BL 112 201 TK/14 Warszawa, 3 listopada 2014 r.

BL 112 201 TK/14 Warszawa, 3 listopada 2014 r. INFORMACJA PRAWNA O WYROKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO Z DNIA 22 LIPCA 2014 R. (K 25/13) DOTYCZĄCYM USTAWY O POBIERANIU, PRZECHOWYWANIU I PRZESZCZEPIANIU KOMÓREK, TKANEK I NARZĄDÓW I. METRYKA ORZECZENIA Wyrok z dnia 22 lipca 2014 r. (sygn. akt K 25/13) dotyczy art. 16 ust. 6 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411, z późn. zm.; dalej jako: ustawa transplantacyjna lub ustawa). Sentencja orzeczenia została opublikowana w Dz. U. poz. 1000 (data publikacji: 29 lipca 2014 r.). Pełny tekst rozstrzygnięcia wraz z uzasadnieniem ukazał się w OTK ZU Nr 7A, poz. 76. II. ROZSTRZYGNIĘCIE TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO 1. Treść sentencji wyroku Trybunał orzekł, że art. 16 ust. 6 ustawy transplantacyjnej jest niezgodny z art. 47 i art. 51 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. 2. Stan prawny Na mocy art. 16 ust. 1 ustawy transplantacyjnej utworzony został centralny rejestr niespokrewnionych potencjalnych dawców szpiku i krwi pępowinowej. Przedmiotowy rejestr jest bazą danych o potencjalnych dawcach allogenicznego szpiku, komórek krwiotwórczych krwi obwodowej oraz krwi pępowinowej (art. 16 ust. 1a). Jego prowadzenie ustawodawca powierzył Centrum Organizacyjno Koordynacyjnemu do Spraw Transplantacji Poltransplant ul. Wiejska 6, 00-902 Warszawa, tel. 22 694-95-57, fax 22 694-91-06, e-mail: Katarzyna.Konieczko@senat.gov.pl

2 (art. 16 ust. 7), które ma status jednostki budżetowej podległej ministrowi właściwemu do spraw zdrowia (art. 38 ust. 2). W myśl art. 16 ust. 3 ustawy, rejestr w części dotyczącej dawców szpiku i komórek krwiotwórczych krwi obwodowej obejmuje następujące informacje: imię i nazwisko potencjalnego dawcy, datę i miejsce jego urodzenia, adres i miejsce zamieszkania, numer PESEL, o ile oczywiście dana osoba go posiada, informacje o antygenach zgodności tkankowej, wskazanie podmiotu, który dokonał badania antygenów zgodności tkankowej oraz inne informacje medyczne o istotnym znaczeniu. Z kolei art. 16 ust. 4 ustawy określa dane, które powinny się znaleźć w tej części rejestru, która dotyczy krwi pępowinowej. A są to: oznaczenie pobranej próbki krwi pępowinowej, data i miejsce pobrania, informacja o antygenach zgodności tkankowej, wskazanie banku tkanek i komórek, w którym próbka jest przechowywana, a także inne informacje medyczne o istotnym znaczeniu. Stosownie do zakwestionowanego art. 16 ust. 6 ustawy transplantacyjnej, dane, o których mowa w ust. 3 i 4, mogły być udostępniane ministrowi właściwemu do spraw zdrowia oraz Krajowej Radzie Transplantacyjnej. Wymieniona Rada jest organem doradczym i opiniodawczym ministra właściwego do spraw zdrowia, złożonym ze specjalistów z różnych dziedzin nauki oraz przedstawicieli Naczelnej Rady Lekarskiej (art. 41 ust. 1 i 2 ustawy transplantacyjnej). 3. Wzorce konstytucyjne Art. 47 Konstytucji formułuje prawo każdej osoby do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym, zbiorczo zwane prawem do prywatności. Art. 51 ust. 2 Konstytucji zakazuje natomiast władzom publicznym pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Choć ten ostatni przepis wydaje się adresowany do ustawodawcy, to jednak (w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego) należy z niego wywodzić prawo podmiotowe jednostki do ochrony jej autonomii informacyjnej, w tym zwłaszcza do ochrony danych osobowych. Wspomniana autonomia informacyjna stanowi istotny element składowy prawa do prywatności i oznacza prawo do samodzielnego

