przegląd zachodniopomorski

U n i w e r s y t e t S z c z e c i ń s k i przegląd zachodniopomorski Zeszyt specjalny Kobieta w kulturze politycznej świata pod redakcją Renaty Gałaj-Dempniak i Danuty Okoń k w a r t a l n i k szczecin 2012 rocznik XXVII (LVI) zeszyt 2

Komitet Redakcyjny Tadeusz Białecki (Szczecin, redaktor naczelny) Roman Drozd (Słupsk), Radosław Gaziński (Szczecin), Danuta Kopycińska (Szczecin) Kazimierz Kozłowski (Szczecin) Radosław Skrycki (Szczecin, sekretarz redakcji) Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Recenzent zeszytu dr hab. Mariola Hoszowska prof. UR Redaktorzy językowi Elżbieta Blicharska Krzysztof Gołda Korektor Małgorzata Szczęsna Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Wiesława Mazurkiewicz Publikacja powstała dzięki przychylności i wsparciu Urzędu Marszałka Zachodniopomorskiego Rektora Uniwersytetu Szczecińskiego Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego Jolanty Niemcewicz Fundacji Oleander Firmy Huberta Lisa Adres redakcji: 71 101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66 tel. 91 444 20 12 e-mail: redakcja_wnus@wneiz.pl www.przegladzachodniopomorski.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2012 ISSN 0552-4245 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 14,0. Ark. druk. 14,1. Format B5. Nakład 130 egz. Cena zł 21,00 (w tym 5% VAT)

Spis treści Danuta Okoń Iulia Augusta mater w świetle źródeł epigraficznych... 7 Piotr Briks Księga Rut jako przykład społeczno-politycznego zaangażowania kobiety w Starym Testamencie... 17 Anna Czarniecka Odkryta maszkara. Maria Kazimiera d Arquien w pismach politycznych końca XVII wieku... 27 Andrzej Stroynowski Polityczna rola Izabeli Czartoryskiej... 41 Artur Kaźmierczak Kobiety z rodzin szlacheckich w życiu i działaniach politycznych mężczyzn w świetle pamiętników i literatury okresu staropolskiego... 57 Валентина Шандра Чинники зростання ролі жінок у суспільному житті України (1880-ті рр. початок ХХ ст.)... 77 Ryszard Tomczyk Rusinki (Ukrainki) w austriackiej Galicji. Pomiędzy konserwatyzmem a radykalizmem... 89 Renata Gałaj-Dempniak Kobieta na amerykańskim, angielskim i australijskim plakacie oraz ilustracji wojennej okresu pierwszej wojny światowej... 113 Henryk Walczak Maria królowa Rumunii a przymierze z Polską 1919 1938... 135 Wojciech Wichert Rola i znaczenie kobietyw życiu społeczno-politycznym III Rzeszy... 155 Tomasz Butkiewicz Szkoły wychowania narodowo-politycznego dla dziewczątw latach 1938 1945. Przyczynek do roli kobiety matki w ideologii III Rzeszy... 171 Tomasz Dźwigał W drugim szeregu rola i znaczenie kobiet w działalności szczecińskiej opozycji... 189 Anna Obiegło Polityka europejska w kwestii przemocy w rodzinie wobec kobiet... 205

Szanowni Czytelnicy, mamy przyjemność oddać do Waszych rąk zeszyt specjalny Przeglądu Zachodniopomorskiego, poświęcony ważkim zagadnieniom obecności, roli i znaczenia kobiet w świecie polityki. Jest on podsumowaniem dyskusji, które toczyły się w trakcie ogólnopolskiej konferencji pt. Kobieta w kulturze politycznej świata, zorganizowanej w dniach 25 26 października 2011 r. w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Dyskusje te nie zostały zakończone w trakcie obrad, lecz przeniosły się do kuluarów, a następnie na stronice tekstów nadsyłanych przez uczestników konferencji. W efekcie otrzymujemy tom niezwykle bogaty w treści, w którym na temat tytułowej kwestii wypowiadają się badacze z wielu ośrodków naukowych w Polsce, dodając swój głos do dyskursu całego środowiska historycznego. Dodatkowym walorem prezentowanych materiałów jest ich różnorodność, autorzy bowiem omawiają zagadnienia związane z polityczną rolą kobiet od starożytności po czasy współczesne, odnosząc się do wszystkich regionów świata i do różnych stref kulturowych. Tworzy się w ten sposób ciekawy, zróżnicowany, lecz zadziwiająco koherentny obraz kobiet, odpowiadający na pytanie o ich rolę w świecie polityki wczoraj, dziś i jutro. Danuta Okoń Renata Gałaj-Dempniak

p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i TOM xxvii (lvi) rok 2012 zeszyt 2 K o b i e t a w k u l t u r z e p o l i t y c z n e j ś w i a t a Danuta Okoń Uniwersytet Szczeciński Iulia Augusta mater w świetle źródeł epigraficznych * Julia Domna (Iulia Domna), żona Lucjusza Septymiusza Sewera (L. Septimius Severus), panującego w Imperium Romanum w latach 193 211, nie bez racji uznawana jest za najbardziej utytułowaną spośród cesarzowych. Jej poprzedniczki z reguły nosiły jeden tytuł augusty; Faustyna młodsza (Faustina minor) żona Marka Aureliusza (M. Aurelius Antoninus), cesarza w latach 160 180 dodatkowo uzyskała wysoce honorowe określenie mater castrorum, czyli matka obozów. Godność tę otrzymała od męża, towarzyszyła mu bowiem w większości wypraw organizowanych przeciwko najeżdżającym imperium Markomanom i Kwadom. Prawdopodobnie wykorzystywała swą obecność u boku princepsa na działalność z reguły pozostawianą kobietom opiekę nad chorymi i rannymi, nadzór szpitali i kuchni, co dało podstawę do jej uczczenia jako opiekunki żołnierzy. U jej boku przebywał mały Kommodus (L. Aurelius Commodus Antoninus), honorowanie więc cesarzowej jako matki zwracało uwagę opinii publicznej na jej rzeczywistego syna, który w ten sposób stawał niejako w jednym szeregu z legionistami imperium. Można zatem uznać, że nowy tytuł Faustyny miał się przysłużyć nie tyle jej samej, ile polityce dynastycznej Marka Aureliusza. Następczynie Faustyny były augustami krótko, nie miały czasu i okazji uzyskać rozbudowanej tytulatury. * Autorka realizuje badania naukowe w oparciu o grant Narodowego Centrum Nauki (decyzja nr DEC-2011/01/B/HS3/01273), zatytułowany Album senatorów epoki Sewerów (193 235 n.e.).

