Marcin Rosiak Oględziny a czynności towarzyszące 1 Streszczenie Przedmiotem opracowania są wybrane zagadnienia procesowej i kryminalistycznej problematyki czynności towarzyszących oględzinom. Zaprezentowano w nim charakterystykę podstaw prawnych ich realizacji. Wywód obejmuje przedstawienie niektórych, spośród prezentowanych w literaturze, argumentów przemawiających za dopuszczalnością łącznego wykonywania samodzielnych czynności o istotnym znaczeniu dowodowym, jak teŝ stanowisk przeciwnych. RozwaŜania odnoszą się do wybranych aspektów realizacji poszczególnych czynności procesowo-kryminalistycznych w warunkach art. 212 k.p.k., w szczególności przy uwzględnieniu kwestii dokumentowania ich przebiegu oraz zagadnienia jakości tych czynności. Ponadto wskazano na prezentowane w piśmiennictwie propozycje zmian przepisów proceduralnych w omawianym obszarze. Określenie, Ŝe proces biegnie lub toczy się, obrazowo nasuwa skojarzenie z poruszaniem się dwunoŝnym albo dwuśladowym na kołach. Tymi dwiema nogami albo kołami na wspólnej osi są w postępowaniu karnym normy k.p.k. oraz reguły kryminalistyki. Tak jak kryminalistyka nie moŝe swymi koncepcjami wykraczać poza ramy określone procedurą karną, gdyŝ jej cele mieszczą się w celach prawa karnego, tak i procesowe czynności dowodowe nie mogą obywać się bez metodyki i instrumentacji kryminalistycznej. Jeśli tej synchronizacji w procesowym ruchu brak, to bieg wyraźnie kuleje, toczenie się kół ulega zakłóceniu, a proces nie osiąga oczekiwanego celu w rozsądnym terminie (art. 2 1 pkt 4 k.p.k.) albo staje się nieziszczalny 2. Liczne wątpliwości w tym aspekcie wzbudza przepis zawarty w art. 212 k.p.k., postrzegany w literaturze przedmiotu jako zbędny, wręcz szkodliwy 3. 1 Artykuł stanowi prezentację własnych poglądów Autora (przyp. red.). 2 M. K u l i c k i, Normy kodeksu postępowania karnego a kryminalistyczne reguły realizacji czynności dowodowych, (w:) A. M a r e k (red.), Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2004, s. 220 221. 3 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Siedem kryminalistycznych grzechów k.p.k., (w:) R. J a w o r s k i, M. S z o s t a k, Nauka wobec prawdy sądowej. Księga pamiątkowa ku 80
Oględziny a czynności towarzyszące Zgodnie z jego regulacją, w toku oględzin lub eksperymentu procesowego moŝna dokonywać równieŝ przesłuchań lub innych czynności dowodowych 4. Zdaniem komentatorów, choć art. 212 k.p.k. nie miał odpowiednika w poprzednio obowiązującym k.p.k. z 1969 r., niemniej takŝe na gruncie tego kodeksu brak było przeszkód do przeprowadzenia przesłuchań lub innych czynności dowodowych w trakcie oględzin lub eksperymentu 5. Obecnie, art. 212 k.p.k. umoŝliwia prowadzenie kilku istotnych, acz odrębnych i róŝniących się celem czynności procesowych 6. MoŜe to być np. przesłuchanie lekarza wezwanego do obecności w oględzinach zwłok, ale teŝ np. zabezpieczenie ujawnionych śladów i dowodów czynu przy oględzinach miejsca czy ciała 7. Wprawdzie w art. 212 k.p.k. mowa jedynie o czynnościach towarzyszących oględzinom lub eksperymentowi, naleŝy jednak uznać, Ŝe moŝe to dotyczyć takŝe otwarcia zwłok (art. 209 4 k.p.k.) i wyjęcia ich z grobu (art. 210 k.p.k.), są to bowiem szczególne formy oględzin 8. W piśmiennictwie występuje pogląd, Ŝe opracowanie powszechnie obowiązującego, zawsze skutecznego katalogu zachowań organu procesowego podczas badania obiektów nie jest moŝliwe, gdyŝ w kaŝdym przypadku trzeba reagować odpowiednio indywidualizowanymi sposobami. Wychodząc od schematu ksiąŝkowego, trzeba go twórczo rozwijać i dopasowywać do zmiennych sytuacji pomysłami płynącymi z doświadczenia, wiedzy, inwencji, wyobraźni, intuicji, z subtelności stanu faktycznego 9. Wszystko to zwłaszcza w wypadkach chciałoby