Jarosław Polanowski Rok: 2003 Czasopismo: Niebieska linia Numer: 3 Przemoc rówieśnicza jako pojęcie prawne nie istnieje. Próby opisania zjawiska językiem wyłącznie prawnym prowadzić muszą do powstania zawężonej definicji. Z tego wynikać może wniosek, że to nie do prawników należy zdefiniowanie zjawiska, ale do profesjonalistów z innych dziedzin, którzy stworzą definicję pedagogiczno-socjologiczno-psychologiczno-prawną, tak złożoną jak samo zjawisko przemocy rówieśniczej. Z punktu widzenia prawa należałoby, być może, ocenić to zjawisko posługując się metodami wiktymologicznymi. Moje rozważania przeprowadziłem oceniając różne płaszczyzny zjawiska. Płaszczyzna pierwsza: wiek Co ma dokładnie oznaczać słowo "rówieśnicza"? Przymiotnik ten wskazuje na niedokładny wiek osób (w rozumieniu: niepełnoletnia, pełnoletnia), których ten problem dotyczy, a więc ofiary i sprawcy. Intencjonalnie z takiego rozumowania należy wykluczyć osoby dorosłe pojmowane nie jako osoby pełnoletnie, ale jako w pełni samodzielne. Płaszczyzna druga: działanie w grupie Jestem zdania, że jeżeli mamy mówić o przemocy rówieśniczej, to będzie to przemoc w grupach formalnych i nieformalnych. Jeżeli przemoc ta ma być rozumiana prawnie, to musimy wyróżnić ofiary i sprawców oraz faktyczne uzależnienie pierwszych od drugich. Płaszczyzna trzecia: łamanie norm prawnych Oznacza to podejmowanie przez sprawców działań wbrew szeroko rozumianym przepisom prawa (regulaminom, przepisom porządkowym, organizacyjnym), także szczególny rodzaj lekceważenia i łamania norm, nie tylko prawnych, poprzez wytworzenie specjalnych, czasami bardzo bezwzględnie podporządkowujących lub hierarchizujących zasad i norm postępowania w określonej grupie, aż do lekceważenia i łamania norm stanowionego prawa: karnego, cywilnego, administracyjnego itp. Płaszczyzna czwarta: miejsce działania W przypadku przemocy rówieśniczej określone instytucjonalnie np. szkoła, internat, miejsce wypoczynku, kolonie, osiedle. Płaszczyzna piąta: przemienność ról ofiar i sprawców Ta zaobserwowana przeze mnie prawidłowość, wynika z faktu, że obok ofiar "instytucjonalnych" (typowy "Jasio" klasowy czy "kompanijny idiota") rola innych członków grupy jest w pewnym 1 / 5
zakresie zmienna, np. pojawiają się nowi uczniowie w szkole, nowi mieszkańcy bloku, trwają wewnętrzne zabiegi członków grupy o zmianę jej hierarchii lub swojej roli, a co za tym idzie doznawanej przemocy. Zjawisko to bardzo utrudnia wytypowanie sprawcy i ofiary w klasycznym rozumieniu. Role mogą się odwrócić i dotychczasowy sprawca przemocy może stać się ofiarą i odwrotnie ofiara może stać się sprawcą. Płaszczyzna szósta: umyślność działania sprawców Rozumiana jako zamiar dokonania czynu zabronionego okoliczność mająca podstawowe znaczenie dla ewentualnej odpowiedzialności karno prawnej. Narzędzia prawne Do podstawowych aktów prawnych, które mogą mieć zastosowanie w przypadku zaistnienia przemocy rówieśniczej zaliczamy: ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity Dz. U. Nr 109 z listopada 2002 roku), kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks karny i inne przepisy szczególne. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie: Zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły 18 lat. Działania wobec tak szerokiej kategorii osób, którym nie zarzuca się popełnienia konkretnego czynu zabronionego prawem, ale które znalazły się w sytuacji niepokojącej wychowawczo, podejmuje sąd rodzinny jako sąd opiekuńczy. W naszym przypadku wobec osób-uczestników przemocy rówieśniczej, bez sprecyzowania ich ról pełnionych w grupie. Wniosek o wgląd sądu w sytuację dziecka może złożyć każdy, kto ma informacje lub podejrzewa zaistnienie demoralizacji dziecka. Za nietrafne diagnozy nie ponosi się żadnej odpowiedzialności ani ze strony sądu, ani opiekunów prawnych dziecka. Wniosek może dotyczyć także dziecka poniżej 13. roku życia, które nie ponosi odpowiedzialności karnej. Postępowania w sprawach o czyny karalne, w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu (tj. przestępstwa przewidzianego w kodeksie karnym, kodeksie wykroczeń tylko art. 521, 62, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 124, 133, 143 kodeksu wykroczeń lub przestępstwa skarbowego) po ukończeniu 13., a przed ukończeniem 17. roku życia. Wynikiem postępowania przed sądem może być: udzielenie nieletniemu upomnienia, zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody (odpowiedzialność materialna rodziców!), do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia pracy lub nauki, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub kuratora, 2 / 5
ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej lub osoby godnej zaufania, udzielających poręczenia za nieletniego, zastosowanie dozoru kuratora, skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, środki karne: gdy nieletni popełni przestępstwo: orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, orzeczenie umieszczenia w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wy-chowawczej albo ośrodku szkolno wychowawczym, orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, zastosowanie środków przewidzianych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Ponadto sąd rodzinny może zobowiązać rodziców lub opiekunów do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią szkolno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną oraz lekarzem lub zakładem leczniczym. Może również zobowiązać rodziców do pokrycia w całości lub części kosztów związanych ze szkodą wyrządzoną przez nieletniego. W przypadku stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub