Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem rzepaku ozimego

Tom XIX Rośliny Oleiste 1998 Krzysztof Jankowski, Wojciech Budzyński, Władysław Szempliński Akademia Rolniczo-Techniczna im. M. Oczapowskiego w Olsztynie Katedra Produkcji Roślinnej, Zakład Roślin Zbożowych i Przemysłowych Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem rzepaku ozimego Agricultural, energetical and economical estimation of different methods of nitrogen fertilization of winter oilseed rape W pracy porównano wpływ dawki azotu (100, 130, 160 kg/ha) i sposobu jego aplikacji (doglebowo, dolistnie) na plonowanie, energochłonność i kosztochłonność uprawy rzepaku ozimego. Wartości liczbowe plonotwórczych cech pokroju roślin, plon nasion oraz wskaźniki oceny energetycznej i ekonomicznej były w większym stopniu różnicowane poziomem dawki niż sposobem jej aplikacji. Plon nasion rzepaku ozimego istotnie przyrastał do dawki 160 kg N/ha. Azot stosowany doglebowo i dolistnie posiadał równorzędne plonotwórcze działanie. Znamienne, że efekt zastosowania 1 kg N z przedziału dawek 130 160 kg N/ha był ponad 2,5-krotnie większy niż z przedziału 100 130 kg N/ha. W ocenie energetyczno-ekonomicznej najkorzystniejszym sposobem zastosowania dawki 160 kg N/ha była doglebowa (100+30 kg N/ha) i dolistna (30 kg N/ha) jej aplikacja. In the paper the effects of following nitrogen rates (100, 130, 160 kg/ha) were compared as well as the method of application (foliar or to the soil) on energy consumption and cost effectiveness of winter oilseed rape production. Values of yield bearing plant features, seed yield and indices of energetical and economical estimation were differentiated at the higher extent by the level of nitrogen than method of application. Yield of winter oilseed rape significantly increased up to the rate of 160 kg N per ha. The same effects in the term of yield was found for foliar and soil applied nitrogen. The effect of application of 1 kg N in the interval 130 160 kg N per ha was 2,5 higher comparing to interval 100 130 kg N. In energo-economical estimation the most favourable method of application of 160 kg N per ha was soil-split (100+30 kg N/ha) and the next foliar (30 kg N/ha). Wstęp Pobranie przez rzepak ozimy azotu z gleby na wytworzenie jednostki plonu (nasiona, słoma, korzenie) wynosi około 7 kg/ha (Szukalski i in. 1987) i jest większe niż u roślin z innych grup taksonomicznych (Fotyma i in. 1992). Pobranie tak dużej ilości azotu przez rzepak ozimy jest możliwe tylko przy dobrym zewnętrznym zaopatrzeniu w azot. Efekt nawożenia azotem jest w głównej mierze zależny od układu warunków wilgotnościowych w okresie wiosennej wegetacji

114 Krzysztof Jankowski... (Dembińska 1970). W warunkach suszy korzystnym dla plonu sposobem nawożenia może być aplikacja dolistna (Budzyński i in. 1995). Azot w formie wodnego roztworu mocznika jest stosunkowo łatwo przyswajalny przez liście (Czuba 1988), z których to z kolei dość łatwo jest translokowany do nasion (Geisler i Kullmann 1991). Badania dowiodły, że aż 66% azotu zatrzymanego przez liście i 48 58% zakumulowanego w łodydze ulega przemieszczeniu do nasion. Zhang i współautorzy (1991) dowiedli, iż repartycja azotu z liści do nasion jest bardzo duża (80%) nawet przy późnym (stadium kwitnienia) dolistnym stosowaniu tego składnika. Czuba (1988) podaje, że efektywność 1 kg N stosowanego dolistnie przyrasta wraz ze zwiększeniem stężenia roztworu. Trzeba jednak podkreślić, że dolistna aplikacja azotu nie zawsze skutkuje istotnym przyrostem plonu. Jasińska i współautorzy (1993) wykazali, że zastosowanie części uzupełniającej azotu w formie podwójnego oprysku (pełnia pąkowania i początek kwitnienia) dawało taki sam efekt plonotwórczy jak jednorazowa aplikacja takiej samej dawki w formie stałej na początku pąkowania. Podobną reakcję na dolistne nawożenie azotem przedstawili w swojej pracy Budzyński i współautorzy (1995). Duża azotolubność rzepaku ozimego znajduje swoje odzwierciedlenie w enegrochłonności uprawy tego gatunku. Nawożenie (nawozy + ich wprowadzenie do gleby) rzepaku ozimego pochłania aż 73 77% wszystkich nakładów energetycznych poniesionych na agrotechnikę, z tego 3/4 przypada na samo nawożenie azotowe (Budzyński i Kosecki 1997). Muśnicki i Jerzak (1992) podali, iż w 1991 roku koszty nawożenia mineralnego stanowiły równowartość 16,5 dt nasion z ha, tj. około 44% całkowitych kosztów uprawy 1 ha rzepaku ozimego. W 1997 roku koszt nawożenia mineralnego stanowił 1/4 wszystkich kosztów poniesionych na agrotechnikę rzepaku ozimego (Jankowski i in. 1998). Celem badań było określenie wpływu poziomu wiosennego nawożenia azotem (100, 130, 160 kg/ha) i sposobu jego aplikacji (doglebowo, dolistnie) na plonowanie, energochłonność i kosztochłonność uprawy rzepaku ozimego. Metody i warunki badań Rolniczą efektywność nawożenia azotem określono na podstawie ścisłych doświadczeń jednoczynnikowych realizowanych w Bałcynach k. Ostródy w latach 1992 1995. Doświadczenia założono w układzie długich parcel, zmodyfikowanych przez Elandt, w sześciu powtórzeniach. W pracy przedstawiono plonotwórcze działanie azotu stosowanego wg schematu:

Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena... 115 Obiekt Treatments Sposób nawożenia azotem* Method of nitrogen fertilization wznowienie wegetacji renewal of vegetation początek pąkowania start of budding stage pełnia pąkowania full of budding stage Sumaryczna dawka azotu Total nitrogen dose [kg/ha] a 100 m 100 b 1 100 m 30 m 130 b 2 100 m 30 r 130 c 1 100 m 60 m 160 c 2 100 m 30 m 30 r 160 * m mocznik w formie stałej solid urea r wodny roztwór mocznika urea water solution Corocznie doświadczenia lokalizowano na glebie płowej typowej, średniozasobnej w makroelementy, klasy bonitacyjnej IIIa, kompleksu pszennego dobrego. Rzepak ozimy uprawiano po pszenżycie ozimym. Po zbiorze przedplonu wykonano orkę siewną na głębokość 20 22 cm. Przedsiewnie zastosowano 50 kg P 2 O 5 /ha (superfosfat potrójny), 100 kg K 2 O/ha (57% sól potasowa) i 20 kg N/ha (mocznik). Nawozy wymieszano z glebą kultywatorem i broną. Rzepak odmiany Mar wysiewano na początku 3 dekady sierpnia, w ilości 5 kg zaprawionych (Oftanol T) nasion na ha, w rozstawie 20 cm. Po siewie nasion wykonano bronowanie. Bezpośrednio po siewie stosowano Teridox 500 EC w dawce 2,5 dm 3 /ha. W okresie wiosennej wegetacji stosowano (wg progów szkodliwości) 4-krotnie insektycydy (Fastac 10 EC w dawce 0,12 dm 3 /ha, Decis 2,5 EC 0,20 dm 3 /ha, Bulldock 025 EC 0,25 dm 3 /ha). Wiosenne nawożenie azotem stosowano zgodnie ze schematem doświadczenia. Azot dolistny (30 kg N/ha), ze względu na ograniczoną zdolność zatrzymywania cieczy przez łan rzepaku (Rogalski, Idźkowski 1994) aplikowano 2-krotnie w 11% wodnym (300 dm 3 ) roztworze mocznika, w odstępach 2 3 dniowych. Rzepak zbierano jednoetapowo na początku drugiej dekady lipca. Nakłady energii skumulowanej określono własnym pomiarem procesów technologicznych na polach o powierzchni 1 ha, uwzględniając: nakłady pracy ludzkiej, ciągników i maszyn, wydajność eksploatacyjną maszyn (W 07 ) oraz zużycie paliwa. Kolejność operacji produkcyjnych wzięto ze ścisłego doświadczenia polowego. Wartość energetyczną brutto 1 kg nasion rzepaku określono w bombie kalorymetrycznej. Do określenia kosztów eksploatacji sprzętu rolniczego wykorzystano metodykę opracowaną przez IMBER (Goć i Muzalewski 1997, Pawlak 1988, 1989) oraz przedstawioną w opracowaniu Kisiela i Kaliszewicza (1996). W ocenie energetycznej posłużono się kategoriami zdefinio-

