Wpływ odbiorników nieliniowych na parametry jakości energii elektrycznej Wiesława Malska, Małgorzata Łatka Rośnie liczba użytkowników energii elektrycznej instalujących odbiorniki, które z uwagi na nieliniowość swoich charakterystyk prądowo-napięciowych wpływają negatywnie na sieć zasilającą, pogarszając parametry określające jakość energii elektrycznej. Dołączanie odbiorników nieliniowych do sieci zasilającej powoduje, że pojawiają się w niej wyższe harmoniczne prądu, a spadki napięcia wywołane przez te harmoniczne powodują odkształcanie napięcia zasilającego. Wyższe harmoniczne napięć i prądów są jednym z najstarszych zaburzeń, które pojawiły się w systemie elektroenergetycznym i problem ten narasta. Pogarszanie się parametrów jakości energii elektrycznej jest związane z następującymi przyczynami: wzrostem liczby odbiorników nieliniowych, które są źródłem wyższych harmonicznych, zmniejszeniem odporności odbiorników na zakłócenia elektromagnetyczne, wzrastającymi kosztami awarii w systemach elektroenergetycznych, rosnącą świadomością, że energia elektryczna jest towarem i jako towar powinna spełniać określone parametry jakości, ekologią elektromagnetyczną. Poznanie i zrozumienie zarówno przyczyn obniżania, jak i sposobów poprawy jakości energii elektrycznej przez wszystkich uczestników rynku, zwłaszcza przez dostawców i odbiorców końcowych, powinno przyczynić się do poprawy jej jakości. Aby scharakteryzować źródła zakłóceń parametrów jakości energii elektrycznej, niezbędne jest określenie, które z parametrów określających energię elektryczną decydują i w jakim stopniu o jej jakości. Zrozumienie podstawowych mechanizmów powstawania zakłóceń jakości energii pozwoli wytypować rodzaje urządzeń odbiorczych, które ze względu na zasadę swojego działania są głównymi źródłami tych zakłóceń. Poznanie sposobu propagacji w sieciach zasilających zaburzeń elektromagnetycznych powodujących obniżanie jakości energii elektrycznej pozwoliłoby na sprecyzowanie zasad przyłączania do sieci tzw. odbiorników niespokojnych oraz sposobów konfiguracji sieci zasilającej takie odbiorniki. Byłoby także podstawą do opracowywania planów modernizacji i rozbudowy istniejącej sieci zasilającej oraz budowy nowych sieci rozdzielczych, które Dr inż. Wiesława Malska, dr inż. Małgorzata Łatka Zakład Energoelektroniki i Elektroenergetyki Politechniki Rzeszowskiej zapewniałyby wysoką jakość energii dostarczanej odbiorcom. Sieci te powinny być odporne na coraz większe i stale rosnące negatywne oddziaływanie nowoczesnych odbiorników (nie tylko przemysłowych) zawierających układy elektroniczne, energoelektroniczne i elektroenergetyczne, które stały się obecnie głównymi źródłami zakłóceń parametrów jakości energii elektrycznej. Jest to związane z masowym stosowaniem tych odbiorników i mimo ich niewielkich mocy jednostkowych, ale dzięki bardzo dużej liczbie równocześnie włączonych do sieci odbiorników ich sumaryczna moc jest dużym obciążeniem dla systemu elektroenergetycznego. Zagadnieniom jakości energii elektrycznej poświęcono wiele publikacji naukowych i technicznych [2 6, 11, 14]. Energia elektryczna jest użytkowana przez odbiorców w wyniku przekształcenia w wiele innych form energii, np. ciepło, światło, energię mechaniczną oraz wiele elektromagnetycznych, elektronicznych, akustycznych i widzialnych form. Energia elektryczna dostarczana odbiorcom ma kilka zmiennych parametrów, które określają jej wartość użytkową. Z punktu widzenia odbiorcy energii w postaci napięcia przemiennego pożądane jest, aby napięcie zasilające zmieniało się ze stałą częstotliwością, miało sinusoidalny kształt przebiegu czasowego i stałą wartość skuteczną. W praktyce istnieje wiele czynników powodujących odstępstwa od tak określonych parametrów, dlatego podstawowym zagadnieniem jest określenie i sprecyzowanie