8 Danuta Okoń Przełomu w tej dziedzinie dokonał dopiero Septymiusz Sewer, u którego boku, przez cały okres rządów, stała Julia Domna. Małżeństwo ich zostało zawarte w 187 r., po śmierci pierwszej żony Sewera Pakcji Marcjany (Paccia Marciana) 1, pochodzącej z jego rodzinnej Afryki. W chwili ślubu małżonek miał ponad 40 lat 2, jego wybranka około piętnastu. Proporcje wieku były typowe dla świata antycznego, nie dziwią też w sytuacji drugiego małżeństwa. Zaślubiny odbyły się w Galii, gdzie Septymiusz Sewer pełnił funkcje namiestnika (legatus pro praetore provinciae Galliae Lugdunensis). Domna przybyła do stolicy prowincji Lugdunum ze swojego miasta rodzinnego, Emesy. Leżało ono w Syrii i słynęło ze świątyni Elah Gabala, boga góry. Arcykapłanem świątyni był w tym czasie ojciec wybranki Sewera, co pozwala stwierdzić, że nie pochodziła ona wprawdzie z rodu senatorskiego, lecz było to zrekompensowane jej niewątpliwym bogactwem. Słynęła też Domna z urody oraz rozległych zainteresowań kulturalnych 3, o czym Sewer mógł się przekonać osobiście, gdyż poznał przyszłą żonę ok. 179 182 r., stacjonując w Syrii jako legat legionu IV Scythica 4. W roku 188 para doczekała się pierwszego syna Lucjusza Septymiusza Bassianusa (L. Septimius Bassianus), noszącego przydomek dziadka ze strony matki (Iuliusa Bassianusa); w 189 r. drugiego: Publiusza Septymiusza Gety (P. Septimius Geta), obdarowanego przydomkiem dziadka ze strony ojca (P. Septimiusa Gety). Fakt, że pierwszy syn, zwany później powszechnie Karakallą, nosił przydomek rodziny matki, a nie jak było tradycją ojca, sugeruje duży wpływ Domny na męża i szacunek, z jakim odnosił się do jej rodziny. Tymczasem 31 grudnia 192 r. został zamordowany przez spiskowców cesarz Kommodus, syn Marka Aureliusza. Następnego dnia, 1 stycznia 193 r., obwołano jego następcą Publiusza Helwiusza Pertynaksa (P. Helvius Pertinax), starszego wiekiem, zasłużonego i szanowanego senatora, który panował niespełna 1 SHA, vita Sev. 3, 2 (jako Marcia); IRT 410; IRT 411; CIL VIII 19494 = ILS 440 = ILAlg 2, 1, 565. 2 Źródła nie są zgodne co do daty urodzin Septymiusza Sewera i wskazują na 11 kwietnia 145 r. (Cass. Dio, 76, 17, 4) lub 8 kwietnia 146 r. (SHA, vita Sev., 1, 3). 3 Np.: Cass. Dio, 75, 15, 7; 77, 18, 3; Philostratos, vita Apoll. 1, 3; vitae sophist. 2, 30. Znany sofista Philostratos, vitae sophist. 2, 30, nazywa ją nawet filozofką. 4 Warto zaprezentować w tym miejscu senatorski cursus honorum Septymiusza Sewera do momentu jego proklamacji cesarskiej: quaestor Sardiniae, tribunus militum, legatus proconsulis Africae, tribunus plebis candidatus imp. M. Aurelii, praetor, in ipsa praetura in Hispaniam missus (iuridicus Asturiae et Gallaeciae?), legatus legionis IV Scythicae, legatus pro praetore provinciae Lugdunensis, proconsul Siciliae, consul suffectus, legatus Pannoniae.

Iulia Augusta mater... 9 trzy miesiące 28 marca zginął z rąk gwardii pretoriańskiej. Zbuntowani gwardziści przekazali władzę bogatemu senatorowi Markowi Didiuszowi Julianowi (M. Didius Iulianus), gdyż obiecał im za poparcie po 25 tys. sesterców. Kiedy wieści te dotarły na prowincję, wywołały wzburzenie, głównie w kręgach wojskowych. Legiony, niezadowolone z sytuacji w Rzymie, postanowiły samodzielnie podjąć decyzję o wyborze princepsa. 9 kwietnia 193 r. Septymiusz Sewer, pełniący wówczas funkcję legata Panonii Górnej, został proklamowany cesarzem przez garnizon swojej prowincji (legiony: I Adiutrix, X Gemina, XIV Gemina). Rozpoczęła się wojna domowa, w czasie której Sewer, głoszący się mścicielem Pertynaksa, zajął Rzym (9 czerwca 193 r.). Miasto powitało go entuzjastycznie, co niekoniecznie było wyrazem rzeczywistej sympatii dla nowego cesarza, na pewno zaś świadczyło o lęku przed siłą towarzyszących mu wojsk. Po złożeniu przepisowych ofiar w świątyni Jowisza kapitolińskiego i wizycie w senacie, który uroczyście nadał mu imperium, Sewer podjął pierwsze decyzje państwowe, m.in. o pogrzebie Pertynaksa i jego apoteozie. Prawdopodobnie wówczas też nadano jego żonie tytuł przynależny żonie cesarza, gdyż od tej pory figuruje w napisach i na monetach jako Iulia Domna Augusta. Był to tytuł wówczas niemal automatycznie przyznawany cesarzowym, jego nadanie Domnie nie budzi więc zdziwienia. Wkrótce Sewer rozpoczął wojnę z Pescenniuszem Nigrem (C. Pescennius Niger), ogłoszonym równocześnie z nim cesarzem przez legiony wschodu imperium. Wojna była długotrwała, po pokonaniu uzurpatora Sewer walczył jeszcze z ludami Oshroeny, Adiabeny i Arabami pustynnymi, którzy stanęli po stronie Nigra. Działania te rozpoczęto prawdopodobnie w początku 195 r., a zakończyły się sukcesem i zorganizowaniem za Eufratem nowej rzymskiej prowincji Oshroeny. W walkach towarzyszyła Sewerowi Domna (prawdopodobnie wraz z synami), co zapewniało całej rodzinie ochronę wojskową. Zaraz po zakończeniu tej wyprawy (lub jeszcze w jej trakcie) cesarz ogłosił się synem Marka Aureliusza, a swego starszego syna Bassianusa nakazał od tej pory nazywać Markiem Aureliuszem Antoninem (M. Aurelius Antoninus). Posunięcie to miało głównie charakter propagandowy. Wymyślona filiacja była sygnałem dla społeczeństwa, iż wracają złote czasy Imperium Romanum. Drora Baharal w swoim studium propagandy cesarskiej zauważyła, że już od 193 r. rzeźby, portrety oraz monety z wizerunkami Septymiusza Sewera i jego rodziny wzorowano na podobiznach Marka Aureliusza i jego bliskich. Septymiusz Sewer był na nich upodabniany do Marka Aureliusza, Bassianus i Geta do Kommodusa i Anniusza Werusa, synów

