Czasopismo: Chemia i inżynieria ekologiczna, 12 (No S1) (2005) 37 46. Czy amunicja chemiczna zatopiona w Bałtyku stanowi zagrożenie dla ludzi i środowiska? Zygfryd Witkiewicz a,b, Stanisław Popiel a a Instytut Chemii WAT, 00-908 Warszawa, ul. S.Kaliskiego 2 b Instytut Chemii Akademii Świętokrzyskiej, 25020 Kielce, ul. Chęcińska 5 1. Wstęp Armie Państw biorących udział w II wojnie światowej były przygotowane do prowadzenia działań bojowych z użyciem broni chemicznej. Szczególnie duże zapasy bojowych środków trujących i amunicji chemicznej miały Niemcy, które broń chemiczną produkowały także na ziemiach polskich [1]. Możliwość użycia broni chemicznej przez armię niemiecką była rozważana kilka razy. Nie doszło jednak do tego głównie ze względu na przewidywany odwet ze strony aliantów, którzy ostrzegali, że są do takiego odwetu przygotowani. W wyniku tego po zakończeniu wojny pozostały duże zapasy amunicji chemicznej, które oprócz innych względów były kłopotliwe w przechowywaniu i dlatego postanowiono je zniszczyć. Niszczenie polegało głównie na zatapianiu w morzu. Amunicję zatapiano w starych i uszkodzonych statkach oraz okrętach, a także wyrzucano do morza luzem. Zatapianie niemieckiej amunicji chemicznej odbywało się w latach 1946-1947. Istnieją pewne informacje, nie potwierdzone oficjalnie, że amunicja chemiczna była zatapiana w Bałtyku długo po roku 1947 (prawdopodobnie jeszcze w latach osiemdziesiątych) przez byłą armię radziecką i przez armię byłej NRD. W latach pięćdziesiątych NRD zatopiła prawdopodobnie około 200 ton amunicji. Potwierdzone są informacje, że armia radziecka zatapiała w okresie powojennym swoją starą amunicję chemiczną w Morzach: Białym, Barentsa, Ochockim i Japońskim [2,3]. Na podstawie dostępnych dokumentów, w tym odtajnionych dokumentów Rosyjskiego Sztabu Generalnego, ocenia się, że w latach 1946-1948 zatopiono w morzach około 300 tysięcy ton niemieckiej amunicji chemicznej. Została ona zatopiona głównie w Morzu Północnym, w cieśninach Skagerrak i Kattegat oraz w Morzu Bałtyckim. 2. Rodzaje i ilości amunicji chemicznej i środków trujących zatopionych w Bałtyku Zapasy środków trujących będących w posiadaniu Niemiec w końcu wojny wynosiły 63880 ton [4]. Asortyment tych zapasów był następujący: iperyt siarkowy - 22000 t, preparaty iperytu siarkowego - 2400 t, iperyt azotowy - 1700 t, związki fosforoorganiczne (tabun i sarin) - 12800 ton, olej arsynowy (mieszanina fenylodichloroarsyny, difenylochloroarsyny, trifenyloarsyny i trójtlenku arsenu) - 7500 t, difenylochloroarsyna 1000 t, adamsyt - 3400 ton, chloroacetofenon - 7100 t, difosgen i fosgen - 5900 t oraz cyklon B i inne środki trujące - 80 t. Nazwą cyklon B określano cyjanowodór z dodatkiem substancji drażniących np. chlorocyjanu i chloropikryny osadzone na ziemi okrzemkowej. W Bałtyku zatopiono około 87000 t amunicji zawierającej około 15000 t środków trujących.