3 decydowania o ujawnianiu innym informacji dotyczących swojej osoby oraz prawo do sprawowania kontroli nad tymi informacjami, jeżeli znajdują się one w posiadaniu innych podmiotów. Powołane wzorce konstytucyjne służą zatem ochronie tej samej wartości, aczkolwiek zakres przedmiotowy tego drugiego jest węższy. Wypada również podkreślić, że ani prawo do prywatności, ani jego szczegółowy aspekt w postaci prawa do zachowania autonomii informacyjnej nie mają charakteru absolutnego. Dlatego też Trybunał zestawił art. 47 i art. 51 ust. 2 Konstytucji z wzorcem wyrażającym zasadę proporcjonalności, tj. art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej. 4. Istota problemu konstytucyjnego Trybunał Konstytucyjny rozpoczął analizę konstytucyjności art. 16 ust. 6 ustawy transplantacyjnej od stwierdzenia, że ( ) na podstawie samego brzmienia tej ustawy nie da się ustalić, na czym ma polegać «udostępnianie» ministrowi zdrowia i KRT danych zawartych w rejestrze. Należy bowiem zwrócić uwagę, że brak jest jakichkolwiek przepisów regulujących sposób postępowania przez ministra zdrowia i KRT z otrzymanymi informacjami (żadnych szczegółowych zasad w tym zakresie nie przewiduje ani statut KRT, ani też zarządzenia wewnętrzne obowiązujące w resorcie zdrowia, a jedyną relewantną regulacją z ustawy transplantacyjnej jest art. 19 ust. 1, dotyczący objęcia danych dawców tajemnicą zawodową i służbową). Trybunał przytoczył też słownikową definicję wyrazu udostępniać, z której wynika, iż znaczy on tyle co ułatwiać kontakt z czymś tudzież umożliwiać korzystanie z czegoś. Zdaniem TK, przy najszerszej możliwej interpretacji udostępnianie w rozumieniu kontrolowanego przepisu może więc polegać na zapewnieniu ministrowi zdrowia oraz Krajowej Radzie Transplantacyjnej (ich upoważnionym pracownikom) zdalnego dostępu do rejestru jako prowadzonego w formie elektronicznej (przez nadanie loginu i hasła logowania) albo co w przekonaniu Trybunału jest mniej prawdopodobne na przesyłaniu zawartości rejestru na nośniku elektronicznym (płyta DVD, pen-drive itd.) lub na papierze (wydruk), bądź to cyklicznie (np. raz na kwartał), bądź też na żądanie. W węższym zaś znaczeniu, jakie w istocie zostało przyjęte w praktyce kontaktów między ministrem zdrowia i KRT a Poltransplantem, udostępnianie sprowadza się do zagwarantowania przedstawicielom tych organów prawa wglądu we wskazane przez nich, ściśle określone dane, przykładowo pełne rekordy niektórych kandydatów na dawców albo jedynie pewne kategorie danych, ale za to wszystkich kandydatów na dawców. W każdym razie, jak to ostatecznie podsumował sąd