dopuszczalnych odchyleń parametrów, które charakteryzują energię elektryczną, sposobu ich pomiaru, a w związku z tym możliwość stwierdzania, czy zachowana jest jej właściwa jakość. W literaturze można spotkać wiele różnych definicji jakości energii elektrycznej, różniących się znacznie między sobą, w zależności od tego, kto podejmuje próbę jej zdefiniowania: czy jest to dostawca energii, odbiorca, czy też producent sprzętu elektrycznego. Za jedną z bardziej trafnych można uznać definicję zaproponowaną przez Advisory Committee on Electromagnetic Compatibility (ACEC): Jakość energii elektrycznej to zbiór parametrów opisujących właściwości procesu dostarczania energii do użytkownika w normalnych warunkach pracy, określających ciągłość zasilania (długie i krótkie przerwy w zasilaniu) oraz charakteryzujących napięcie zasilające (wartość, niesymetrię, częstotliwość, kształt przebiegu czasowego) [3]. W wyniku międzynarodowych prac opracowano i ustanowiono w 1994 r. normę europejską EN-50160 Voltage characteristics of electricity supplied by public distribution systems. W Polsce normę tą ustanowiono w październiku 1998 roku jako PN-EN/50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych, 12 Rok LXXV 2007 nr 10
w której zostały zawarte parametry i dopuszczalne zakresy odchyleń i deformacji napięcia w złączach sieci rozdzielczych niskiego napięcia (do 1000 V) i średniego napięcia (do 35 kv) w warunkach normalnej pracy [9]. Postanowienia normy mają być stosowane w normalnych warunkach pracy sieci zasilającej, zgodnie z rozporządzeniem ministra gospodarki i pracy z 20 grudnia 2004 r.[4], które jest obowiązującym aktem prawnym, określającym parametry techniczne, jakim powinna odpowiadać energia elektryczna oraz szczegółowe warunki przyłączania do sieci elektroenergetycznych, a także zasady eksploatacji tych sieci [10]. Ustawa z 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne nakłada na przedsiębiorstwa przesyłowe i dystrybucyjne zwiększoną odpowiedzialność za zasilanie odbiorców, w tym za niezawodność dostawy na poszczególnych poziomach hierarchicznych systemu elektroenergetycznego oraz za jakość energii elektrycznej dostarczanej odbiorcom [8]. Główne źródła zakłóceń parametrów jakości energii w sieciach elektroenergetycznych Cechą szczególną energii elektrycznej jest to, że jej jakość jest w dużym stopniu uzależniona od odbiorcy finalnego. Za główne źródła zakłóceń parametrów jakości energii elektrycznej, szczególnie dotyczących parametrów jakości napięcia zasilającego, można uznać: zwarcia w sieciach systemowych, rozdzielczych i zwarcia w samych instalacjach odbiorczych, zmiany konfiguracyjne sieci, procesy załączania i wyłączania odbiorników dużej mocy oraz pracę odbiorników o zmiennym obciążeniu. Wszystkie wymienione źródła powodują wahania lub zapady napięcia zasilającego, a zwarcia dodatkowo są przyczyną przerw w zasilaniu. Bardzo niekorzystne jest to, że wśród dużych urządzeń nieliniowych (np. napędów dużej mocy), zlokalizowanych w jednym punkcie systemu zasilającego, pojawiły się nieliniowe odbiorniki komunalne (oświetlenie, sprzęt elektroniczny), których moc jednostkowa jest mała, ale ich bardzo duża liczba wywołuje znaczący efekt negatywny. Wśród występujących w systemie elektroenergetycznym źródeł harmonicznych można wyróżnić trzy grupy: urządzenia łukowe (np. piece łukowe, urządzenia spawalnicze, wyładowcze źródła światła), urządzenia z rdzeniami magnetycznymi (np. silniki, transformatory, generatory), urządzenia elektroniczne i energoelektroniczne. Współcześni użytkownicy energii elektrycznej coraz powszechniej używają urządzeń elektronicznych, które realizują proces przekształcenia energii. Urządzenia te wyposażone są najczęściej w prostowniki, kondensatory wygładzające i filtry, co znacznie odkształca sinusoidalny przebieg prądu. Sprzęt