Charakterystykę zatopionej amunicji chemicznej przedstawiono w tabelach 1-4. Tabela 1. Amunicja chemiczna i BST zarekwirowane przez aliantów na terenie byłej III Rzeszy niemieckiej (w tys. ton) [5]. Strefa okupacyjna Rodzaj amunicji ZSRR USA W. BRYTANIA FRANCJA Amunicja chemiczna łącznie z masą metalu 62,5 94,0 122,5 9,3 BST w pojemnikach 8,0 10,5 4,2 0,2 Razem 70,5 104,5 126,7 9,7 Ogółem 311,2 Tabela 2. Rodzaje i ilości niemieckich BST zatopionych przez wojska sowieckie w Bałtyku [5]. Rodzaj amunicji Iperyt Związki arsenowe Rodzaj i ilość BST (w tonach) Adamsyt Chloroacetofenon Cyklon B Razem Bomby lotnicze 6432 984 642 520-8578 Pociski artyleryjskie Bomby lotnicze eksplodujące 729-66 39-834 341 - - - - 4341 Miny 46 - - - - 46 Pojemniki 87 221 753-80 1141 Granaty dymne - - 71 - - 71 Cysterny - 1004 - - - 1004 Beczki - - 20 - - 20 Razem 7635 2209 1552 559 80 12035 Tabela 3. Rodzaje i ilości jednostek amunicji niemieckiej zatopionej w Bałtyku przez wojska sowieckie [5]. Rodzaj amunicji Rodzaj i ilość amunicji zawierającej BST (w sztukach) Związki Chloro- Iperyt Adamsyt Inne Razem arsenowe acetofenon Bomby lotnicze 71469 9059 8081 5199-93808 Pociski artyleryjskie 329131-32203 54002-415336 Bomby lotnicze eksplodujące 34162 - - - - 34162 Miny 10420 - - - - 10420 Pojemniki - 1004 - - - 1004 Granaty dymne - - 3504 - - 3504 Baryłki 529 1558 693-600 3380 Beczki - - 7526 - - 7526 Puszki - - - - 7860 7860 Ogółem 445711 11621 83543 59201 8460 608536 2
Tabela 4. Ilości jednostek i rodzaje niemieckiej amunicji chemicznej zatopione przez wojska sowieckie w 1947 roku w polskiej strefie ekonomicznej [5]. Rodzaj bojowego środka trującego Rodzaj amunicji Związki Chloroacetofenon Iperyt Adamsyt Inne Razem arsenowe Bomby lotnicze 65779 8338 7388 4785-86290 Pociski artyleryjskie 302926-29639 49702-382267 Bomby lotnicze eksplodujące 31442 - - - - 31442 Miny 9590 - - - - 9590 Granaty dymne - - 32250 - - 32250 Pojemniki - 924 - - - 924 Beczki - - 6927 - - 6927 Baryłki 487 1434 693-552 3166 Puszki - - - - 7234 7234 Ogółem 410224 10696 76897 54484 7786 560090 Rozmieszczenie głównych miejsc zatopienia amunicji chemicznej w Bałtyku przedstawiono na rys. 1. Rys. 1. Rejony zatopienia amunicji i występowania skażeń iperytem w obszarze południowego Bałtyku 3
3. Prawdopodobny stan techniczny zatopionej amunicji chemicznej W niektórych państwach np. w państwach skandynawskich, w Niemczech i w Rosji prowadzone są badania dotyczące oceny stanu technicznego zatopionej amunicji chemicznej oraz obecnych i przyszłych skutków obecności w wodzie morskiej środków trujących. Wykonywane są modelowe badania laboratoryjne oraz badania amunicji i pojemników wyławianych z morza lub obserwowanych na jego dnie [7, 8]. Ogólna korozja metalowych korpusów amunicji i ścianek pojemników postępuje z szybkością około 0,05-0,1 mm na rok. Korozja kontaktowa, miejscowa może być znacznie szybsza. Ocenia się, że grubość korpusów amunicji i ścianek pojemników zmniejszyła się o 2 3 mm w stosunku do pierwotnej. Według niektórych ocen stopień skorodowania zatopionej amunicji jest obecnie na poziomie 70-80% [9]. Szybkość korozji jest uwarunkowana rodzajem materiału korpusów amunicji i ścian pojemników oraz środowiskiem wody morskiej, w której się znajdują. Na podstawie badań laboratoryjnych i rozważań teoretycznych określono czas, w którym środki trujące mogą wydostawać się z zatopionej amunicji i pojemników na 8 do 390 lat. Wynika z tego, że proces przedostawania się środków trujących do wody morskiej trwa już dość długo i będzie trwał jeszcze bardzo długo. Przebieg tego procesu zależy przede wszystkim od rodzaju amunicji lub pojemników, w których umieszczono środki trujące. Czas, w którym środki trujące mogą wydostawać się z cienkościennych pojemników (kanistrów) oceniono na 8-30 lat, a z pocisków artyleryjskich 150 mm na 100-390 lat. Na rys. 2 przedstawiono przewidywany czas uwalniania się bojowych środków trujących z zatopionej amunicji chemicznej w zależności od jej rodzaju. Rys. 2. Przewidywany czas uwalniania się bojowych środków trujących z amunicji chemicznej zatopionej w morzu. 4