się rzec niecierpiących zwłoki, gdy kaŝde opóźnienie działa na niekorzyść interesu wymiaru sprawiedliwości 10. Na szczególną uwagę zasługuje jednak stanowisko prezentowane w tym obszarze przez M. Kulickiego i V. Kwiatkowską-Darul, zgodnie z którym spotykane w piśmiennictwie sformułowanie badanie miejsca zdarzenia ma eksponować konieczność skrupulatności oględzin oraz potrzebę kompleksowości działań związanych z oględzinami, ale błędem jest włączanie w zakres tak określonych oglęczci Profesora Zdzisława Kegla, Wydawnictwo Drukarnia Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 350. 4 M. C z e r n i c k a, I. T u l e y a, Kodeks postępowania karnego. Edycja pierwsza, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 312. 5 P. H o f m ański (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 1999, s. 805 806. 6 V. K w i a t k o w s k a - W ó j c i k i e w i c z, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 3 października 2006 r., sygn. IV KK 209/06, i Prawo 2009, nr 2, s. 153. 7 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2001, s. 518. 8 P. H o f m ański (red.), Kodeks, op. cit., s. 806. 9 J. G u r g u l, Oględziny niektóre aspekty teoretyczne i praktyczne, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 207, s. 24; podano za: K. O l s z a k, Bójka i pobicie Aspekty wykrywacze i dowodowe, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 132. 10 J. G u r g u l, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27 czerwca 2006 r., sygn. II Aka 162/06, i Prawo 2007, nr 9, s. 158. 81
dzin innych samodzielnych i waŝnych czynności dowodowych, do czego niestety dopuścił ustawodawca w art. 212 k.p.k., np. eksperymentów, przesłuchań itd. 11. Nadto, doceniając znaczenie zasady szybkości postępowania, nie moŝna jednak pominąć, Ŝe nie ma ona charakteru absolutnego. Nadrzędne znaczenie ma niewątpliwie trafna reakcja karna oraz wiąŝąca się z nią zasada prawdy materialnej. Przyspieszenie postępowania karnego nie moŝe się odbywać kosztem naruszenia innych podstawowych celów procesu 12. Tym samym, zasadność obecności aktualnego art. 212 k.p.k. wydaje się wątpliwa. Zarówno oględziny, jak i eksperyment są czynnościami samodzielnymi oraz zbyt waŝnymi i zbyt absorbującymi gdy się je naleŝycie prowadzi, aby wplatać w nie inne waŝne dowodowo i samodzielne czynności procesowe. Łączenie takie zawsze odbije się niekorzystnie na jakości uzyskiwanych środków dowodowych 13. Przykładowo, na gruncie okazania realizowanego w toku oględzin istotne trudności mogą wystąpić w zakresie zamieszczania, w nierzadko obszernej i złoŝonej dokumentacji czynności głównej, opisu panujących warunków, kolejności badań, czy danych o składzie zespołu realizującego czynność w sposób na tyle poprawny, czytelny i kompletny, aby poszczególne organy procesowe kaŝdorazowo mogły zająć stanowisko odnośnie do środków dowodowych. Nawiązując natomiast do rangi okazania, naleŝy wspomnieć za J. Wójcikiewiczem wytyczne Ministra Sprawiedliwości Prokuratora Generalnego z dnia 11 grudnia 2000 r., PR. I/900/17/2000, w których słusznie napisano: NaleŜytą wagę przykładać naleŝy takŝe do czynności okazania, której reguły dokonania, zarówno procesowe, jak i kryminalistyczne, uzasadniają potrzebę przeprowadzenia jej osobiście przez prokuratora (s. 3) 14. W doktrynie przyjmuje się, Ŝe w toku oględzin lub eksperymentu moŝe równieŝ zajść potrzeba przesłuchania oskarŝonego lub świadka, który został wezwany lub pojawił się przypadkowo w czasie dokonywania tych czynności, albo dokonania innych czynności dowodowych, np. okazania 15. Według J. Gurgula, eksperyment procesowy, konfrontacja, okazanie osoby nierzadko mogą i muszą przybierać postać hybryd. Na przykład, okazanie podej- 11 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Siedem, op. cit., s. 350. 