10 Danuta Okoń Marka, a Julia Domna nabyła cech Faustyny młodszej 5. To pozwala stwierdzić, że plany cesarza odnośnie do wzmocnienia podstaw swojej władzy poprzez wspomnianą adopcję sięgają okresu jego pobytu w Rzymie w 193 r. Skutkiem wspomnianej decyzji Sewera było odwołanie oficjalnego potępienia Kommodusa (od tej pory brata cesarza przez adopcję), który teraz zaczął być czczony jako divus Commodus. W tym samym czasie, prawdopodobnie 14 kwietnia 195 r. 6, cesarz podjął decyzję o przyznaniu żonie tytułu noszonego wcześniej przez Faustynę młodszą mater castrorum, co stanowiło logiczną konsekwencję przyjętej linii propagandowej. Ogłoszenie starszego syna Markiem Aureliuszem Antoninem było jednocześnie wskazówką, że sukcesorem Sewera będzie jego naturalny syn, a nie uczyniony wcześniej cezarem z powodów koniunkturalnych legat Brytanii, Klodiusz Albin (P. Clodius Albinus). Ustalenie następstwa wydarzeń, wobec braku precyzji źródeł, jest niemożliwe 7. Wiadomo, że w drodze powrotnej ze Wschodu cesarz zdecydował się na ogłoszenie swego starszego syna cezarem (4 lub 9 kwietnia 196 r.). Podjęte przez władcę działania wywołały proklamowanie się Klodiusza Albina augustem, co bezpośrednio doprowadziło do wojny, tym razem na zachodzie imperium. Julii Domnie wspomniane wydarzenia również przyniosły poważne zmiany. Od momentu awansu starszego syna na następcę cesarza jego matka zaczęła nosić tytuł podkreślający jej związki rodzinne z nowym panującym mater Caesaris. W trakcie wojny z Albinem Sewer zdecydował się mianować Bassianusa augustem, a młodszego syna Getę cezarem. W tej sytuacji zmienia się też nomenklatura Domny od tego czasu nazywana jest mater Augusti et Caesaris, oczywiście zachowując poprzednio przyznane tytuły: Augusta i mater castrorum. 5 D. Baharal, Victory of Propaganda: The Dynastic Aspect of the Imperial Propaganda of the Severi: The Literary and Archeological Evidence AD 193 235, Oxford 1996, rozdz. II: Septimius Severus and the gens Aurelia, passim. 6 Zob. na ten temat: D. Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, Darmstadt 1990, s. 167. 7 Herodian., 3, 5, 4 3, 6, 9, podał wersję, według której Sewer napisał do Klodiusza Albina list i nakazał swoim posłańcom, aby korzystając z okazji, zabili odbiorcę. Albin polecił zrewidować wysłanników, a znalazłszy broń, skazał ich na śmierć, co spowodowało w konsekwencji wybuch wojny. Podobny w szczegółach opis wydarzeń zawiera SHA, vita Clod. Albini, 7, 2 8, 4. Inny fragment zbioru SHA, vita Sev., 10, 1, zawiera informację, że początkiem wojny było wystąpienie Albina, który rebellavit in Gallia, co może oznaczać przyjęcie tytułu augusta. Współczesny wydarzeniom Kasjusz Dion napisał lakonicznie, że Sewer nie chciał mieć dłużej Albina za swojego cezara (Cass. Dio, 75, 4).