4. Skutki obecności amunicji chemicznej w Bałtyku Obecność amunicji chemicznej w Bałtyku jest przyczyną różnych uciążliwości. Objawiają się one ograniczeniami w obszarach i głębokościach połowów, w skażeniach ludzi, ryb, kutrów i plaż. W tabeli 5 zestawiono przypadki skażeń środkami trującymi pochodzącymi z Bałtyku. Tabela 5. Miejsca znajdowania amunicji chemicznej oraz przypadki porażeń ludzi, skażeń kutrów i plaż Lp Obiekt Miejsce Data Rodzaj amunicji lub BST Porażenia ludzi 1 plaża Dziwnów 06.1952 amunicja z iperytem 2 kuter E Bornholm 06.1952 amunicja z iperytem 3 plaża Kołobrzeg 09.1952 amunicja z iperytem 4 plaża Dziwnów 02.1953 amunicja z iperytem 5 kuter E Hel 06.1954 amunicja z iperytem 6 kuter Hel 09.1954 iperyt 7 plaża Hel 11.1954 iperyt 8 plaża Darłówek 07.1955 amunicja z iperytem 120 dzieci 9 wydma okolice cysterna ze związkami 05.1957 morska Jarosławca arsenoorganicznymi 10 kuter N Kołobrzeg 05.1961 iperyt 4 rybaków 11 kuter N Hel 02.1971 iperyt 12 kuter N Hel 08.1971 iperyt 13 kuter SE Bornholm 06.1974 iperyt 14 kuter SE Bornholm 07.1974 iperyt 15 kuter Bornholm 06.1976 amunicja z iperytem 3 rybaków 16 kuter E Bornholm 07.1976 iperyt 3 rybaków 17 kuter Bornholm 06.1977 iperyt w 1977 r uległo 18 kuter E Bornholm 06.1976 iperyt poparzeniu 19 kuter SE Bornholm 07.1977 iperyt 12 rybaków 20 kuter Bornholm 07. 1977 iperyt 21 kuter Bornholm 05.1979 iperyt 3 rybaków 22 kuter SE Bornholm 05.1979 iperyt 23 kuter NW Hel 06.1979 iperyt 1 rybak 24 kuter NE 4 rybaków 01.1997 iperyt Władysławowo poparzonych Na podstawie danych przytoczonych w tabeli 5 można twierdzić, że przypadków skażeń ludzi było mniej niż 200, a liczba kontaktów z bronią chemiczną była mniejsza niż 30. Można jednak przypuszczać, że nie wszystkie przypadki wyłowienia amunicji były zgłaszane i rejestrowane. Dlatego można stwierdzić, że skutki pozostawania broni chemicznej w Bałtyku do dzisiaj znane są w przybliżeniu. Bardziej niż przeszłość interesująca jest jednak przyszłość. Niektórzy uważają, że za kilkanaście lub kilkadziesiąt lat może nastąpić masowe wydostawanie się trujących substancji chemicznych do wody, powodując jej skażenie i przez to niekorzystne działanie na organizmy roślinne i zwierzęce. Sformułowana została teza, że możliwa jest katastrofa ekologiczna o skutkach poważniejszych niż po awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu. Ma za tym przemawiać np. fakt, że 5
wyławiany iperyt jest wciąż groźny. Nie wszyscy jednak podzielają tę opinię i uważają, że masowe skażenie wód Bałtyku nie nastąpi nawet w przypadku korozyjnego zniszczenia korpusów amunicji i ścian pojemników wypełnionych środkami trującymi. Na poparcie tego twierdzenia przytacza się wnioski wynikające z analizy właściwości fizycznych i chemicznych zatopionych środków trujących [10, 11]. Związki fosforoorganiczne hydrolizują stosunkowo szybko, prawdopodobnie na bieżąco, w trakcie uwalniania się z opakowań. Cyjanowodór jest gazem i jego właściwości wskazują na to, że nie może on powodować długotrwałego skażenia wody. Iperyt siarkowy rozpuszcza się w wodzie morskiej bardzo źle, a jego hydroliza jest bardzo powolna. Związki arsenu i chloroacetofenon nie rozpuszczają się w wodzie i hydrolizują jeszcze trudniej. Ze względu na małą rozpuszczalność i powolność hydrolizy a także ze względu na stosunkowo dużą ilość najgroźniejszy jest iperyt. Będzie on pozostawać w miejscach zatopienia amunicji i pojemników przez kilkadziesiąt lat, zachowując przy tym swoje właściwości toksyczne. Możliwa jest przy tym zmiana postaci występowania iperytu znana jest jego tendencja do tworzenia żeli o konsystencji galaretowatej