12 W. J a s iński, M. K uźma, Realizacja zasady szybkości w postępowaniu przygotowawczym, i Prawo 2008, nr 10, s. 48 62; Z. Ś w i d a, W. J a s iński, M. K uźm a, Dyrektywa rozstrzygania sprawy w rozsądnym terminie a realizacja zasady prawdy materialnej, (w:) Z. S o b o l e w s k i, G. A r t y m i a k, (red:) Zasada prawdy materialnej, Kraków 2006, s. 15 42; podano za: K. S i t k o w s k a, Pozycja ustrojowa i karnoprocesowa prokuratury w Polsce na tle prawnoporównawczym, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2012, s. 236. 13 M. K u l i c k i, Normy, op. cit., s. 228. 14 J. W ó j c i k i e w i c z, Temida nad mikroskopem. Judykatura wobec dowodu naukowego 1993 2008, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2009, s. 200. 15 Z. G o s t yński (red.), Kodeks postępowania karnego Komentarz, t. I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s.569. 82
Oględziny a czynności towarzyszące rzanego niejednokrotnie w pełni spontanicznie zaczyna się przeplatać z elementami stawienia do oczu. Na rozprawie często ripostuje on gwałtownie, co nie pozostaje bez analogicznie samorzutnej odpowiedzi świadka. Kiedy indziej znowu przewidzianą w art. 173 1 k.p.k. czynność przenika coś z eksperymentu procesowego (art. 211 k.p.k.). Czasem jak zauwaŝa J. Gurgul krzyŝowanie owych czynności bywa nieuniknione, potrzebne i uprawnione (argument z art. 212 k.p.k.) 16. Decydują o tym dwa czynniki: teoretyczny i praktyczny, wynikający z natury czynności. W pierwszym chodzi o zrozumiałe względy taktyki kryminalistycznej, w drugim przypadku zaś o (niekiedy) wręcz niedopuszczalność czy niemoŝność wytyczenia granic oddzielających spetryfikowaną postać okazania od pozostałych elementów dowodzenia 17. TakŜe jako cechę wspólną dla eksperymentu i oględzin ujmuje się w literaturze moŝliwość dokonywania w trakcie obu czynności fragmentarycznych przesłuchań lub innych czynności dowodowych 18. Z jednej strony eksperyment jest samoistną czynnością dowodową 19, w czasie której moŝna dokonywać przesłuchań, oględzin i innych czynności 20. Z drugiej jednak strony, w praktyce jak wskazuje B. Hołyst często eksperyment jest przeprowadzany w toku oględzin, okazania czy przesłuchania 21. W doktrynie panuje pogląd, Ŝe prowadzący postępowanie powinien od samego początku ujmować rozpatrywane zdarzenie w system ogólnych i weryfikowalnych załoŝeń 22. Zdaniem M. Goca, zbierane stopniowo, w toku oględzin kolejnych fragmentów obszaru, informacje powodują stopniowe rozbudowywanie i sprecyzowanie wersji zdarzenia. W niektórych przypadkach przyjęte załoŝenia wymagają weryfikacji bezpośrednio na miejscu oględzin przez przeprowadzenie eksperymentu procesowego potwierdzającego lub wykluczającego elementy danej wersji. Przeprowadzenie takiego eksperymentu jest prawnie dopuszczalne. Muszą być jedynie spełnione wszelkie inne wymogi i zasady (zarówno prawne, jak i techniczne) przeprowadzania takich eksperymentów 23. Nie moŝna przy tym tracić z pola widze- 16 J. G u r g u l, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 stycznia 2003 r., sygn. II AKa 317/02, i Prawo 2005, nr 7 8, s. 200 201. 17 J. G u r g u l., Kilka uwag o okazaniu, i Prawo 2000, nr 5, s. 118. 18 M. B e t l e j e w s k i, Eksperyment procesowo-kryminalistyczny, (w:) W. Kędzi e r s k i (red.), Technika kryminalistyczna, t. I, Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2002, s. 76. 19 S. W a l t oś, Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 387. 20 A. M a r e k, S. W a l t oś, Podstawy prawa i procesu karnego, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1999, s. 219. 21 B. H o ł y s t, Kryminalistyka, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2010, s. 1148. 22 P. G i r d w o yń, Wersje kryminalistyczne. O wykrywaniu przestępstw, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 124. 23 M. G o c, Oględziny, (w:) J. W i d a c k i (red.), Kryminalistyka, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2002, s. 28. 83