w innym zakładzie leczniczym, a jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu opieki wychowawczej lub umieszczenie go w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Gdy sąd rodzinny i nieletnich, działając jako sąd opiekuńczy, stwierdzi zaistnienie okoliczności w stosunku do dziecka takich, jak wymienione w wyżej cytowanej ustawie, "karze" za to rodzica lub rodziców ograniczeniem lub pozbawieniem władzy rodzicielskiej, a nawet zakazem kontaktów z dzieckiem (art. 109, 11 i 113 k.r.i.o.). Kodeks karny Jest on istotny z dwóch powodów. Po pierwsze, o stosowaniu zawartych w nim przepisów wspomina ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przestępstwa są bowiem zawsze tak samo określone, różnice dotyczą strony podmiotowej, w przypadku przemocy rówieśniczej wieku sprawców. Skutkuje to we wspomnianej ustawie stosowaniem kodeksu karnego do 3 / 5
określenia winy nieletnich i stosowaniem za to środków opiekuńczych lub karnych odpowiednio do zapisów tylko tej ustawy, a nie kodeksu karnego. Po drugie, jeżeli sprawcy przemocy rówieśniczej spełniają wymogi wiekowe określone w kodeksie karnym, to może on mieć w stosunku do nich zastosowanie, mimo niepełnoletniości sprawców. I tak: Zgodnie z art. 10 par. 1 kodeksu karnego, na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat, ale: zgodnie z par. 2 tego samego artykułu nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. np. 148 par. 1 (zabójstwo), ale także w art. 156 par. 1 (umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu), 163 (umyślne sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach), art. 197 par. 3 (gwałt zbiorowy), art. 252 ("kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się"), art. 280 (napad rabunkowy: kradzież z użyciem przemocy wobec osoby, lub połączony z groźbą użycia natychmiastowej przemocy, lub poprzez doprowadzenie ofiary do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Przykładem często występującym wśród nieletnich jest zabór drobnych kwot pieniędzy czy też telefonów komórkowych). Inne przepisy szczególne Przepisy te mają zastosowanie przede wszystkim w szkole. Dokonany wybór nie jest wyczerpujący. Są to po prostu przepisy najnowsze. Gdy z jakichś przyczyn (pedagogicznych, socjologicznych, wychowawczych) nie chcemy kierować sprawy na drogę postępowania prawnego, mamy inne prawne narzędzia działania, do których należą: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 roku (Dz. U. Nr 26 z 2003 roku, poz. 26) w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem. Rozporządzenie wydano na podstawie ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 24 z 2003 roku poz. 198). Ustawę tę także należy traktować jako narzędzie prawne, zwłaszcza że problem narkotyków w szkole stanowi często źródło przemocy rówieśniczej. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 11 z 2003 roku, poz. 114). Rozporządzenie w sposób bardzo wszechstronny i nowoczesny formułuje definicję pomocy psychologiczno-pedagogicznej, określa podmioty, które mogą spowodować uruchomienie procedury pomocowej. Podmiotami tymi są: uczeń, jego rodzice, nauczyciele, pedagodzy, psychologowie, logopedzi, doradcy zawodowi, pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznych. Metody działania Podstawowym pytaniem jest, czy w przypadku ujawnienia przemocy rówieśniczej, a szczególnie przemocy wśród osób nieletnich i poddanych opiece dorosłych, należy powiadamiać organy prawne, przede wszystkim organy ścigania i sąd, czy też nie. Co nam grozi, jeśli nie złożymy takiego powiadomienia? Odpowiedź zawierają przepisy prawa karnego, 4 / 5
a w szczególności dwa z nich: Art. 304 par. 1 kodeksu postępowania karnego: "Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję". Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia wobec osoby zawiadamiającej lub osoby dla niego najbliższej przemocy lub groźby bezprawnej, można zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której ta osoba jest zatrudniona, lub na inny wskazany przez nią adres. Art. 304 par. 2 k.p.k.: "Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw (...). Łatwiej jest wymienić przestępstwa nieścigane z urzędu, do nich należą m.in.: znieważenie (art. 216 k.k.), zniesławienie (art. 212 k.k.), lekkie naruszenie czynności organów ciała (art. 157 par. 2 k.k.). Pozostałe przestępstwa są ścigane z oskarżenia publicznego, z tym, że niektóre z nich po złożeniu przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie. Jak wynika z oznaczenia wyżej cytowanych przepisów, są to przepisy postępowania karnego, a nie prawa karnego materialnego (kodeksu karnego), więc nieprofesjonalne interpretacje tego przepisu sprowadzają się do twierdzenia: w takim razie za niepowiadomienie o fakcie zaistnienia przestępstwa nic mi nie grozi. Nie jest to prawda, bowiem grozi to odpowiedzialnością na podstawie przepisów wewnętrznych danej instytucji (art. 304 par. 2 k.p.k.). A w szczególnej sytuacji grozi poniesieniem odpowiedzialności karnej wywiedzionej ze skutków zaniechania - art. 231 k.k. - "Funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu społecznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat dwóch". Funkcjonariuszem publicznym (art. 115, par. 13 pkt 4) jest m.in. "osoba będąca pracownikiem organu państwowego lub samorządu terytorialnego, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych", a więc np. dyrektor szkoły. Pamiętać także należy, że niezawiadomienie o zaistnieniu lub nawet usiłowaniu popełnienia przestępstwa, m.in. przewidzianego w art. 163 i 252 k.k., podlega karze (art. 240 k.k.). 5 / 5