lub kauczukopodobnej. Przechodzenie środków trujących do otaczającej wody, po skorodowaniu amunicji i pojemników, będzie się odbywać głównie na drodze dyfuzji. Jest ona z natury swojej powolna, a dodatkowo będzie utrudniona tym, że środki trujące wydostające się z amunicji i pojemników mogą być pokryte warstwą osadów dennych. Dlatego stężenie środków trujących w otaczających wodach nie będzie duże. Małe będzie też stężenie produktów hydrolizy środków trujących. Produkty hydrolizy są przy tym w większości nietoksyczne. Dokładne badanie produktów hydrolizy iperytu wykazało jednak, że w przypadku jego hydrolitycznego rozkładu oprócz substancji nietoksycznych lub mało toksycznych powstają pewne ilości substancji o wyższej toksyczności niż toksyczność iperytu, a ich rozkład następuje bardzo powoli [10, 12]. Po wydostaniu się z płaszcza metalowego zachowanie się BST w środowisku morskim zależy nie tylko od fizykochemicznych właściwości środka trującego, ale także od czynników środowiskowych, takich jak: temperatura, zasolenie i ph wody. Rozpuszczalność środków trujących zmienia się od stosunkowo dobrej (tabun) do bardzo złej (adamsyt, iperyt). Słaba rozpuszczalność BST w wodzie powoduje, że procesy rozkładu mogą przebiegać wolniej. Wszystkie te związki reagują z wodą morską. W wyniku hydrolizy powstają nowe związki, o właściwościach różniących się od właściwości bojowych środków trujących. Takie produkty reakcji są zwykle mniej toksyczne i na ogół dobrze rozpuszczają się w wodzie. Nie wyklucza się jednak przejściowego powstawania związków równie toksycznych jak oryginalny produkt [13 15]. W bryle iperytowej wyłowionej z Bałtyku w 1997 r. przez kuter WŁA 206 wykryto ponad 40 związków siarki [16, 17]. Część z nich mogła być obecna w iperycie technicznym, w czasie jego zatapiania, a część mogła powstać w wyniku przemian iperytu i jego zanieczyszczeń. 6
Produkty hydrolizy związków arsenu zawierają arsen i dlatego zachowują toksyczność, chociaż może ona być niższa niż toksyczność substancji wyjściowych. Wyniki niektórych analiz chemicznych wskazują, że zawartość arsenu w Bałtyku jest już obecnie wyższa niż przeciętnie w wodzie morskiej. Z przytoczonych rozważań wynika, że należy liczyć się z możliwością powstania lub wzrostu skażenia wód, w miarę jak proces korozji amunicji chemicznej będzie postępował, powodując przedostawanie się do nich coraz większych ilości substancji toksycznych. Trudno jednak obecnie przewidzieć, jak proces ten będzie przebiegać w czasie i jak wielkie będzie to skażenie. Z różnej oceny przewidywanych skutków obecności amunicji chemicznej w morzu wynikają różne poglądy na sposób postępowania z zatopioną amunicją. Kilka firm specjalizujących się w pracach na morzu, w tym w wydobywaniu zatopionych obiektów, oferuje wydobycie zatopionej amunicji chemicznej. Przeprowadzenie takiej operacji wiązałoby się jednak z dużymi kosztami i z koniecznością zniszczenia środków trujących na lądzie, przy konieczności zachowywania szczególnych środków bezpieczeństwa związanych oprócz pracy z substancjami trującymi ze złym stanem wydobywanej amunicji. Niszczenie środków trujących, chociaż możliwe do wykonania, nie jest łatwe i jest bardzo kosztowne [18]. Ocenia się, że koszt zniszczenia bojowych środków trujących jest około 10 razy wyższy od kosztu ich wyprodukowania. W przypadku zatopionych środków trujących byłby on jeszcze wyższy. Po uwzględnieniu przytoczonych argumentów można zrozumieć dlaczego przeważa pogląd, żeby zatopioną amunicję chemiczną pozostawić w morzu. Wśród zwolenników tego poglądu istnieje jednak grupa ludzi, którzy uważają, że amunicję tę należy odizolować od otaczającej wody. Rozważana jest możliwość przykrycia składowisk amunicji chemicznej warstwą betonu albo polimeru. W przypadku wraków wypełnionych amunicją proponuje się zamianę znajdującej się w nich wody na roztwór substancji, która po spolimeryzowaniu spowodowałaby, że kadłub z wypełnieniem stanie się monolitem. Zapobiegłoby to niszczącemu działaniu wody na części metalowe amunicji i uniemożliwiło wydostawanie się środków trujących do wody. Podobnie jednak jak w przypadku wydobywania amunicji także i to rozwiązanie nie byłoby łatwe technicznie i też bardzo kosztowne, nie dając całkowitej pewności jego skuteczności. Wydaje się, że obecnie nie ma możliwości radykalnego rozwiązania problemu i amunicja chemiczna powinna pozostać na dnie Bałtyku. 