nia, iŝ eksperyment przeprowadzany na miejscu zdarzenia róŝni się od oględzin przede wszystkim swym dynamicznym charakterem 24. W odniesieniu do tych czynności kryminalistycznych, które są realizowane w ramach postępowania karnego, podstawowym środkiem dokumentacji jest protokół 25. Z czynności przesłuchania podejrzanego, świadka, specjalisty, biegłego, dokonania oględzin, przeprowadzenia eksperymentu, konfrontacji oraz okazania organ postępowania przygotowawczego sporządza protokół, który podpisują osoby biorące udział w czynności 26. Zdaniem komentatorów, nie jest niezbędne sporządzanie odrębnego protokołu dowodowej czynności towarzyszącej oględzinom lub eksperymentowi. Wymóg spisania protokołu przesłuchania (art. 143 1 pkt 2 k.p.k.) lub okazania (art. 143 1 pkt 5 k.p.k.) spełniony jest takŝe wówczas, gdy czynność ta zostanie udokumentowana w protokole oględzin lub eksperymentu 27, z wyraźnym jednak w nim wyeksponowaniem podstaw prawnych przesłuchania oraz wskazania i przestrzegania wymogów procesowych związanych z przeprowadzeniem tej czynności (przede wszystkim uprzedzeń o prawach i obowiązkach osób przesłuchiwanych) 28. W odniesieniu do problematyki dokumentowania czynności wymienionych w art. 212 k.p.k. na etapie postępowania sądowego, w piśmiennictwie funkcjonuje pogląd, Ŝe sporządza się odrębny protokół, gdy eksperyment stanowi samodzielną czynność dowodową, ale moŝliwe jest tak- Ŝe wprowadzenie odpowiedniego zapisu do protokołu rozprawy lub posiedzenia, jeśli na tym forum sąd przeprowadza doświadczenie 29. W rozwaŝaniach na temat zasad przeprowadzania i dokumentowania czynności towarzyszących nie moŝna pominąć oficjalnych wytycznych regulujących działania słuŝb policyjnych w zakresie realizacji podstawowych czynności dowodowych. W szczególności, w świetle 45 ust. 3 wytycznych nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów, w toku oględzin moŝna dokonywać przesłuchań lub innych czynności. Przebieg takiej czynności utrwala się w protokole oględzin. Zgodnie z 65 ust. 2 przytoczonych powyŝej wytycznych, jeŝeli eksperyment procesowy jest częścią oględzin, jego przebieg i wyniki dokumentuje się w protokole oględzin. We- 24 T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 502. 25 T. H a n a u s e k, Kryminalistyka zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2005, s. 266. 26 D. Ś w i e c k i, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2010, s. 65. 27 P. H o f m ański (red.), Kodeks, op. cit., s. 806. 28 A. L e c i a k, Utrwalanie przebiegu i wyników oględzin miejsca zdarzenia, i Prawo 1998, nr 9, s. 107. 29 P. H o f m ański, S. Z a b ł o c k i, Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s. 204. 84
Oględziny a czynności towarzyszące dług 86 ust. 1 dotyczącego tzw. okazania operacyjnego, policjant moŝe udać się ze świadkiem lub podejrzanym na miejsce, w którym istnieje moŝliwość spotkania sprawcy przestępstwa lub świadka. Osobę wskazaną przez świadka lub podejrzanego naleŝy wylegitymować, a w razie istnienia podstaw zatrzymać. Nadto, jak wynika z treści 86 ust. 2, podczas czynności o której mowa w ust. 1, naleŝy zapisać personalia osób, które znajdowały się w towarzystwie osoby wskazanej przez świadka lub podejrzanego i przesłuchać je w charakterze świadków, głównie co do faktu, Ŝe osoba wskazana była w danym miejscu w chwili wskazania. Świadka lub podejrzanego, który wskazał osobę, naleŝy przesłuchać na tę okoliczność 30. Warto przytoczyć tu jednak stanowisko