbędne, wprowadzane na drodze ewolucyjnej, zmiany powinny z jednej strony nie dopuścić do utracenia dotychczasowego bezcennego dorobku Polski w dziedzinie ochrony, z drugiej umożliwić funkcjonowanie i rozwój tej dziedziny w Zjednoczonej Europie.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 16 Opracowanie Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami jest ustawowym obowiązkiem Ministra Kultury, zgodnie z zapisem Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. program określa cele i kierunki działań oraz zadania, które powinny być podjęte w szczególności przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Celem Programu jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Bardzo istotne jest przypomnienie podstawowych zasad konserwatorskich: Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: 1. zasady primum non nocere, 2. zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), 3. zasady minimalnej niezbędnej ingerencji, 4. zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco, 5. zasady czytelności i odróżnialności ingerencji, 6. zasady odwracalności metod i materiałów, 7. zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów-architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń. Do opracowania Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przyjęto następujące tezy: 1. Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami: stan zabytków nieruchomych, stan zabytków ruchomych, stan zabytków archeologicznych, stan zabytków techniki, pomniki historii i obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, stan służb konserwatorskich, stan opieki nad zbytkami, stan uregulowań prawnych. 2. Działania o charakterze systemowym: powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa. realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzenia pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące dobra kultury i natury. wypracowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego i wprowadzenie jej do polityk sektorowych. 3. System finansowania: stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. 4. Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych. 5. Kształcenie i edukacja: kształcenie profilaktyczne, podyplomowe i system uznawalności wykształcenia, edukacja społeczeństwa, edukacja właścicieli i użytkowników 6. Współpraca międzynarodowa: współpraca z instytucjami i organizacjami, współpraca w obszarze Europy Środkowej. Do czasu zakończenia prac nad Wojewódzkim Programem Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim Rada Ministrów nie uchwaliła krajowego programu ochrony

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 17 zabytków i opieki nad zabytkami, stąd w niniejszym wojewódzkim programie uwzględniono jedynie omówione powyżej Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim a Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 przyjęta przez Radę Ministrów 21 września 2004r. jest rządowym dokumentem stanowiącym podstawę dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa, funkcjonującej w warunkach rynkowych, a także dla wspólnoty Polski z Unią Europejską. Głównym celem strategii jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów w Polsce. Strategia przyjęła następujące priorytety: Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. W ramach niniejszego priorytetu przyjęte zostały działania mające na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja działań pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego jest uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego określa działania na lata 2004-2006 wytyczając następujące strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków: przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami; podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa; poszukiwanie instrumentów wzmacniających efekty działalności służby konserwatorskiej; ograniczenia uznaniowości konserwatorów poprzez nałożenie na nich odpowiedzialności za niezgodne z prawem postępowanie; intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 18 II CELE PROGRAMU W ŚWIETLE USTAWY Z DNIA 23 LIPCA 2003 r. O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa, iż opracowanie programu opieki nad zabytkami ma na celu: 1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 19 III OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASOBU Scharakteryzowanie zasobu zabytków ma na celu określenie, co (przede wszystkim) należy chronić i czym należy się opiekować, a tym samym ma pomóc we właściwym rozłożeniu najważniejszych akcentów w programie opieki nad zabytkami. Zadania i cele sformułowane w dalszej części niniejszego Programu są bezpośrednio zależne nie tylko od zasobu zabytków znajdujących się na terenie województwa, lecz również od ich stanu zachowania. I tak bardzo dobry lub dobry stan zachowania wymaga jedynie stałej troski o obiekt (jak np. prowadzenie bieżących remontów). Natomiast znaczny stopień zniszczenia substancji zabytkowej implikuje cały proces działań (pozostających nie tylko w gestii samorządu, lecz także a często przede wszystkim właścicieli, posiadaczy obiektów oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków) niezbędnych do powstrzymania dalszej degradacji. Skuteczna opieka nad zabytkami wymaga jednak ze strony samorządu nie tylko wiedzy dotyczącej wartości zabytków zlokalizowanych na terenie województwa, lecz także dostrzegania występujących problemów i reagowania na pojawiające się zagrożenia. 