5. Wnioski zadania do wykonania W dniu 22 marca 1974 r. w Helsinkach została podpisana Konwencja o Ochronie Środowiska Morskiego Obszaru Morza Bałtyckiego. Sygnatariuszami Konwencji były wszystkie ówczesne państwa nadbałtyckie. Organem koordynującym realizację zapisów Konwencji jest Komisja Helsińska (HELCOM). 7
W 1993 roku Komisja Helsińska, na mocy decyzji XIV Narady, (HELCOM 14), powołała grupę roboczą ad hoc ds. zatopionej amunicji chemicznej (HELCOM CHEMU). Zakres obowiązków grupy obejmował: zgromadzenie i opracowanie danych na temat zatopionej amunicji, ocenę stopnia zagrożenia dla środowiska morskiego i zdrowia człowieka ze strony zatopionych bojowych środków trujących, określenie potrzeby i kierunku przyszłych badań nad tym zagadnieniem. W roku 1994 na HELCOM 15 przedstawiony został raport na temat zatopionej w Morzu Bałtyckim amunicji chemicznej. W raporcie przedstawiono informacje dotyczące: rodzaju i ilości zatopionej amunicji chemicznej, obszarów zatapiania, właściwości bojowych środków chemicznych i stanu zatopionej amunicji, potencjalnych zagrożeń, wyników przeprowadzonych badań w rejonie zatopienia amunicji. Sprawozdanie końcowe grupy HELCOM CHEMU, złożone w 1995 roku na HELCOM 16, zawierało szereg zaleceń, wynikających z przeprowadzonych w ciągu dwóch lat prac nad zagadnieniami związanymi z zatopioną amunicją chemiczną. Zidentyfikowano najważniejsze działania, jakie należy podjąć w tym zakresie: Poszukiwanie miejsc zatapiania amunicji chemicznej. Badania procesów chemicznych, którym podlegają zatopione bojowe środki trujące i skutków ekologicznych tych procesów. Opracowanie instrukcji dla rybaków na wypadek wyłowienia BST Opracowanie wytycznych dla stosownych instytucji/władz odpowiedzialnych za likwidację skutków wyłowienia zatopionej amunicji chemicznej. Badania stanu skorodowania zatopionej amunicji chemicznej. Na początku 1995 r., w Kaliningradzie koło Moskwy odbyła się międzynarodowa konferencja, zorganizowana pod egidą NATO, poświęcona problemom wynikającym z obecności amunicji chemicznej w morzach. Uczestnicy konferencji doszli do następujących wniosków. Amunicja chemiczna zatopiona w morzach Północnej Europy jest potencjalnie niebezpieczna dla środowiska. Skala tego niebezpieczeństwa jest obecnie trudna do dokładnej oceny. Dlatego należy podjąć pilnie międzynarodową współpracę w celu naukowej oceny sytuacji. Ta współpraca powinna objąć następujące problemy: dokładne określenie obszarów zatopień na miejscu i przy użyciu materiałów archiwalnych 8
powtarzanie badań w miejscach zatopień w celu określenia ewentualnych zmian obszarów tych zatopień badanie zagrożeń, w tym bioakumulacji z genetycznymi konsekwencjami. Wszystkie zainteresowane kraje powinny podjąć działania mające na celu: wybranie odpowiednich metod monitoringu oznaczenie miejsc zatopień i przygotowanie rybaków do działania w przypadku wyłowienia amunicji lub środka trującego opracowanie i ocenę skuteczności możliwych działań zapobiegawczych. Postulowano powołanie grupy roboczej do koordynowania działań praktycznych i naukowych zanim zostaną ustalone oficjalne międzynarodowe sposoby działania. Na podstawie tych ogólnych wskazań można określić zadania do wykonania w Polsce. Należy określić aktualne granice rejonów, w których amunicja chemiczna jest zatopiona i podać informacje