Sądu Apelacyjnego w Krakowie, wyraŝone w postanowieniu z dnia 5 grudnia 2002 r., zgodnie z którym niedopuszczalne jest okazywanie wizerunku (lub osoby) na próbę, wstępnie, pozaprocesowo, bo otwiera to moŝliwość szerokiego pola do sugestii we właściwym rozpoznaniu. Okazywanie poza kontrolą procesową jest nielegalne i podwaŝa wiarygodność czynności legalnych, rejestrowanych w procesie 31. Zagadnienie dopuszczalności łącznego realizowania czynności o istotnym znaczeniu dowodowym na podstawie art. 212 k.p.k. wiąŝe się ściśle z problematyką ich jakości w ogóle. K. Juszka po przeprowadzeniu kompleksowych badań nad jakością czynności kryminalistycznych stwierdza, Ŝe dokonywanie w trakcie np. eksperymentu kryminalistycznego jakiejś innej czynności kryminalistycznej (moŝe nie mniej waŝnej) powoduje chaos, brak skupienia, nie tylko podczas realizacji, ale równieŝ w czasie spisywania protokołu. Przeprowadzający jedną czynność mają wciąŝ problemy, związane z niewłaściwym protokołowaniem. Inna wątpliwość związana jest z ustaleniem prawidłowego składu ekip dla przeprowadzenia poszczególnych czynności oraz odzwierciedleniem ich udziału przy sporządzaniu i podpisywaniu protokołów. Problem jest bardzo powaŝny, gdyŝ jak wykazały przytoczone powyŝej badania, podpisy prawidłowo złoŝone były w 80% protokołów oględzin, natomiast w 20% z nich popełniono błąd, nie podpisując kaŝdej karty. Problemem jest wypełnianie protokołów okazania, gdyŝ tylko 44,1% tych dokumentów było prawidłowo wypełnionych. TakŜe protokoły eksperymentów w 77,8% przypadków zawierały uchybienia 32, co wskazuje, Ŝe jakość czynności kryminalistycznych jest niska 33. 30 Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów, Dziennik Urzędowy Komendy Głównej Policji z 2012 r., poz. nr 7. 31 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 grudnia 2002 r., sygn. II Akz 481/02, KZS 2002, nr 12, poz. 42; podano za: J. W ó j c i k i e w i c z, Temida, op. cit., s. 215. 32 K. J u s z k a, Perspektywa doskonalenia systemu wykrywalności sprawców przestępstw, i Prawo 2009, nr 7 8, s. 229. 33 K. J u s z k a, Jakość czynności kryminalistycznych, Oficyna Wydawnicza VERBA, Lublin 2007, s. 355. 85
Niedopełnienie wymagań formalnych sporządzonej dokumentacji z czynności procesowych implikuje skutki prawne przewidziane w ustawie. Oczywiście skutki te uzaleŝnione są od rodzaju uchybienia i nie zawsze moŝliwa jest tu ich późniejsza konwalidacja 34. Jak to zaś wielokrotnie podkreślano, tak w nauce procesu karnego, jak i kryminalistyki, materiał dowodowy jest tak silny, jak silny jest jego najsłabszy element 35. W szczególności, prowadzący postępowanie przygotowawcze powinien mieć zawsze na względzie to, Ŝe jego czynności dowodowe zostaną następnie zweryfikowane na dalszym etapie postępowania przed sądem pierwszej i drugiej instancji. Dlatego teŝ postępowanie dowodowe powinno być kompletne oraz nienaganne w formie 36. Przyjmuje się, Ŝe utrwalanie przebiegu czynności towarzyszących w protokole czynności głównej spowodowane jest tendencją do upraszczania i odformalizowania postępowania karnego. JednakŜe jak zauwaŝa K. Juszka uproszczenie i odformalizowanie spowoduje utrudnienie, między innymi poprzez nieczytelność takich protokołów 37. J. Wierciński prezentuje pogląd, Ŝe wartość dowodowa i przydatność procesowa eksperymentu zale- Ŝy w duŝej mierze od sposobu udokumentowania jego przebiegu i wyników. Protokół sporządzany z przebiegu czynności musi zawierać precyzyjny zapis wszystkich ustalonych wymiarów, odległości czy teŝ ogólnie mówiąc danych liczbowych. Te właśnie bowiem są główną wartością, której się poszukuje. Zbędne jest zatem, co się nader często spotyka w praktyce, dokonywanie na miejscu eksperymentu pełnych przesłuchań świadków (zazwyczaj juŝ wcześniej przesłuchanych) co do całego przebiegu zajścia. NaleŜy skupić się na tym, by świadek (czy teŝ podejrzany lub oskarŝony) wskazał to, co nas interesuje, ustawił elementy odtwarzanej sytuacji a nie opowiadał o tym 38. Oczywiście w grę moŝe wchodzić naturalne przyjmowanie relacji od uczestników eksperymentu dotyczących np. ich postrzeŝeń zmysłowych odnoszących się do wątpliwości będących przedmiotem doświadczeń 39. Wypowiedzi takie naleŝy jednak traktować jako oświadczenia. W przeciwnym razie moŝliwe jest pomylenie oświadczeń ewentualnych uczestników eksperymentu z treścią zeznań składanych w toku przesłuchania i budzących wątpliwości, które moŝe ewentualnie rozstrzygnąć późniejszy eksperyment 40. Odnośnie do eksperymentu warto w tym kontekście pamiętać, Ŝe ma on 34 J. K u d r e l e k, R. K w a s iń s k i, Pisma procesowe w postępowaniu przygotowawczym. Wzory pism, Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2009, s. 5. 35 T. H a n a u s e k, Kryminalistyka, op. cit., s. 270. 36 E. S a m b o r s k i, Zarys metodyki pracy prokuratora, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008, s. 127. 37 K. J u s z k a, Jakość, op. cit., s. 67 68. 38 J. W i e r c iński, Ekspertyza wypadku drogowego, (w:) J. W ó j c i k i e w i c z (red.), Ekspertyza sądowa, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 536 537. 39 M. K u l i c k i, Normy, op. cit., s. 228. 40 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Siedem, op. cit., s. 350. 86
Oględziny a czynności towarzyszące usunąć określoną wątpliwość organu procesowego, a nie splatać róŝnorakie czynności dowodowe, stanowiąc swoiste quasi-śledztwo 41. M. Kulicki i V. Kwiatkowska-Darul wskazują, Ŝe odrębne czynności mogą występować obok oględzin (realizuje je inny pracownik śledczy), wyprzedzać je lub następować bezpośrednio po nich, ale nie mogą stanowić elementów składowych oględzin. RóŜnice leŝą w przedmiocie, metodzie oraz podstawie faktycznej i prawnej, a w przypadku czynności operacyjnych takŝe w podmiocie czynności, którym nie jest organ procesowy. W toku oględzin miejsca, jak i w toku przesłuchania moŝe wyłonić się np. potrzeba przeprowadzenia eksperymentu procesowo-kryminalistycznego czy teŝ odtworzenia (rekonstrukcji). TakŜe po uzyskaniu zeznań, np. świadka, mogą zachodzić przesłanki do przeprowadzenia okazania czy konfrontacji. Wówczas jednak naleŝy zaplanować i przeprowadzić te czynności według reguł przewidzianych dla kaŝdej z tych czynności 42. MoŜliwe bywa równieŝ przerwanie oględzin i podjęcie przesłuchania na nieodzowny temat. Zawsze jednak jest lepiej, aby przesłuchań lub innych czynności dowodowych, gdy jest to konieczne, dokonywał inny funkcjonariusz procesowy niŝ realizujący zasadniczą czynność dowodową 43. Proces udowadniania przeprowadza organ procesowy w sposób określony przepisami prawa procesowego 44. Nie wydaje się przy tym zasadne wtłaczanie reguł taktyki kryminalistycznej do przepisów kodeksu postępowania karnego i rozbudowywanie regulacji dotyczących poszczególnych czynności dowodowych. Normy k.p.k. regulujące czynności dowodowe powinny stanowić pewne minimum gwarancyjne, natomiast nie powinny być normami szczegółowo instruującymi, jak naleŝy przeprowadzić określoną czynność, by ta była zgodna z często rozbudowanymi zaleceniami taktyki kryminalistycznej 45. Mając na uwadze właściwe ujęcie aspektów merytorycznych czynności wchodzących w obręb postępowania dowodnego, w czasie gdy toczyły się prace nad nowelizacją kodeksu postępowania karnego, Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne zainicjowało szeroko zakrojoną dyskusję na temat zmian w k.p.k., poŝądanych przez dydaktyków kryminalistyki, medycyny sądowej oraz ekspertów z laboratoriów kryminalistycznych. Dyskusję i postulaty ograniczono do działu V k.p.k., traktującego o dowodach i mającego najwięcej związków z kryminalistyką. Zebrany materiał, traktujący m.in. o eksperymencie procesowo-kryminalistycznym, przekazano 41 M. K u l i c k i, Normy, op. cit., s. 228. 