Iulia Augusta mater... 11 Następna zmiana w jej tytulaturze związana była z tragicznymi wydarzeniami w rodzinie Sewerów. W 202 r. Sewer doprowadził do związku swego starszego syna Marka Aureliusza Antonina z Fulwią Plautyllą (Fulvia Plautilla), córką Gajusza Fulwiusza Plaucjana (C. Fulvius Plautianus), prefekta pretorianów, swego kuzyna i najbliższego współpracownika. Młoda cesarzowa otrzymała tytuł augusty, zajmując (przynajmniej formalnie) miejsce równorzędne ze swą teściową. Na oficjalnych napisach Plautylla i jej ojciec pojawiają się jako członkowie rodziny cesarskiej. Jednak młody cesarz nienawidził wszechwładnego dostojnika, a zarazem teścia; podobne uczucia do niego żywiła również Domna 8. Wskutek niejasnego ciągu wydarzeń Plaucjan został zamordowany, a jego córkę i syna skazano na wygnanie. Cała trójka, a także wszyscy uznawani za ich przyjaciół zostali objęci damnatio memoriae. Ich imiona znikły z wszelkich zapisów, portrety zostały zniszczone, a podjęte przez nich decyzje (w tym np. testamenty) uznano za nieważne. Oficjalne napisy umieszczone niemal we wszystkich miastach imperium uległy urzędowo nakazanej martelacji zamiast imion Plautylli i Plaucjana figurowały na nich wymowne dziury. W niektórych wypadkach (szczególnie eksponowanych) władze podejmowały decyzję, aby w miejsca ogołocone wpisać inny tekst. W napisie dedykacyjnym na słynnym łuku bankierów 9 w Rzymie widnieje obecnie napis: 1. imp. Caes. L. Septimio Severo Pio Pertinaci Aug. Arabic. Adiabenic. Parth. max. fortissimo felicissimo, pontif.\ 2. max., trib. potest. XII, imp. XI, cos. III, patri patriae, et\ 3. imp. Caes. M. Aurelio Antonino Pio Felici Aug., trib. potest. VII, cos. <III, p.p., procos. fortissimo felicissimoque principi>et\ 4. Iuliae Aug. matri Aug. <n.> et castrorum et <senatus et patriae et> imp. Caes. M. Aureli Antonini Pii Felicis Aug.\ 5. <Parthici maximi Brittannici maximi>\ 6. argentari et negotiantes boari huius <loci qui invehent> devoti numini eorum. który brzmiał wcześniej prawdopodobnie 10 : 1. imp. Caes. L. Septimio Severo Pio Pertinaci Aug. Arabic. Adiabenic. Parth. max. fortissimo felicissimo, pontif.\ 2. max., trib. potest. XII, imp. XI, cos. III, patri patriae, et\ 3. imp. Caes. M. Aurelio Antonino Pio Felici Aug., trib. potest. VII, cos. et P. Septimio Getae nobilissimo Caes. et\ 8 Cass. Dio, 75, 15, 6 7. 9 CIL VI 1035 = ILS 426. 10 Zob. H.W. Benario, Julia Domna: Mater Senatus et Patriae, Phoenix 12 (1958), 2, s. 67.

12 Danuta Okoń 4. Iuliae Aug. matri Augg. et castrorum et Fulviae Plautillae Aug. imp. Caes. M. Aureli Antonini Pii Felicis Aug.\ 5. uxori filiae C. Fulvi Plautiani c.v. pontif. nobilissimi pr. pr. cos. II necessari et comitis Augg. 6. argentari et negotiantes boari huius <???> devoti numini eorum. Pomijając wstępnie zamianę tekstu, która jest widoczna w 3. linii (zamiast Gety rozwinięty tytuł Karakalli), warto zwrócić uwagę na inną zmianę w 4. linii zamiast imienia Plautylli pojawia się dalszy ciąg tytulatury Julii Domny et senatus et patriae, a więc matka senatu i ojczyzny. Domna figuruje więc ostatecznie jako Iulia Aug. mater Augusti nostri et castrorum et senatus et patriae et imp. Caes. M. Aureli Antonini Pii Felicis Aug. Poprawkę tę wprowadzono prawdopodobnie wkrótce po 205 r., czyli po śmierci Plaucjana i wygnaniu Plautylli, gdyż trudno przyjąć, że oficjalny napis, jakim była dedykacja łuku bankierów, stał od 205 do 211 r. (kiedy to wprowadzono kolejne poprawki) z pozostałymi po martelacji dziurami. Można moim zdaniem przychylić się do opinii Wolfganga Kuhoffa 11, iż jest to dowód na to, że Julia Domna nosiła bardziej rozbudowaną tytulaturę już w tym okresie, choć większość badaczy wskazuje, że była ona powszechnie stosowana dopiero od 211 r., czyli od śmierci jej męża 12. Warto przytoczyć inne dowody epigraficzne na rzecz hipotezy o rozszerzeniu listy tytułów cesarzowej już w 205 r.: 1. Inskrypcja z Rzymu CIL VI 3401 = XIV 2255 = ILS 2398 wystawiona Sewerowi, jego starszemu synowi i Julii Domnie tytułuje ją: mater Aug(usti) n(ostri) et senat(us) et patriae et castr(orum). Inskrypcję wystawiono za życia cesarza, a więc przed lutym 211 r., a po rozpoczęciu działań w Brytanii w 209 r., gdyż syn Sewera nosi już przydomek Britannicus maximus. 2. Inskrypcja z Rzymu CIL VI 354 = ILS 2218 zawiera rozwiniętą tytulaturę Domny: Iulia Aug(usta) mater Aug(usti) <n(ostri)> et castr(orum) et <senatus 11 W. Kuhoff, Iulia Aug. mater Aug. n. et castrorum et senatus et patriae, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 97 (1993), s. 259 271. 12 Tak przede wszystkim H.V. Instinsky, Studien zur Geschichte des Septimius Severus, Klio 17 (1942), s. 200 219. D.E.L. Haynes, P.E.D. Hirst, Porta Argentariorum, London 1939, s. 5, uznali przyznanie Domnie tytułu mater senatus et patriae przed 211 r. za mało prawdopodobną alternatywę. Za tradycyjną datacją opowiedziała się również B. Levick, Julia Domna. Syrian Empress, London New York 2007, s. XXX, 93. M. Pallottino, L Arco degli Argentari, Rome 1946, s. 122, przyjął, że Domna mogła nosić rozwiniętą tytulaturę już za panowania męża, podobnie H. Benario, Julia Domna..., s. 67 70 i E. Kettenhofen, Die syrischen Augustae in der historischen Überlieferung, Bonn 1979, s. 86 96, a szczególnie wspomniany w tekście W. Kuhoff. Zob. również F. Ghedini, Giulia Domna tra Oriente e Occidente. Le fonti archeologiche, Roma 1984, s. 13 14 i 27 28 i jej uwagi techniczne w kwestii poprawek tekstu na łuku bankierów.

