SPIS TREŚCI OD TŁUMACZA PRZEDMOWA. WYKAZ SKRÓTÓW I. PRELUDIUM (MOBILIZACJA- ROSYJSKIE PLANY ATAKU - KONCENTRACJA 8. ARMII) II. PRZECIWNIK. III. BŁYSKAWICE NAD GRANICĄ IV. POTYCZKA POD STOŁUPIANAMI 17 SIERPNIA. V. 18 SIERPNIA 7 8 9 10 17 19 21 28 VI. 19 SIERPNIA (POTYCZKA POD KRAUPISCHKEN -DECYZJA GENERAŁA BRONI VON PRITTWITZA O ATAKU)........... 29 VII.BITWAPODGĄBINEM20SIERPNIA......... 33 a) Walki I KA na pólnoc od Gąbina.. b) Atak XVII KA na południe od Gąbina.... 33 40 c) Walki I Korpusu Rezerwowego pod Gawaiten.. 46 d) Rozwinięcie 3. Dywizji Rezerwowej... 51 VIII. PODSUMOWANIE POŁOŻENIA STRONY NIEMIECKIEJ OKOŁO GODZINY 17.00 53 IX. NASTRÓJ W DOWÓDZTWIE ARMII I DECYZJA O ODWROCIE................. 55

6 SPIS TREŚCI X. l. DYWIZJA KAWALERII NA TYLA CH ROSJAN 59 XI. ZMIANA W DOWÓDZTWIE ARMII. 63 XII. NASTĘPSTWA BITWY DLA LUDNOŚCI - STRATY - WYNIK KOŃCOWY 65 XIII. SKŁAD BOJOWYWALCZĄCYCH POD GĄBlNEM ELEMENTÓW 8. ARMII. 68 XIV. GŁÓWNE ŹRÓDŁA 72

OD TŁUMACZA Zanim praca Walthera Crossego trafiła w ręce polskiego czytelnika, należało ją opatrzyć niewielkimi uzupełnieniami. Wynikają one z mnogości występujących dawniej i dziś nazw miejscowych w rejonie, którego dotyczy opracowanie. Większość pola bitwy pod Gąbinem znajduje się dziś w obwodzie kaliningradzkim, a jedynie niewielka jego część -w Polsce. W przypadku północnej części pola bitwy dla większych miejscowości zastosowano znane przed II wojną światową egzonimy - stąd Gąbin a nie Gusiew. Odpowiedniki niemieckie podano w nawiasach kwadratowych, a nazwy współczesne, jako mniej istotne dla poznania przebiegu wydarzeń z roku 1914, podano w przypisach. Nazwy mniejszych miast i wsi pozostawiono w języku niemieckim, przy czym pominięto nazwy nadane przez nazistów w ramach germanizacji toponimów i obowiązujące tylko w latach 1938-1945. Jeśli chodzi zaś o nazwy miejscowości znajdujących się obecnie w Polsce, tłumacz posłużył się odpowiednikami polskimi. W przypadkach, gdzie istnieją alternatywne nazwy, przyjął warianty używane współcześnie, stąd np. Węgorzewo i Giżycko, a nie Węgobork i Lec. lm także towarzyszą niemieckie odpowiedniki ujęte w nawiasy kwadratowe. Dodatki te występują wyłącznie przy pierwszym pojawieniu się danej nazwy w tekście głównym. Tłumaczenie zachowało oryginalną strukturę pracy. W kilku przypadkach dla jasności podano w nawiasach kwadratowych zastosowaną przez autora terminologię wojskową. Sławomir Kulacz

PRZEDMOWA T ak więc Gąbin można opisać mimo wszystko jako niemiecki sukces. 11 Niestety nie został on wykorzystany dalej przez kontynuację ataku, ale także nie został wywalczony na darmo. Jego skutki stały się widoczne dopiero później i miały decydujące znaczenie dla powodzenia dalszych niemieckich operacji". Tymi słowy dzieło Reichsarchiv zamyka swój osąd. Gąbin nie stał się wielkim dniem zwycięstwa i 20 sierpnia pozostaje w cieniu zwycięstwa spod Tannenbergu. Jednakże walki te, z ich zmiennymi wynikami, decyzjami wodzów, duchowymi następstwami i wreszcie także ze skutkami dla żołnierzy i ludności, należą z pewnością do najbardziej fascynujących epizodów, które miały miejsce na froncie wschodnim wojny światowej. Dlatego dziś, z okazji 25. rocznicy owych letnich dni, w których cały świat z zapartym tchem przysłuchiwał się dudnieniu niemieckich dział, ukazuje się po raz pierwszy próba prostego przedstawienia tej bitwy. Spełniamy jednocześnie obowiązek podziękowania żołnierzom, którzy wtedy bili się z godnym siebie przeciwnikiem tak dzielnie, jak kiedyś niedaleko od tamtych pól ich dziadkowie w roku 17 S 7. Tak jak i wtedy, także w roku 1914 na ich sztandarach nie mogły się wić laury zwycięstwa - jednakże ich czyny oraz walka powinny być dla Prus Wschodnich nigdy niezapomnianym przykładem. "Bohaterowie nie umierają nadaremnie: nie można obwieścić ich zwycięstwa uczą się jednak dziś nowi bohaterowie na ofierze ich życia" Królewiec (Prusy), 7lutego 1939 W rocznicę bitwy pod Pruską Iławą Dr nauk politycznych Walther Grosse Podpułkownik w sztabie komendantury umocnień koło Królewca (Prusy)

SKRÓTY lak I Armee Korps IKA I Kor_I:>us Armijny_ I RKlub ResK I Reserve-Korps!KRez I Korpus Rezerwowy 2. ID lub Inffiiv 2. Infanterie Division 2.DP 2. Dywizja Piechoty 3. RD lub ResDiv 3. Reserve Division 3. DRez 3. Dywizja Rezerwowa l. KD lub KavDiv l. Kavallerie Division l.dk l. D~~ a Kawalerii 3. IBr lub Inf.Brig 3. Infanterie Brigade 3.BP 3. B_ryg_ada Piecho_!y_ IR Infanterie R~ment p p Pułk Piecho_!y_ FARlub FA Feldartillerie-Regiment PAP Pułk Ar_!rlerii Polowęj_ Arabskimi cyframi oznacza się zatem: armie, dywizje, brygady, pułki, kompanie, baterie i szwadrony. Rzymskimi cyframi oznacza się: korpusy armijne i bataliony (np. I./Gr.3 = I. batalion 3. Pułku Grenadierów). Szkice i oznaczenia jednostek: Szkice mogą jedynie dawać ogólną orientację, jako że w walce położenie szybko ulega zmianom. Jednostki niemieckie naniesiono symbolami i literami wypełnionymi barwą czarną, jednostki rosyjskie oznaczono jedynie konturami. Dla przejrzystości naniesiono tylko najważniejsze elementy terenu.