1. Zabytki nieruchome z wyszczególnieniem obiektów o istotnym znaczeniu dla regionu Omówienie zabytków nieruchomych województwa podkarpackiego podzielono na cztery zasadnicze części. W pierwszej wykazano obiekty objęte szczególną, ponadnarodową formą ochrony, jaką stanowi wpis na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. W części drugiej omówiono zabytki nieruchome objęte krajowymi prawnymi formami ochrony określonymi w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., do jakich należą: uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, wpis do rejestru zabytków i ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W części trzeciej omówiono zagadnienie ewidencji zabytków, do prowadzenia której na mocy wspomnianej ustawy zobligowane są samorządy gminne. W ostatniej, czwartej części, podjęto próbę ogólnej charakterystyki zasobu zabytków nieruchomych z terenu województwa podkarpackiego. Zarówno Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO, jak i Lista Pomników Historii stanowią istotny wyróżnik, mający informować społeczeństwo o nadzwyczajnych w skali globu lub kraju walorach danego zabytkowego obiektu czy zespołu. W ten sposób wyróżniają się one wśród wielu tysięcy zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków czy licznych budowli, których ochronę zapewniają ustalenia zawarte w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 1.1. Zabytki nieruchome województwa podkarpackiego na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO Idea utworzenia tejże listy wiązała się z przyjętą przez ONZ w r. 1972 Konwencją w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, której Polska była jednym z sygnatariuszy. Pierwsza lista ogłoszona została w r. 1978. Z Polski na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO wpisanych jest obecnie 11 obiektów. W rozumieniu Konwencji za dziedzictwo kulturalne uważane są: zabytki; dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim 20 zespoły budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; miejsca zabytkowe; dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. Wpis na listę oznacza nie tylko prestiż, ale także zobowiązanie do stałej opieki nad wpisanym na listę obiektem ze strony państwa i społeczności lokalnej. Obiekty takie muszą odznaczać się wysoką rangą, wykraczającą poza zasięg regionu, państwa, a nawet kontynentu. Na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO z terenu województwa podkarpackiego znajdują się dwa obiekty. Są to drewniane kościoły parafialne w Bliznem i Haczowie, które wpisano we wspólnej grupie z drewnianymi kościołami położonymi na terenie województwa małopolskiego (Binarowa, Dębno, Lipnica Murowana, Sękowa) na mocy decyzji z dnia 5 lipca 2003 r. kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Michała Archanioła w Haczowie (gm. Haczów, pow. brzozowski) wzniesiony w 4 ćwierci XIV w., gotycki, jednonawowy, z wieżą zwieńczoną izbicą. Strop i ściany wnętrza dekorowane polichromią pochodzącą z ok. 1494 r. Ołtarze barokowe z XVII w. Kościół należy do najstarszych i największych kościołów drewnianych w Polsce kościół pw. Wszystkich Świętych w Bliznem (gm. Jasienica Rosielna, pow. brzozowski) wzniesiony prawdopodobnie ok. poł. XV w. (pierwsza wzmianka o istnieniu parafii i kościoła pochodzi z 1470 r.), gotycki, jednonawowy z wieżą. Wnętrze dekorowane polichromią z poł. XVI, poł. XVII w. i z ok. 1700r. Wyposażenie z różnych epok: późnogotyckie, manierystyczne i barokowe. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła znajdują się unikatowe drewniane zabudowania plebańskie. Kościół należy do najstarszych zabytków drewnianej architektury sakralnej w Polsce. 1.2. Zabytki nieruchome województwa podkarpackiego a prawne formy ich ochrony Zespoły zabytkowe uznane przez Prezydenta RP za Pomniki Historii Na Liście Pomników Historii umieszcza się miejsca, które ze względu na znaczącą w dziejach kraju historię, wartości kulturowe i religijne, z uwagi na klasę architektury, bogactwo nagromadzonych cennych przedmiotów oraz piękno otaczającego je krajobrazu zasługują na szczególną uwagę i ochronę. Lista Pomników Historii prowadzona jest od roku 1994. Jej uzupełnienia dokonuje Prezydent Rzeczypospolitej w drodze rozporządzenia, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Minister może złożyć wniosek po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków. Aby wpis mógł zostać dokonany musi dotyczyć zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury. Granice wpisu precyzuje rozporządzenie Prezydenta RP o uznaniu za pomnik historii (art. 15.1. i 15. 2.). Obecnie (stan na 29.11.2005) lista liczy 30 zespołów i obiektów.