42 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Siedem, op. cit., s. 350. 43 M. K u l i c k i, Normy, op. cit., s. 228. 44 T. H a n a u s e k, Kryminalistyka, op. cit., s. 72. 45 A. T a r a c h a, Taktyka kryminalistyczna a postęp techniczny, (w:) T. W i d ł a (red.), Obszary badawcze współczesnej kryminalistyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2011, s. 168. 87
Komisji Kodyfikacyjnej Ministerstwa Sprawiedliwości RP. Na łamach periodyku Problemy Współczesnej Kryminalistyki, wydawanego przez Katedrę Kryminalistyki Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne, opublikowano dezyderaty wynikające z dyskusji, a wśród nich materiał dotyczący eksperymentu, zawierający optymalnie zredagowaną propozycję dwóch artykułów k.p.k., określających przesłanki, cel i realizację tego waŝnego dowodowo przedsięwzięcia 46. W tym miejscu przytoczyć naleŝy za M. Kulickim, Ŝe przepisy traktujące o eksperymencie procesowym w k.p.k. mogłyby brzmieć następująco: Art. 211. 1 W celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dowodowe, moŝna przeprowadzić eksperyment procesowo-kryminalistyczny. 2 Eksperyment przeprowadza się w sposób nieprzynoszący krzywdy osobom, które w nim uczestniczą oraz w sposób nienaruszający waŝnego interesu publicznego. 3 W razie potrzeby do udziału w eksperymencie powołuje się rzeczoznawcę stosownej specjalności. 4 Eksperyment przeprowadza się w odpowiednio odtworzonych warunkach i w sposób zapewniający dowodową stabilność wyniku. Art. 212. 1 O ile w eksperymencie uczestniczą świadkowie, powinni oni być uprzednio przesłuchani na temat okoliczności, której dotyczy eksperyment. Odnosi się to takŝe do podejrzanych. W szczególności wskazane jest uprzednie przesłuchanie w celu odtworzenia przebiegu zdarzenia lub jego fragmentu wzbudzającego wątpliwość. 2 W eksperymencie mogą uczestniczyć, w miarę potrzeby, odpowiednio dobrane osoby pozorujące rzeczywistych uczestników zdarzenia lub dokonujące określonych, wzbudzających wątpliwości, czynności lub postrze- Ŝeń zmysłowych. 3 Relacje osób uczestniczących w eksperymencie na temat jego przebiegu oraz konstatacje organu procesowego wciąga się do protokołu i w miarę potrzeby dokumentuje w inny sposób. 4 Niedopuszczalne jest zbiorowe składanie relacji przez osoby uczestniczące w eksperymencie 47. W literaturze przedmiotu proponuje się teŝ wprowadzenie zmian legislacyjnych uwzględniających potrzebę poprawy jakości czynności procesowokryminalistycznych. Zdaniem K. Juszki, postulaty dotyczące zmiany przepisów w tym względzie powinny pójść w dwóch alternatywnych kierunkach. 46 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - W ó j c i k i e w i c z, L. S tę p k a, Kryminalistyka Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009, s. 459. 47 M. K u l i c k i, Normy, op. cit., s. 228. 88
Oględziny a czynności towarzyszące W pierwszym wymieniona proponuje dodać art. 212 2 k.p.k. regulujący problem protokołów. W drugim poddaje pod zastanowienie zastąpienie art. 212 k.p.k. inną jednostką redakcyjną tak, aby w kodeksie postępowania karnego podkreślić specyfikę tych czynności 48. Wspomnieć trzeba, Ŝe art. 212 k.p.k. ma równieŝ odpowiednie zastosowanie przy przeprowadzeniu oględzin i eksperymentu procesowego w postępowaniach w sprawach o wykroczenia 49. Zgodnie z art. 43 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, przy przeprowadzaniu oględzin i eksperymentu procesowego stosuje się odpowiednio przepisy art. 207, art. 208, art. 211 i art. 212 kodeksu postępowania karnego 50. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia recypował uregulowania zawarte w k.p.k., a dotyczące oględzin oraz eksperymentu procesowego, pomijając te, które nie mogą mieć zastosowania w postępowaniu w sprawach o wykroczenia (art. 209 210 k.p.k.). Z oczywistych powodów w toku postępowania w sprawach o wykroczenia nie dokonuje się bowiem oględzin i otwarcia zwłok. Ustawodawca postanowił teŝ, Ŝe nie jest dopuszczalna takŝe ekshumacja 51. Wzbudzający liczne wątpliwości art. 212 k.p.k. w obecnym kształcie, obrazowo ujmowany w literaturze przedmiotu w kategorii grzechu nieumiarkowania ustawodawcy przeciw kryminalistyce 52, umoŝliwia łączne wykonywanie istotnych dowodowo, samodzielnych czynności procesowo-kryminalistycznych. Nie naleŝy jednak tracić z pola widzenia, Ŝe istnienie podstawy prawnej swoistego przeplatania tak waŝnych czynności, jakimi pozostają m.in.: oględziny, przesłuchanie, eksperyment procesowy czy okazanie, mo- Ŝe tylko pozornie sprzyjać uproszczeniu i odformalizowaniu postępowania karnego, bądź postępowania w sprawach o wykroczenia. Ich poprawne przeprowadzenie i utrwalenie w aktach sprawy, w warunkach art. 212 k.p.k., wymaga bowiem od organu procesowego wysokiego profesjonalizmu i szczególnego zaangaŝowania, w tym uwzględnienia w naleŝytym zakresie wypracowanych przez kryminalistykę reguł taktycznych, wymogów procesowych, zachowania wysokiej staranności w zakresie dokumentowania czynności. Jakiekolwiek uchybienia w tym obszarze prowadzą do wypaczenia sensu i celu czynności o istotnym znaczeniu dowodowym a takŝe do obni- Ŝenia ich jakości, co wiąŝe się z ograniczeniem lub wręcz uniemoŝliwieniem 48 K. J u s z k a, Perspektywa, op. cit., s. 229. 49 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza, t. I: Komentarz do art. 1 424, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 547. 50 R. J a c h m a n (red.), Kodeks wykroczeń Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Wydawnictwo Księgarnia Naukowa, Łódź 2004, s. 95. 51 A. S k o w r o n, Komentarz do art. 43 Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, (w:) A. S k o w r o n, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Wydawnictwo Lex/Arche, 2007, nr 7654. 52 M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Siedem, op. cit., s. 349 350. 89
skutecznej weryfikacji, oceny środków dowodowych przez poszczególne organy procesowe, rzutując w konsekwencji negatywnie na ekonomikę i szybkość procesu. W doktrynie przewagę zyskuje pogląd, zgodnie z którym przeplatanie czynności procesowo-kryminalistycznych nie powinno mieć miejsca. W związku z powyŝszym, w literaturze przedmiotu prezentuje się propozycje zmian legislacyjnych uwzględniających metodykę i instrumentację kryminalistyczną, jednakŝe bez nadmiernego rozbudowywania regulacji dotyczących poszczególnych czynności dowodowych zaleceniami taktyki kryminalistycznej. Abstract Examination vs. actions accompanying an examination This paper addresses selected issues concerning the procedure and evidence recovery, pertaining to actions that accompany an examination. It describes legal grounds for such actions. Also, it presents some arguments, these appearing in reference books and papers, that either favour or disfavour the situation when independent actions are executed by the same person. The focus is on selected aspects of procedural and/or evidence recovery actions in light of Article 212 of the Code of Criminal Procedure, including specifically the issues of documenting the actions and of the quality thereof. Moreover, proposals for amendments to relevant procedural regulations are indicated, which amendments are presented in reference books and papers. 90