codziennego użytku, gdzie dominującą rolę odgrywa sprzęt komputerowy i radiowo-telewizyjny oraz oświetlenie wyładowcze i kompaktowe, powodują odkształcenia przebiegów prądów fazowych. Problem zakłóceń, który dotyczy nas wszystkich i występuje wszędzie tam, gdzie znajdują się instalacje i odbiorniki elektryczne, ma bardzo poważne następstwa. W naszym otoczeniu: w domu, biurze, szkole, szpitalu, sklepie czy ulicy jesteśmy narażeni na użytkowanie odbiorników nieliniowych, takich jak zasilacze impulsowe, świetlówki lub lampy wyładowcze i wiele innych. Użytkowanie odbiorników nieliniowych powoduje, że w sieci pojawiają się wyższe harmoniczne prądu, a przede wszystkim harmoniczna trzecia, piąta, siódma itd. Harmoniczne prądów powodują problemy w instalacjach, a spadki napięcia wywołane przez nie na impedancji linii powodują odkształcenie napięcia. Wpływ odbiorników nieliniowych na parametry jakości energii elektrycznej Odbiorniki elektryczne o nieliniowej charakterystyce, z energoelektronicznymi obwodami wejściowymi, przekształcają energię elektryczną prądu przemiennego na ten sam rodzaj energii, ale o innych parametrach niż w linii zasilającej (wartość prądu, napięcia, częstotliwości). Takie przekształcenie pozwala sterować w sposób energooszczędny przemianą energii elektrycznej na inny rodzaj energii. Dotyczy to przekształcenia na energię mechaniczną (głównie silniki elektryczne), świetlną (energooszczędne źródła światła), chemiczną (procesy elektrochemiczne), grzewczą (sterowane elektryczne źródła ciepła). Również obiekty biurowe i mieszkalne w coraz większym stopniu wyposażane są w odbiorniki elektryczne z obwodami wejściowymi energoelektronicznymi służącymi do sterowania energią elektryczną (regulowane wentylatory klimatyzacji, pompy tłoczące czynnik grzewczy, grzałki, odkurzacze, miksery, żarówki energooszczędne) lub do zamiany parametrów sieciowych (prąd, napięcie, częstotliwość) na napięcie i prąd o wartościach stałych (zasilacze komputerów, faksów, kopiarek itp.). Zastosowanie energooszczędnych elementów półprzewodnikowych (diody, tyrystory i tranzystory różnego typu) pozwala z jednej strony oszczędzać energię elektryczną, a z drugiej strony (głównie wtedy, gdy są stosowane bez znajomości wszystkich zjawisk elektrycznych) wprowadza do energetycznej sieci zasilającej zakłócenia [2, 6]. Odbiorniki nieliniowe stanowią coraz bardziej znaczącą część urządzeń przekształcających energię elektryczną wpływają w istotny sposób na jej parametry jakościowe. Generowane przez te odbiorniki odkształcenia są bardzo często przyczyną awarii takich urządzeń jak kondensatory, transformatory i silniki. Zniekształcenia prądu wpływają również w istotny sposób na poziom strat energii w urządzeniach i systemie przesyłowym [5, 6]. Przyczyną tego zjawiska może być zarówno źródło energii, jak i jego odbiornik. W idealnym bezzakłóceniowym systemie zasilania przebieg prądu oraz napięcia zasilania ma charakter sinusoidalny. W przypadku, gdy w systemie zasilania występują odbiorniki nieliniowe, przebiegi czasowe prądu i napięcia zostają odkształcone od przebiegu sinusoidalnego. Zniekształcenia prądu są wprowadzane do sieci zasilającej przez odbiorniki nieliniowe (prostowniki tyrystorowe, prostowniki diodowe z filtrem pojemnościowym, transformatory mocy, piece łukowe, agregaty spawalnicze, przemienniki częstotliwości, lampy wyładowcze). Efektem odkształceń (obecności wyższych harmonicznych prądu) może być znaczny wzrost skutecznej wartości prądu kondensatorów służących do kompensacji mocy biernej, które mogą w takich warunkach ulegać przeciążeniom lub nawet uszkodzeniom. Urządzeniami bardzo podatnymi na wpływ zniekształceń napięcia i prądu są transformatory. Obecność harmonicznych powoduje znaczne zwiększenie strat w rdzeniu transformatora (prądy wirowe) oraz w uzwojeniach (zjawisko naskórkowości). Efektem odkształceń prądu, wprowadzanych przez odbiorniki nieliniowe, są: zwiększone wymagania dotyczące mocy źródła zasilania, zwiększone straty w liniach przesyłowych, błędne działanie zabezpieczeń, przegrzewanie się transformatorów i silników, awarie kondensatorów do kompensacji mocy biernej, wzrost prądu w przewodzie neutralnym, zakłócenia pracy wrażliwych odbiorników, przyspieszona degradacja izolacji. Rok LXXV 2007 nr 10 13