Iulia Augusta mater... 13 et patriae>, według Kuhoffa wpisaną w miejsce imienia Plautylli. Napis był poprawiany prawdopodobnie po 209 r., gdyż do imienia Karakalli dopisano Britt(anicus) Max(imus). 3. W inskrypcji CIL VI 419 + 30763 w miejsce imienia Plautylli wpisano tytuły Domny: mater Aug(usti) castrorum senatus et patriae. 4. Napis z Rzymu AE 1965, 338, datowany na rok 209, zawiera w linii 3 tytulaturę Domny: [... matris lub matri] senatus et ca[strorum], a na początku linii 4 lakunę, którą można uzupełnić: [et patriae et matris] domini nostr[i]. 5. Inskrypcja z Lambaesis CIL VIII 2557 = ILS 2354 zawiera poszerzoną nomenklaturę Domny: Iulia Aug(usta) mater Aug(usti) n(ostri) et castr(orum) <et senatus et patriae>. Wstawka została wprowadzona w miejsce imienia Plautylli; w tej samej inskrypcji imię Gety zastąpiono tytułami Karakalli: Part(icus) Brit(anicus) Germ(anicus) max(imus). Ta druga poprawka musiała pochodzić z okresu po 213 r., lecz imiona Domny mogły być użyte jako uzupełnienie tekstu już w roku 205, gdyż trudno przyjąć, że napis czekał na kosmetykę ponad 8 lat. Prawdopodobnie więc Domna zyskała nowe tytuły już w 205 r., a jej specjalne uhonorowanie związane było z upadkiem Plaucjana, z którym przez wiele lat walczyła. Nowy tytuł Domny mater patriae nie wywołuje zdziwienia, jest analogiczny do noszonego przez cesarza określenia pater patriae. Zupełną nowością jest natomiast określenie mater senatus, do tej pory niewystępujące. Kilkakrotnie zdarzyło się przyznanie cesarzowi tytułu pater senatus (dotyczy Klaudiusza, Kommodusa i może Trajana), lecz nie był on elementem standardowej tytulatury cesarskiej. Trudno zakładać, że jest to dowód na szczególne związki cesarzowej z senatem i jej współdziałanie z patres conscripti w usunięciu Plaucjana, gdyż wszystkie źródła zgodnie podkreślają, iż była to wewnętrzna intryga w rodzinie cesarskiej, a senat dowiedział się o sprawie post factum. Nie miała też Domna związków z żadną z frakcji senatorskich, przyjąć więc można, że tytuł matki senatu jest próbą nawiązania do takiego samego tytułu, który senat chciał przyznać Liwii (Livia Drusilla), żonie Augusta (C. Iulius Caesar Octavianus) 13. W takim wypadku rzeczywiście bardziej wiarygodne jest przyjęcie, że tytuł ten Domna 13 Historiografowie antyczni podają, że Tyberiusz nie zgodził się ostatecznie na przyznanie tego tytułu swej matce: Tacitus, Annales, 1, 14; Suetonius, De vita Caesarum, Tiberius, 50; Cassius Dio, Romaiké historía, 57, 12, 4.

14 Danuta Okoń otrzymała od swego męża, który w ten sposób nawiązywał do Augusta, twórcy Imperium Romanum. W roku 209 cesarzowa, towarzysząca mężowi i obu synom w wyprawie brytyjskiej, doczekała się awansu młodszego z nich na augusta. Tym samym jej tytulatura znów uległa zmianie zamiast mater Augusti et Caesaris nazwana została oficjalnie mater Augustorum. Prawdopodobnie w 210 r. zaczęła nosić nowe tytuły Pia Felix (pobożna szczęśliwa), odpowiadające tytułom Pius Felix w nomenklaturze jej męża. Śmierć Septymiusza Sewera 4 lutego 211 r. nie zmieniła statusu Domny ani jej nazewnictwa, pozostawała ona jedyną augustą imperium, gdyż żaden z synów nie miał wówczas małżonki. Niezgoda między Karakallą i Getą doprowadziła do zamordowania młodszego z cesarzy przez brata. Geta, pośmiertnie oskarżony o spiskowanie, został skazany na damnatio memoriae. Z oficjalnych napisów znika jego nomen, Domna nosi już tytuł mater Augusti, czyli matka augusta. U boku syna zajętego ciągłymi wojnami cesarzowa sprawowała rolę współrządczyni, kierując np. dworskimi kancelariami i nadzorując oficjalną korespondencję. Wzmocnienie jej pozycji znalazło odzwierciedlenie w tytulaturze po 211 r. Domna powszechnie występuje jako mater castrorum et senatus et patriae lub mater Augusti et castrorum et senatus et patriae 14, nieraz w różnych wariantach (takich jak mater Augusti et castrorum totiusque domus divinae 15 lub mater Augusti et castrorum et senatus et totius domus divinae 16 ), stale też nazywana jest Iulia Augusta Pia Felix. Pamiętać również trzeba, że nierzadko tytuł mater Augusti był podawany w formie rozwiniętej mater Augusti nostri imperatoris M. Aurelii Antonini (z dodatkiem przydomków Karakalli). Takie uwarunkowania powodują, iż wszystkie później dedykowane inskrypcje ku czci Domny są z konieczności rozbudowane, gdyż kilka pierwszych linii zajmowała oficjalna nomenklatura cesarzowej. Przyznać trzeba, że żadna z wcześniejszych august nie uzyskała takiej liczby tytułów, co zdaje się wskazywać na wyjątkową pozycję Domny. Jednak wrażenie (wywoływane przez liczne dedykacje), iż była ona osobą współrządzącą państwem, odpowiadało rzeczywistości dopiero za rządów Karakalli; wcześniej cesarzowa nie odgrywała większej 14 Zob. np.: CIL III 1376 = IDR 3, 3, 55; CIL III 7836 = IDR 3, 3, 318; AE 1965, 338 = AE 1983, 28 = CIL VI 40646; CIL VIII 1616 = 15722 = ILS 444; CIL VIII 14369 = AE 1934, 34; CIL VIII 26546 + 26639 + 26650 = ILAfr 527; AE 1929, 1; AE 1958, 232; AE 1993, 1331. 15 CIL VI 1071 = 36883 = 40641. 16 AE 1956, 144.