4 konstytucyjny, treść zaskarżonego przepisu powala na przyjęcie, że zgodnie z zasadą lege non distinguente potencjalnym przedmiotem udostępniania są wszelkie dane zamieszczone w rejestrze utworzonym na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy transplantacyjnej, a zatem wszelkie informacje o każdym z dawców, tzn. zarówno dane osobowe, jak i informacje medyczne. W opinii TK, opisana powyżej niedookreśloność pojęcia udostępniania danych z rejestru i brak jego operacjonalizacji w jakichkolwiek przepisach stanowiły wystarczającą przesłankę wydania orzeczenia negatoryjnego. Zaskarżony przepis ograniczał prawo do prywatności i prawo do autonomii informacyjnej osób widniejących w rejestrze, niemniej posiłkując się jego brzmieniem (względnie postanowieniami pozostałymi przepisów ustawy) nie można było ustalić, jaki był zakres i cel przedmiotowej ingerencji. Tym samym art. 16 ust. 6 nie spełniał już pierwszego warunku dopuszczalności ograniczeń konstytucyjnych praw i wolności, wynikającego z art. 31 ust. 3 Konstytucji, a mianowicie wymogu pełnego określenia w ustawie, na czym dokładnie wprowadzane ograniczenie ma polegać. III. TERMIN WYKONANIA ORZECZENIA Wyrok z dnia 22 lipca 2014 r. wszedł w życie z dniem ogłoszenia (29 lipca 2014 r.), w związku z czym w razie uznania, że konieczna jest interwencja ustawodawcy należy niezwłocznie przystąpić do prac legislacyjnych. IV. WSKAZÓWKI DLA USTAWODAWCY WYRAŻONE PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY W UZASADNIENIU (POSTULATY DE LEGE FERENDA) W części motywacyjnej swego rozstrzygnięcia Trybunał sformułował kilka uwag, które mogą być przydatne w kontekście ewentualnego wykonania orzeczenia. Przede wszystkim TK zauważył, że wada art. 16 ust. 6 ustawy transplantacyjnej, która przesądziła o jego niekonstytucyjności, znacznie utrudniała ocenę tego przepisu z punktu widzenia spełnienia zasady proporcjonalności, tj. ( ) ustalenie, czy «udostępnianie» danych z rejestru ministrowi zdrowia i KRT jest przydatne i konieczne dla realizacji przez te organy ich ustawowych zadań i niezbędne w demokratycznym państwie prawnym, a także czy nie stanowi nadmiernej ingerencji w prawa dawców. Według Trybunału, okoliczności te winny zostać rozważone przez ustawodawcę, a jeżeli dojdzie on do wniosku, że kontrola rejestru jest konieczna przez ministra zdrowia, to musi szczegółowo uregulować procedury i narzędzia wykonywania tej kompetencji.

5 Niezależnie jednak od tego Trybunał Konstytucyjny zaakcentował, że fakt sprawowania nadzoru przez ministra zdrowia nad stosowaniem przepisów ustawy (art. 42 ust. 1) ani też samo pełnienie funkcji doradczej i opiniodawczej przez Krajową Radę Transplantacyjną nie stanowią ( ) uprawnionej podstawy żądania aktualnego dostępu do szczegółowych danych wszystkich dawców widniejących w rejestrze (ich imion i nazwisk, dat urodzenia, numerów PESEL czy profilów zgodności tkankowej). Nie wymaga tego w szczególności jedyna kompetencja dotycząca bezpośrednio rejestru kontrola jego działalności przez ministra zdrowia (por. art. 42 ust. 2 pkt 2 ustawy transplantacyjnej). Może ona być prowadzona na podstawie generowanych automatycznie, zagregowanych danych i ewentualnie wybranych konkretnych rekordów, udostępnianych w siedzibie Poltransplantu ( ). Trybunał nawiązał poza tym do praktyki stosowania art. 16 ust. 6 ustawy transplantacyjnej i zaznaczył, że dotychczas minister zdrowia oraz KRT otrzymywali jedynie zbiorcze lub statystyczne informacje dotyczące zasobu dawców zgromadzonych w rejestrze. Podmioty te nie mają natomiast dostępu do danych osobowych dawców i nigdy o taki dostęp nie występowały. Co więcej: de lege lata ustawową podstawą przekazywania ogólnych danych na temat zawartości i funkcjonowania rejestru może być wyłącznie art. 42 ust. 2 pkt 1 ustawy transplantacyjnej, który przewiduje, że w kompetencji ministra właściwego do spraw zdrowia mieści się uzyskiwanie oraz żądanie informacji w formie sprawozdań z działalności m.in. Poltransplantu. Aczkolwiek jak zastrzegł TK ze względu na związek zachodzący między stopniem szczegółowości przekazywanych danych a ochroną prawa do prywatności, a także prawem do autonomii informacyjnej dawców, wskazane jest dokładne uregulowanie tej kwestii, które powinno polegać na ( ) określeniu zakresu i sposobu opracowania danych w sprawozdaniach Poltransplantu dla ministra zdrowia i KRT. V. INFORMACJA O WYKONANIU ORZECZENIA PRZEZ INNY PODMIOT Aktualnie nie toczą się prace nad projektem ustawy wykonującej wyrok wydany w sprawie K 25/13. VI. WYKONANIE ORZECZENIA Trybunał Konstytucyjny zdiagnozował problemy, z którymi powinien zmierzyć się ustawodawca. Sugestie zawarte w końcowym fragmencie uzasadnienia dotyczą, po pierwsze, ustalenia, czy minister właściwy do spraw zdrowia z uwagi na powierzone mu ustawowo