W analizowanych w elektrotechnice przebiegach wyróżnia się wyższe harmoniczne napięcia lub prądu. Ze względu na relację częstotliwości składowych analizowanego przebiegu odkształconego do częstotliwości składowej podstawowej, można wyróżnić oprócz harmonicznych dodatkowo: interharmoniczne (składowe o rzędach nie będących całkowitą krotnością częstotliwości podstawowej) i subharmoniczne (składowe o częstotliwościach mniejszych od częstotliwości składowej podstawowej). Wartości harmonicznych i sposób ich opisu zostały przyjęte np. w polskiej normie PN-72/E-06000, w której zdefiniowano praktycznie sinusoidalne napięcie/prąd jako przebieg, którego dowolna wartość chwilowa nie różni się więcej niż o 5% od wartości pierwszej harmonicznej. Wyższe harmoniczne prądu są generowane głównie przez odbiorniki przemysłowe lub biurowe. Harmoniczne prądu wytwarzane przez odbiorniki przemysłowe mają duże wartości. Jednym ze wskaźników jakości prądu źródła zasilającego jest współczynnik zawartości wyższych harmonicznych THD. Badania symulacyjne wybranych odbiorników nieliniowych przeprowadzono w programie do symulacji układów energoelektronicznych PSIM 7.0. Na rysunku 1 przedstawiono schemat ideowy jednofazowego prostownika mostkowego niesterowanego, natomiast na rysunku 2 przebieg prądu zasilającego i s oraz spektrum harmonicznych prądu zasilającego przekształtnik z rysunku 1. W spektrum harmonicznych znaczne amplitudy mają harmoniczne: 3., 5., 7., 9., 11. itd. Współczynnik zawartości wyższych harmonicznych prądu THD I dla układu z rys. 1 wynosi 115%. Następnym przykładem odbiornika generującego harmoniczne prądu jest układ prostownika trójfazowego sterowanego mostkowego. Na rysunku 3 przedstawiono schemat ideowy przekształtnika, a na rysunku 4 przebieg prądu zasilającego pierwszej fazy i s1 oraz spektrum harmonicznych tego prądu. Analogicznie przebieg i spektrum harmonicznych wygląda dla pozostałych dwóch faz. Współczynnik zawartości wyższych harmonicznych prądu THD I wynosi 31%. Na rysunku 4 w spektrum harmonicznych widoczne są znaczne amplitudy harmonicznych charakterystycznych dla tego typu przekształtnika energoelektronicznego. Rys. 1. Schemat ideowy jednofazowego prostownika mostkowego niesterowanego Rys. 2. Przebieg i spektrum harmonicznych prądu zasilającego przekształtnik z rys. 1 Rys. 3. Schemat ideowy trójfazowego prostownika sterowanego mostkowego Rys. 4. Przebieg i spektrum harmonicznych prądu zasilającego pierwszą fazę przekształtnika i s1 z rys. 3 14 Rok LXXV 2007 nr 10
Rys. 5. Schemat ideowy zmodyfikowanego trójfazowego prostownika sterowanego mostkowego Rys. 6. Przebieg i spektrum harmonicznych prądu zasilającego pierwszą fazę przekształtnika i s1 z rys. 5 dla kąta α = 10 Na rysunku 5 przedstawiono schemat ideowy zmodyfikowanego trójfazowego prostownika sterowanego mostkowego. Modyfikacja polegająca na wstrzykiwaniu w obwodzie wejściowym przekształtnika trzeciej harmonicznej prądu, umożliwia uzyskanie prawie sinusoidalnego przebiegu prądów zasilających przekształtnik. Pozwala to na uzyskanie mniejszego współczynnika zawartości wyższych harmonicznych THD I, który dla tego układu wynosi 6%. W spektrum harmonicznych prądu przedstawionym na rysunku 6 widoczne są harmoniczne charakterystyczne dla przekształtnika trójfazowego prostownika sterowanego mostkowego. Modyfikacja klasycznego układu pozwala na