Iulia Augusta mater... 15 roli politycznej, a do 205 r. była wręcz odsunięta przez wszechwładnego Plaucjana. Dopiero dorastanie jej synów (konkretnie Karakalli) pozwoliło jej pozbyć się konkurenta, a śmierć męża dała szanse na realne rządy w roli cesarzowej matki. W tej sytuacji można stwierdzić, że rozwinięta tytulatura nadana jej wcześniej przez Sewera posiadała głównie aspekt propagandowy i miała tworzyć obraz szczęśliwej rodziny panującej, domus divina, oraz cesarzowej matki całego imperium. Nie dziwi też fakt, iż następczynie Domny z jej rodziny siostra Julia Meza (Iulia Maesa), siostrzenice: Julia Soemias (Iulia Soemias Bassiana) i Julia Mammea (Iulia Avita Mammaea), współrządzące obok (a właściwie zamiast) kolejnych młodocianych cesarzy nie tylko przyjmowały nadane jej tytuły, ale też niejednokrotnie uzyskiwały nowe. Mammea w inskrypcji CIL II 3413 (= ILS 485) nazwana jest mater domini n(ostri) sanctissimi Imp(eratoris) Severi Alexandri Pii Felicis Aug(usti) et castrorum et senatus et patriae et universi generis humani, czyli (oprócz już znanych określeń) matką rodzaju ludzkiego 17. Godne uwagi jest systematyczne podkreślanie macierzyńskich ról kolejnych cesarzowych, co korespondowało z faktem, że ich pozycja i władza nie wynikały z uprawnień instytucjonalnych, lecz ze związków rodzinnych. Cesarz ojciec i cesarzowa matka stają się dla ludności imperium wzorem idealnego małżeństwa, a zarazem odwzorowaniem boskiego związku Jowisza i Junony, naczelnych bóstw rzymskiego panteonu. Wspomniana powyżej, znana z epigrafiki nomenklatura cesarzowej pojawia się na numizmatach tego okresu. Na awersach widniał wizerunek Domny wraz z obowiązującą tytulaturą, rewersy ukazywały postaci bogiń, z których kultem łączono cesarzową: Venus Victrix i Venus Genetrix, Fecunditas, Vesty (często z przydomkiem mater), Iuno Caelestis, Iuno Reginy, Ceres, Concordii, Diany Lucifery, Fortuny, Hilaritas, Kybele matki bogów 18. Wszystkie poczynione powyżej uwagi pozwalają wnioskować, że tytuł mater był nie tylko najistotniejszym składnikiem tytulatury cesarzowych, ale i nośnym elementem propagandowym, stąd ciągły rozwój właśnie przydomków zwią- 17 Tytulatura ta pojawia się również we fragmentarycznej inskrypcji z Sarmizegetusy (CIL III 7970 = AE 1998, 1094 = IDR 3, 2, 64). Na ten temat zob. D. Okoń, Cesarzowe z Emezy. Od Iulii Domny do Iulii Mammaei kult kobiet z dynastii Sewerów w świetle źródeł epigraficznych, w: Świat starożytny, jego polscy badacze i kult panującego, red. L. Mrozewicz, K. Balbuza, Poznań 2011, s. 445 451. 18 Zob. np. liczne monety opisane w: H. Mattingly, E.A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage, vol. IV A, London 1936, s. 165 179, 207 211, 272 275, 310 313.

16 Danuta Okoń zanych z macierzyńską rolą augusty. Drugim wnioskiem będzie stwierdzenie, że pozycja cesarzowej w Imperium Romanum zależała od jej funkcji w rodzinie panującej, czego dowód stanowi rozbudowana nomenklatura macierzyńska Julii Domny i jej kolejnych następczyń. Iulia Augusta mater Summary Julia Domna, wife of the Emperor L. Septimius Severus (193 211) and Caracalla s (211 217) mother earned numerous titles (confirmed in particular in epigraphic relics) in the course of her life: Augusta, mater castrorum, mater Caesaris, mater Augusti et Caesaris, mater senatus et patriae, mater Augustorum, Pia Felix. The juxtaposition and analysis of these titles allows us to conclude that the foundation of the Empress state position was her actual and propaganda motherly functions which she performed both in domus divina and the entire Imperium Romanum. Danuta Okoń

p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i TOM xxvii (lvi) rok 2012 zeszyt 2 K o b i e t a w k u l t u r z e p o l i t y c z n e j ś w i a t a Piotr Briks Uniwersytet Szczeciński Księga Rut jako przykład społeczno-politycznego zaangażowania kobiety w Starym Testamencie Pozycja kobiet w kulturze starożytnego Izraela była wypadkową wielu czynników, w tym zwyczajów opartych na pierwotnym prawie siły, które dawało mężczyźnie przewagę nad kobietą, całego szeregu odniesień emocjonalnych (takich jak miłość, troska, odpowiedzialność, lojalność, ale także zazdrość, pożądanie czy lekceważenie) oraz wbrew powszechnemu przekonaniu przede wszystkim chroniącego kobietę w takich warunkach prawa. Próby oceny owego prawa, czy ogólnie sytuacji kobiet w społeczności Izraela w I tysiącleciu przed Chr., z dzisiejszej perspektywy, przy zastosowaniu tzw. współczesnych, europejskich (notabene bardzo dyskusyjnych) kryteriów, narażone są na daleko idące uproszczenia i ideologizację (co ostatnio zdarza się niestety bardzo często) 1. Pozycję i rolę kobiety i mężczyzny w społeczeństwie regulowała odwieczna tradycja 2. Analizując obraz kobiety w Starym Testamencie, często zapomina się o tym, że jednym z podstawowych zadań mężczyzny była opieka nad kobietą matką, 1 Przykładem mogą tu być prace Elżbiety Adamiak (wśród nich książka: Kobiety w Biblii. Stary Testament, Kraków 2006). 2 Na temat problematyki kobiet w Piśmie Świętym zob. m.in.: w literaturze polskiej W. Pałubicki, Kwestia kobieca w społecznej doktrynie judaizmu, chrześcijaństwa oraz islamu, Warszawa 1989; M. Śnieciński, Od Ewy do Marii Magdaleny, Wrocław 1998; A. Ohler, Postacie kobiet w Biblii, Kraków 1996.