6 zadania nadzorcze ma mieć zapewnioną możliwość zapoznawania się z danymi zawartymi w centralnym rejestrze niespokrewnionych potencjalnych dawców szpiku i krwi pępowinowej, zaś w wypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na tak sformułowane pytanie wprowadzenia odpowiednich rozwiązań proceduralnych w tym zakresie, a ponadto określenia celu, zakresu oraz częstotliwości prowadzenia kontroli tegoż rejestru (art. 41 ust. 2 pkt 2 ustawy transplantacyjnej). Po drugie, zasadne jest, w ocenie Trybunału, doprecyzowanie kompetencji ministra zdrowia przewidzianej w art. 42 ust. 2 pkt 1 ustawy, a przez to również odpowiadającego jej obowiązku sprawozdawczości, który ciąży na Poltransplancie. W tym miejscu wypada jednak uczynić dodatkowe zastrzeżenie. Wyżej wymieniony rejestr nie jest jedynym rejestrem prowadzonym zgodnie z przepisami ustawy transplantacyjnej. Odrębnym rejestrem, którego prowadzenie należy także do Poltransplantu, jest centralny rejestr żywych dawców narządów, służący monitorowaniu i ocenie stanu zdrowia żywych dawców, od których pobrano narządy do przeszczepienia (art. 15 ust. 1). Z kolei rejestrem poświęconym biorcom przeszczepów jest krajowy rejestr przeszczepień, o którym mowa w art. 18 ust. 1 ustawy. Oba te rejestry zawierają dane analogiczne do tych zgromadzonych w rejestrze potencjalnych dawców szpiku i komórek krwiotwórczych krwi obwodowej, tzn. imiona i nazwiska dawców oraz biorców, ich daty i miejsca urodzenia, adresy miejsca zamieszkania, numery PESEL, jak również inne informacje medyczne o istotnym znaczeniu (art. 15 ust. 2, art. 18 ust. 2). Co ważne, art. 15 ust. 4 i art. 18 ust. 4 ustawy transplantacyjnej stanowią, iż dane te udostępnia się ministrowi właściwemu do spraw zdrowia i Krajowej Radzie Transplantacyjnej. Tyle że tak jak to było w przypadku derogowanego art. 16 ust. 6 ustawa nie determinuje ani trybu, ani też zakresu przedmiotowego owego udostępniania. Można zatem postawić tezę, że powołane przepisy także nie czynią zadość standardom konstytucyjnym i wymagają interwencji legislacyjnej. W kontekście pozyskiwania danych z centralnego rejestru żywych dawców narządów oraz krajowego rejestru przeszczepień uściślenia wymagać będą też kompetencje Krajowej Rady Transplantacyjnej, której zadaniem jest nie tylko opiniowanie działalności Poltransplantu (art. 41 ust. 6 pkt 2 lit. a ustawy transplantacyjnej), lecz również opracowywanie rocznych raportów dotyczących wyników przeszczepiania komórek, tkanek i narządów, na podstawie materiałów udostępnionych przez Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji «Poltransplant», Krajowe Centrum Bankowania Tkanek i Komórek oraz inne

7 instytucje związane z procedurą pobierania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów (art. 41 ust. 6 pkt 9). Realizacja wniosków płynących z wypowiedzi TK niewątpliwie będzie wymagała współpracy z ministrem właściwym do spraw zdrowia, a także zasięgnięcia opinii Krajowej Rady Transplantacyjnej (zob. art. 41 ust. 6 pkt 4). Opracowała: Katarzyna Konieczko Akceptował: Marek Jarentowski