zmniejszenie ich amplitud, a tym samym na ograniczenie ich negatywnego oddziaływania na sieć zasilającą. Zasadniczo każdy z nieliniowych pojedynczych odbiorników ma niewielki prąd znamionowy i generuje małe wartości harmonicznych, ale z tego powodu, że są one często użytkowane w tym samym czasie przez odbiorców, skumulowany efekt wszystkich małych prądów nie może być pominięty. Negatywny efekt wpływu wyższych harmonicznych prądu to zmniejszenie zdolności przesyłowych instalacji odbiorczych, związane ze wzrostem wartości obciążenia ponad obciążenie wynikające z mocy zainstalowanych odbiorników, oraz możliwość powstawania rezonansu. W szczególności efekt ten można zaobserwować w instalacjach przemysłowych obciążonych przekształtnikami statycznymi, w instalacjach biurowych z dużą ilością oświetlenia fluorescencyjnego zawierającego kondensatory do poprawy współczynnika mocy oraz w instalacjach ze znacznym obciążeniem sprzętem komputerowym. Prądy pobierane przez przekształtniki energoelektroniczne są mocno odkształcone (mają wysoki współczynnik THD I ) i zależą od rodzaju prostowników zastosowanych na wejściu (ilości pulsów prostownika), sposobu ich sterowania oraz od rodzaju obciążenia przekształtnika (jego mocy, charakteru, zmienności obciążenia w czasie). Masowo obecnie stosowane w urządzeniach informatycznych i elektronicznych przekształtniki energoelektroniczne są przyczyną odkształcenia prądu pobieranego przez te urządzenia, a więc są źródłem wyższych harmonicznych. Obecność harmonicznych powoduje problemy związane nie tylko z eksploatacją sieci zasilającej, ale również z prawidłowym działaniem urządzeń przyłączonych do tej sieci. Problemy te można podzielić w zależności od rodzaju harmonicznych i wyszczególnić obszary, w których są one odczuwalne. Niekorzystne zjawiska wywołane harmonicznymi prądu to: przegrzanie przewodów neutralnych, niepożądane zadziałania zabezpieczeń nadprądowych, przegrzewanie transformatorów, zjawisko naskórkowości, przeciążenia baterii kondensatorów do poprawy współczynnika mocy, nieprawidłowe działanie urządzeń. Rok LXXV 2007 nr 10 15
Wnioski Źródłami wyższych harmonicznych są odbiorniki o nieliniowej charakterystyce prądowo-napięciowej. Prądy zniekształcone powodują deformację napięcia zasilającego. Wśród występujących w systemie energetycznym źródeł harmonicznych można wyróżnić trzy grupy urządzeń: urządzenia z rdzeniami magnetycznymi, np. transformatory, silniki, generatory, urządzenia łukowe, np. piece łukowe, wyładowcze źródła światła, urządzenia spawalnicze, urządzenia elektroniczne i energoelektroniczne. W większości przypadków problemy zniekształceń w sieci zasilającej pojawiają się w zakładach przemysłowych lub u zwykłych odbiorców. Zakłócenia wywołane wyższymi harmonicznymi w liniach zasilających najbardziej są odczuwalne w kablach energetycznych, a w także kondensatorach służących do kompensacji mocy biernej. Przedstawione zagrożenia będące następstwem dołączania do linii zasilającej odbiorników nieliniowych stanowią realne źródła awarii, zwłaszcza że ilość odbiorników nieliniowych ma tendencję silnie rosnącą. Dla prawidłowej oceny potencjalnego zagrożenia należy zwracać uwagę na pomiar rzeczywistej skutecznej wartości prądu oraz na doraźną kontrolę zniekształceń napięcia i prądu. Pomiary powinny być rejestrowane dla dłuższych okresów czasowych (np. doba, kilka dni itp.). Do pomiaru parametrów jakości energii elektrycznej wykorzystywane są analizatory parametrów jakości energii elektrycznej, które pozwalają analizować odkształcenia napięć i prądów, wahania napięcia, migotanie światła itp. LITERATURA [1] Nowak M., Barlik R.: Poradnik inżyniera energoelektronika. WNT, Warszawa 1998 [2] Barlik R., Nowak M.: Jakość energii elektrycznej stan obecny i perspektywy. Przegląd Elektrotechniczny 2005 nr 7-8 [3] Hanzelka