18 Piotr Briks żoną, córką, krewną. Mężczyzna miał obowiązek zapewnić im dostatni byt, poczucie bezpieczeństwa oraz bronić ich honoru 3. Głównym zadaniem kobiety była natomiast troska o rodzinę i dom. Właściwe wypełnianie tych funkcji gwarantowało kobiecie szacunek, uznanie i bezpieczeństwo w społecznym systemie Izraela. Zdarzały się jednak sytuacje nadzwyczajne, kiedy kobiety wychodziły poza krąg zajęć przydomowych. Tak właśnie było w wypadku prorokini Debory, Jael, siostry Mojżesza Miriam, wróżki z Endor, prorokini Chuldy, Judyty czy Estery. O tych kobietach i ich zbawiennym wpływie na losy Narodu Wybranego wspomina się często i chętnie. Równie chętnie zapomina się o postaciach mniej świetlanych takich jak mściwa żona króla Achaza Iezebel, jej córka królowa morderczyni Atalia czy okrutna Herodiada. Kobiety w Biblii pojawiają się bardzo często i odgrywają w niej zasadniczą rolę. Niektóre księgi traktują wyłącznie o ich bohaterskich czynach Księga Judyty, Estery czy Księga Rut. Właśnie tej ostatniej poświęcony został niniejszy artykuł. Uwaga wielu współczesnych komentatorów skupia się na ukazanych w Księdze Rut problemach społecznych, takich jak troska o wdowy czy prawo lewiratu (przepis nakazujący bratu zmarłego poślubienie jego bezdzietnej bratowej 4 ). Wydaje się jednak, że są to zagadnienia jedynie marginalne warunkują wprawdzie losy bohaterów, ale to nie na nich autor skupił swoją uwagę. Poniżej streszczenie dla osób, które słabo pamiętają fabułę tej noweli (przez Goethego nazwanej najpiękniejszą w dziejach literatury 5 ). Historia dzieje się ok. 1100 r. przed Chr. W tym czasie zapanował w Judzie głód. Z rodzinnego miasta Betlejem wyrusza do Moabu w poszukiwaniu lepszego życia rodzina Elimeleka. Krótko potem on sam umiera, jego zaś dwaj synowie żenią się z miejscowymi dziewczętami Rut i Orpą. Po jakimś czasie umierają i oni. Wszystkie trzy wdowy znalazły się w sytuacji nie do pozazdroszczenia, w szczególności Noemi, wdowa po Elimeleku, gdyż nie tylko nie miała męża- -opiekuna, ale była także obca w Moabie, pozbawiona wsparcia w rodzinie, otoczona wrogo usposobionymi wobec obcych Moabitami. Postanawia więc rozstać się z synowymi i powrócić w rodzinne strony. To samo doradza swoim synowym. 3 W żadnym wypadku kobieta nie była jednak traktowana, tak jak twierdzi Władysław Pałubicki, jak przedmiot czy element majątku mężczyzny (por. tenże, Kwestia kobieca..., s. 189). 4 Odpowiedni przepis zob. Pwt 25, 5 10. 5 [...] das lieblichste kleine Ganze [...], das uns episch und idyllisch überliefert worden ist. J.W. v. Goethe, Westöstlicher Diwan. Noten und Abhandlungen: Hebräer, w: Goethe s Werke, Bd. 21, Stuttgart 1820.

Księga Rut jako przykład społeczno-politycznego zaangażowania... 19 Orpa godzi się na tę propozycję, jednak Rut nie chce słyszeć o pozostawieniu Noemi samej. Wyrusza z nią do Judy, skazując się tym samym na los i samotnej wdowy, i obcej, w nie mniej od Moabu wrogim wobec przybyszów Izraelu. Historia kończy się jednak szczęśliwie. W Rut zakochuje się bogaty Booz. Z ich małżeństwa rodzi się Obed, który z kolei jest ojcem Jessego, a ten ojcem króla Dawida. Powszechnie historię tę odczytuje się w najprostszy z możliwych sposobów czyli jako wzruszającą (choć dość naiwną) opowieść o lojalności i czekającej za nią nagrodzie 6. Bardziej krytyczni czytelnicy widzą w niej na wpół legendarną, sielankową genealogię rodu Dawida. Jeśli jednak przyjrzeć się tej księdze dokładniej, pojawiają się liczne wątpliwości. Według Talmudu autorem opowieści o Rut miałby być sam prorok Samuel 7. Informacja ta nie ma jednak żadnej wartości historycznej, przede wszystkim ze względu na fakt, że Talmud powstał ok. 1500 lat po ewentualnym spisaniu Księgi Rut przez Samuela. Gdyby to Samuel był jej autorem, brak jakichkolwiek innych śladów w tradycji biblijnej jest niewytłumaczalny. Powodów każących wątpić w Samuelowe autorstwo księgi jest oczywiście więcej, choć na samym początku należy zaznaczyć, że naukowa datacja powstania Księgi Rut 8 natrafia na bardzo poważne trudności. Treść księgi dostarcza stosunkowo niewiele danych weryfikowalnych historycznie, a te, które się w niej pojawiają, można interpretować w różny sposób. Wobec powyższego wielu badaczy przyjmuje, że skoro nie da się z całą pewnością udowodnić innej hipotezy, należy przyjąć, że Księga Rut, przynajmniej w swoim zasadniczym kształcie, wiernie odzwierciedla wydarzenia w niej opisane. Jest więc literacką relacją historii rodziny Elimeleka i wczesną genealogią rodu Dawida. 6 Niektórzy, nawet bardzo poważni badacze widzą w Księdze Rut składnie skomponowane opowiadanie bez głębszego sensu tak np. H. Gunkel, Reden und Aufsätze, Göttingen 1913, s. 88 89; O. Eissfeldt, The Old Testament. An Introduction, New York (1934) 1965, s. 480 481; R. Gordis, Love, Marriage, and Business in the Book of Ruth: A Chapter in Hebrew Customary Law, Philadelphia 1974, s. 244; J.M. Sasson, Ruth: A New Translation with a Philological Commentary and a Formalist-Folklorist Interpretation, Sheffield 1989 2, 232. 7 Talmud Babiloński, Baba Batra 14b 15a. 8 Badacze są w miarę zgodni co do integralności tekstu (czyli możliwości jego datacji jako całości). Wyjątkiem jest tu odbiegająca stylem od reszty genealogia Dawida z 4, 18 22, którą niektórzy uważają za dodatek zależny od 1Krn 2, 5.9 15 oraz tradycji kapłańskiej (zob. zestawienie stanowisk: R. Hubbard, The Book of Ruth, Grand Rapids 1988, s. 15, przyp. 39).