o tym rybakom. Należy wyłowić kilka do kilkunastu sztuk amunicji i zbadać jej rzeczywisty stan techniczny oraz wykonać analizy chemiczne znajdujących się w niej środków trujących. Powinno to umożliwić określenie realnego zagrożenia pochodzącego od zatopionych środków trujących. W zależności od stopnia zagrożenia należy zorganizować odpowiedni system monitoringu w celu uzyskania możliwości przewidywania ewentualnego zbliżania się katastrofy ekologicznej i ostrzeżenia przed nią w czasie, który byłby wystarczający do uniknięcia lub maksymalnego zmniejszenia jej skutków. Wiosną 2004 r. problemem broni chemicznej zatopionej w Bałtyku zajmowała się Komisja Ochrony Środowiska Senatu RP. Podczas posiedzenia poświęconego temu zagadnieniu przedstawiciel MOŚiZN przedstawił ocenę sytuacji, z której wynikało, że problemu nie ma. Niezależni eksperci stwierdzili jednak, że problem jest i to poważny i że należy poświęcić mu należytą uwagę. Stwierdzono, że należy podjąć badania w celu poznania stanu technicznego zatopionej amunicji i kontrolowania rozwoju sytuacji. Na badania te nie ma jednak pieniędzy. Być może udałoby się zorganizować badania o charakterze międzynarodowym, z pomocą finansową Unii Europejskiej. Literatura 1. Z. Witkiewicz, Z. Makles, K. Szarski, Wojskowy Przegląd Historyczny, 40, 1-2 (1995) 163. 2. L.A. Fedorov, Chimiczeskoje orużie w Rossii: istorija, ekologia, polityka, Centrum Polityki Ekologicznej, Moskwa 1994. 3. L.A. Fedorov, Pre-Convention Liquidation of Soviet Chemical Weapons, w: Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V. Kaffka (red.), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston - Londyn 1996, s. 17. 9
4. O. Groehler, Der lautlose Tod, Verlag der Nation, Berlin 1984. 5. Z. Makles, Niebezpieczne odpady chemiczne w Bałtyku i ich zachowanie się w środowisku morskim w: Materiałach VI Konferencji Naukowo-Technicznej, nt. Gospodarka odpadami komunalnymi, Koszalin-Kołobrzeg 1999. 6. V. Gorlov, I. Evstafyev, V. Kholstov, S. Lazarev, Complex Analysis of the Hazard Related to the Captured German Chemical Weapon Dumped in Baltic Sea, National Report of the Russian Federation, Helcom Chemu, 1993]. 7. I.A. Vasiliev, V.G. Gorlov, I.B. Jevstafiev, V.A. Danov, A.D. Kuncewicz, S.M. Lazariev, A.N. Loszadkin, B.P. Malyszev, A.I. Szczerbakov, Ross. Chim. Žurnal, 38 nr 2 (1994) 112. 8. P.O.Granbom, Investigation of a Dumping Area in the Skagerrak 1992, w: Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V. Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston Londyn 1996, s.41). 9. B.T.Surikov, How to Save the Baltics from Ecological Disaster, w: Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht - Boston - Londyn 1996, s.67). 10. Yu. I. Savin, E.M.Vishenkova, E.M.Pasynkova, I.S.Khalikov, Chemical- Analytical Control of Environmental Pollution by Warfare Agents and their Degradation Products, w: Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht - Boston Londyn 1996, s.109. 11. L.P.Malyshev, Technological Questions of Safe Elimination of CW Dumps on the Baltic Sea Bed, w: Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht - Boston Londyn 1996, s.93. 12. J. Barański, Przegląd Morski, Nr 1 (2000) 42. 13. T. Kasperek, Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Wydawn. Adam Marszałek, Toruń 2000. 14. Chemical Munitions in the Southern and Western Baltic sea. Report by a Federal/Länder Government Working Group. The Federal Maritime and Hydrographic Agency Bundesamt für Seeshiffart und Hydrographie (BSH), Hamburg 1993. 15. Korzeniewski, K., Bojowe środki trujące w wodach Połudn. Bałtyku, Wiad. chem, 50 (1996) 9. 16. M. Mazurek, Z. Witkiewicz, M. Śliwakowski, Journal of Planar Chromatography, 13 (2000) 359 17. M. Mazurek, Z. Witkiewicz, S. Popiel, M. Śliwakowski, J. Chromatogr. A., 919 (2001) 133 18. Z.Witkiewicz, Przemysł Chemiczny, 73 (1994) 145). 10