Z.: Rozważania o jakości energii elektrycznej. Elektroinstalator 2001 nr 9, 2002 nr 2 [4] Paice Derek A.: Power electronic converter harmonics. IEEE Press, New York 1996 [5] Piróg S.: Energoelektronika negatywne oddziaływanie układów energoelektronicznych na źródła energii i wybrane sposoby ich ograniczenia. Uczelniane Wydawnictwo AGH, Kraków 1998 [6] Strzelecki R., Supronowicz H.: Filtracja harmonicznych w sieciach zasilających prądu przemiennego. Komitet Elektrotechniki PAN, seria Postępy Napędu Elektrycznego, Wydawnictwo Adam Marszałek 1998 [7] Malska W.: Trójfazowy prostownik pełnosterowany mostkowy 6T o małym współczynniku THD prądów zasilających. IV Konferencja Naukowa Modelowanie i Symulacja MiS-4, Kościelisko 2006 [8] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. Dz.U. nr 54, poz. 348 z późniejszymi zmianami [9] Norma PN-EN/50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych. PKN 1998 [10] Rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia do sieci elektroenergetycznych, ruchu i eksploatacji tych sieci. Dz.U. z 06.01.2005 [11] Klajn A., Markiewicz H.: Źródła zakłóceń elektromagnetycznych i ich ograniczanie w instalacjach elektrycznych. www.sep.krakow.pl/kjee/publikacje [12] Baranecki A., Płatek T., Niewiadomski M.: Harmoniczne prądu zastosowanie filtrów aktywnych. Elektro info 2002 nr 2 [13] Baranecki A., Płatek T., Niewiadomski M.: Harmoniczne prądu problemy pomiarowe. Elektro info 2003 nr 7 [14] Hanzelka Z.: Wyższe harmoniczne napięć i prądów. Elektro Info 2003 nr 6 Jest to artykułowa wersja referatu wygłoszonego na Seminarium 8 SPE-2007, które odbyło się w br. w Kamieniu Śląskim k. Opola WYDAWNICTWA Transformatory w eksploatacji Transformatory w eksploatacji. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Subocza. Wydawnictwo Energo-Complex, Chorzów 2007 W opinii prof. Bolesława Mazurka czytamy Kompetentnie i jasno omówione elementy zarządzania transformatorami, poparte przykładami stosowanych rozwiązań, niewątpliwie będą dużą pomocą dla wielu inżynierów zajmujących się serwisowaniem transformatorów. Na uwagę zasługuje również omówienie zasad gospodarki olejowej. (...) Obszerną część książki poświęcono zaawansowanej diagnostyce transformatorów, która jest kluczowym zagadnieniem w nowoczesnej eksploatacji strategicznych jednostek. (...) Podsumowując, publikacja ta jest pozycją, którą można polecić każdemu, kto interesuje się tematyką nowoczesnego eksploatowania transformatorów mocy. W książce omówiono następującą problematykę: Zagadnienia eksploatacji transformatorów praktyka badań eksploatacyjnych, znormalizowane próby odbiorcze, zagadnienie ekonomiczne w zarządzaniu czasem życia transformatorów, Konstrukcja transformatorów transformatory produkowane przez Zakład ELTA, transformatory rozdzielcze, postęp w budowie transformatorów, wysokonapięciowe przepusty transformatorowe, Oleje transformatorowe właściwości olejów transformatorowych, badania i konserwacja olejów w eksploatacji, Rola badań oleju w diagnostyce transformatorów analiza gazów rozpuszczalnych w oleju (DGA), określenie stopnia zużycia zwojowej izolacji celulozowej, ocena zawilgocenia transformatora na podstawie badania próbek oleju, hermetyzacja transformatora jako środek na przedłużenie okresu jego eksploatacji, badania fizykochemiczne oleju, Zaawansowana diagnostyka transformatorów pomiary odkształceń uzwojeń (FRA), pomiary i lokalizacja wyładowań niezupełnych, rejestracja wyładowań niezupełnych, diagnostyka izolacji z zastosowaniem metod polaryzacyjnych, diagnostyka on-line i systemy ekspertowe, Normalizacja w zakresie transformatorów. Każdy z rozdziałów zawiera bogaty spis literatury oraz przypisy. Książka jest bogato ilustrowana wykresami, schematami oraz licznymi zdjęciami. Ma czytelną i przejrzystą szatę graficzną. K.W. 16 Rok LXXV 2007 nr 10