20 Piotr Briks W wypadku Księgi Rut opinie badaczy są wyjątkowo rozbieżne. Te same przesłanki każą jednym datować księgę na okres przedwygnaniowy 9 (być może nawet na okres panowania Dawida), drugim na okres powygnaniowy 10 (aż po połowę II w. przed Chr.) 11. Dyskusja toczy się na czterech polach: pierwsze z nich to zagadnienia lingwistyczne (przede wszystkim arameizmy i formy archaiczne), drugie zapisane w Księdze Rut zwyczaje i odniesienia do prawa (prawo lewiratu, goel i zwyczaj wymiany sandała na potwierdzenie zawarcia transakcji), pole 9 Zob. argumenty za wczesnym datowaniem Rut: spośród datacji przedwygnaniowych najczęściej wskazuje się na okres panowania Salomona, tak np.: D.R.G. Beattie, The Book of Ruth as Evidence for Israelite Legal Practice, Vetus Testamentum 24 (1974), s. 252; N.K. Gottwald, The Hebrew Bible: A Brief Socio-Literary Introduction, Minneapolis 2009, s. 554; E.F. Campbelle Jr, Ruth: A New Translation with Introduction, Notes, and Commentary, Garden City New York 1975, 28 (z zastrzeżeniem, że redakcja tej księgi nastąpiła w IX w.); G. Glanzman, The Origin and Date of the Book of Ruth, The Catholic Biblical Quarterly 21 (1959), s. 205; A.A. Anderson, The Marriage of Ruth, Journal of Semitic Studies 23 (1978), s. 172. Inne propozycje: okres panowania Dawida I. Young, R. Rozetko, Linguistic Dating of Biblical Texts, vol. 1: An Introduction to Approaches and Problems, London 2008, s. 330; G. Archer, A Survey of Old Testament Introduction, Chicago (1974) 1994, s. 280; okres monarchii np. S. Reinach, Fossiles juridiques, Revue Archeologique 35 (1932), s. 88; R.K. Harrison, Introduction, Grand Rapids 1969, s. 1062; H.W. Hertzberg, Die Bücher Josua, Richter, Ruth. Das alte Testament deutsch, Bd. 9, Göttingen 1953, s. 259; okres późnej monarchii W.W. Cannon, The Book of Ruth, Theology 15 (1928), s. 314 315; B. Vellas, The Book of Ruth and Its Purpose, Theologia 25 (1954), s. 209 210; panowanie króla Jozjasza J.M. Sasson, Ruth: A New Translation..., s. 251. Obszerniejsze zestawienie biograficzne zob. H.H. Witzenrath, Das Buch Rut: eine literaturwissenschaftliche Untersuchung, München 1975, s. 359, przyp. 27. 10 Argumenty lingwistyczne za powygnaniowym powstaniem Księgi Rut zob. F.W. Bush, Ruth/ Esther, Word Biblical Commentary 9 (1996). Wszystkie wyliczone argumenty są jednak kwestionowane. Przede wszystkim wskazuje się na przykłady arameizmów w tekstach przedwygnaniowych (zob. np. J.M. Sasson, Ruth: A New Translation..., s. 244 czy F.W. Bush, Old Testament Survey, Grand Rapids 1982, s. 30), po drugie zakwestionowano niektóre formy interpretowane dotąd jako aramejskie (por. M. Wagner, Die lexikalischen und grammatikalischen Aramaismen im alttestamentlichen Hebräisch, Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 96 (1966), s. 142 oraz s. 90, 108; E.F. Campbelle Jr, Ruth..., s. 69; J.M. Sasson, Ruth: A New Translation..., s. 244). Krytykę takiego stanowiska streszcza np. R.L. Hubbard, The Book..., s. 24 30. Konkluduje on, że argumenty za późnym datowaniem Rut, mimo że liczne, wydają się bardzo słabe i łatwo są kwestionowane. Bibliografia dyskusji zob. S. Niditch, Legends of Wise Heroes and Heroines (Esther, Ruth, Daniel 1 6), Chico 1985, s. 451. W konkluzji (s. 452) autorka stwierdza, że na podstawie argumentów lingwistycznych nie jesteśmy w stanie określić choćby w przybliżeniu okresu powstania tej księgi. Robert Gordis (Love, Marriage, and Business..., s. 245) twierdzi, że wątpliwości przemawiają za datacją powygnaniową, natomiast Robert L. Hubbart Jr (The Book of Ruth, Grand Rapids 1988, s. 33) dokładnie odwrotnie. 11 Jest też oczywiście hipoteza godząca oba stanowiska według niej wcześniej istniejąca legenda przekazywana ustnie została zapisana w okresie powygnaniowym (zob. np. A.L. Laffey, An Introduction to the OT: A Feminist Perspective, Philadelphia 1988, s. 554).