116 Krzysztof Jankowski... wanymi przez Wójcickiego (1981), Błażka (1989), Wielickiego (1989): zysk energii skumulowanej (MJ/ha), energochłonność jednostkowa (MJ/t), wskaźnik efektywności energetycznej. W analizie energetycznej wykorzystano również wskaźnik pokrycia nakładów wyrażający przyrost wartości plonu nasion pod wpływem przyrostu (o 1 MJ) nakładów. Koszty siły roboczej liczono w relacji do dochodów ludności rolniczej (4,5 zł za 1 godz.). Koszty pośrednie przyjęto za Skarżyńską i Sadowską (1997). Koszty jednostkowe produkcji zostały wyliczone według cen obowiązujących w II połowie 1997 roku. W celu określenia ekonomicznej efektywności różnych sposobów nawożenia azotem wyliczono następujące kategorie (wg Mierzejewskiej 1985): wskaźnik pokrycia kosztów, wskaźnik zwrotu kosztów, wskaźnik opłacalności uprawy, nadwyżka produkcji ponad poniesione koszty. Wyniki badań Rolnicza efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem Zwartość łanu była bardzo dobra, co należy zawdzięczać m.in. korzystnym warunkom zimowania. Liczba roślin plonujących na jednostce powierzchni wynosiła 72 80 szt./m 2 i nie była różnicowana sposobem wiosennego nawożenia azotem (rys. 1). Rzepak ozimy, w którym aplikowano azot w 2 częściach (100 kg N/ha podczas ruszenia wegetacji i 30 lub 60 kg N/ha na początku pąkowania) wiązał statystycznie taką samą liczbę łuszczyn jak nawożony podstawową dawką azotu w czasie wznowienia wegetacji (a). Najkorzystniej na liczbę łuszczyn produktywnych wpływał azot w dawce 160 kg N/ha aplikowany w 3 terminach: przed ruszeniem wegetacji (100 kg N), na początku (30 kg N) i w pełni pąkowania (30 kg N) (rys. 1). Liczba nasion w łuszczynie była najkorzystniejsza w obiekcie c 1, w którym nawożenie podstawowe (100 kg N/ha) uzupełniono na początku pąkowania 60 kg azotu aplikowanym doglebowo (rys. 1). Dodatkowe nawożenie (ponad podstawowe 100 kg N/ha) na poziomie 60 kg/ha aplikowane 2-krotnie (30 m + 30 r) obniżyło o 9% liczbę nasion w łuszczynie. Masa 1000 nasion nie była istotnie różnicowana przez dawkę, termin i formę stosowanego wiosną azotu (rys. 1). Nie potwierdziła się więc hipoteza robocza o istotnym (korzystnym) wpływie na masę nasion, azotu stosowanego w stadium pąkowania w formie wodnego roztworu mocznika. Należy jednak podkreślić, iż masa nasion, jakkolwiek tylko w kategoriach tendencji, była najkorzystniejsza w obiektach, gdzie stosowano najwyższą (60 kg/ha) uzupełniającą dawkę azotu doglebowo i dolistnie (c 2 ) (rys. 1).

liczba roślin na 1 m 2 number of plants per 1 m 2 80 70 60 50 40 30 20 10 0 NIR (LSD) - r.n. 76 76 79 80 72 liczba łuszczyn na roślinie (szt.) number of siliques on plant 60 55 50 45 40 35 30 25 20 49,4 NIR (LSD) - 6,4 52,0 49,3 47,7 59,8 liczba nasion w łuszczynie (szt.) number of seeds per silique 23 21 19 17 15 13 21,5 NIR (LSD) - 1,4 21,1 21,1 22,7 20,6 masa 1000 nasion (g) weight of 1000 seeds 6 5 4 3 2 1 0 NIR (LSD) - r.n. 4,98 4,94 5,05 4,97 5,02 Rys. 1. Elementy struktury plonu Yield components

118 Krzysztof Jankowski... Plon nasion rzepaku ozimego (rys. 2) był największy na dawce 160 kg N/ha niezależnie od sposobu jego stosowania (c 1, c 2 ). Aplikacja azotu na niższym poziomie (100 lub 130 kg N) powodowała średni spadek plonu o około 2,67 dt z ha, tj. o 5,5% (rys. 2). Znamienne, że efekt plonotwórczy azotu dolistnego był zależny od sumarycznej dawki. Przy niższym poziomie nawożenia azot doglebowy (b 1 ) wpływał korzystniej na plonowanie rzepaku ozimego niż dolistny (b 2 ) (rys. 2). Przy wyższym poziomie nawożenia (160 kg N/ha) podział dawki uzupełniającej na 2 części (c 2 ) dał lepszy efekt niż jednokrotna aplikacja 60 kg N/ha w formie stałej (c 1 ) (rys. 2). Efektywność techniczna zastosowanego azotu z przedziału dawki 100 130 wynosiła 3,17 kg nasion/1 kg N i była 2,5 razy mniejsza niż w przedziale 130 160 kg N/ha. 40 NIR (LSD) - 1,5 35 plon nasion (dt/ha) yield of seeds 30 25 34,2 35,5 34,8 37,3 37,7 20 15 Rys. 2. Plon nasion rzepaku ozimego Seed yield of winter rape Energetyczna efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem Suma nakładów eneregetycznych poniesionych na całą agrotechnikę rzepaku ozimego była najmniejsza (17763,26 MJ/ha) przy jednokrotnej, doglebowej (a) aplikacji całej wiosennej dawki azotu (rys. 3). Nawożenie azotowe stanowiło tu bowiem tylko 44% wszystkich nakładów energii.

Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena... 119 nakłady energii skumulowanej (MJ/ha) cumulative energy inputs 25000 20000 15000 10000 5000 0 7902 (MJ/ha) pozostałe czynniki - other factors nawożenie wiosenne N - spring time nitrogen fertilization 9861 9861 9861 9918 9918 10327 10477 12698 12901 Rys. 3. Nakłady energii skumulowanej poniesione na technologię uprawy rzepaku ozimego zróżnicowaną sposobem wiosennego nawożenia azotem Inputs of cumulative energy on cost of winter oilseed rape technologies differentiated by spring nitrogen fertilization Zwiększenie podstawowej (100 kg/ha) dawki azotu o 30 (b 1, b 2 ) i 60 kg N/ha (c 1, c 2 ), stosowanych w stadium pąkowania, powodowało przyrost nakładów energii skumulowanej odpowiednio o 14 15% i 27 28%. Podkreślenia wymaga fakt, iż energochłonność produkcji nasion rzepaku była głównie determinowana globalnym poziomem nawożenia azotem, a nie sposobem jego aplikacji. Podział dawki uzupełniającej i sposób jej aplikacji, w obrębie tego samego poziomu (30 lub 60 kg N/ha) różnicował energochłonność uprawy w stopniu nie większym jak 1%. Przyrost nawożenia azotem (ze 100 do 160 kg/ha) obok zwiększenia nakładów energii powodował silny wzrost wartości energetycznej plonu, o czym świadczy rosnąca wartość zysku energii skumulowanej (tab. 1). Jednak jak wynika z tabeli 1 energochłonność jednostkowa oraz efektywność energetyczna była najkorzystniejsza wtedy, gdy stosowano pod rzepak tylko doglebowe nawożenie azotem w dawce podstawowej (100 kg N/ha) aplikowanej zaraz po ruszeniu wegetacji. Produkcja 1 tony nasion rzepaku nawożonego dawką 130 160 kg N/ha była średnio o 11 17% bardziej energochłonna niż nawożonego na poziomie 100 kg N/ha. Dodatkowe (ponad podstawowe 100 kg N/ha) stosowanie azotu w stadium pąkowania obniżało wskaźnik efektywności energetycznej o 10 (30 kg N/ha) lub 14% (60 kg N/ha).

120 Krzysztof Jankowski... Tabela 1 Wybrane wskaźniki analizy energetycznej uprawy rzepaku ozimego w zależności od sposobu nawożenia azotem Selected indices of energetic effictiveness of winter rape cultivation depending on the way of nitrogen fertilization Wyszczególnienie Specification Sposób nawożenia azotem* Method of nitrogen fertilization* 100+0+0 100+30 100+30r 100+60 100+30+30r Suma nakładów (MJ/ha) Total input Wskaźnik efektywności energetycznej Index of energetical efficiency Energochłonność jednostkowa (MJ/t) Energy consumption per unit Zysk energii skumulowanej (MJ/ha) Profit of culmuative energy Wskaźnik pokrycia nakładów poniesionych na nawożenie Index of fertilization cost covering * opis w metodyce described in methods 17763,26 20187,64 20337,66 22615,92 22818,74 5,28 4,83 4,70 4,53 4,53 5193,94 5686,66 5844,16 6063,25 6052,72 76081,54 77224,36 75153,54 79735,28 80630,06 1,47 0,64 1,75 1,90 Znamienne, iż zwrot nakładów energii poniesionych na dodatkowe nawożenie azotem w stadium pąkowania był uzależniony od poziomu dawki (130, 160 kg N), jak również sposobu jej aplikacji (doglebowo, dolistnie). Nakłady poniesione na dolistną aplikację dawki uzupełniającej na poziomie 30 kg N/ha (b 2 ) nie były rekompensowane przyrostem energii w plonie (wskaźnik pokrycia nakładów <1). Wskaźnik pokrycia nakładów był najkorzystniejszy po zastosowaniu doglebowym i dolistnym 60 kg N/ha (c 2 ). Wzrost o 1 MJ nakładów na nawożenie w tym obiekcie (c 2 ) powodował wzrost energii w plonie o 1,9 MJ (tab. 1). Ekonomiczna efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem Poziom nawożenia w większym stopniu różnicował koszt uprawy niż sposób aplikacji azotu. Koszt uprawy rzepaku ozimego (wg cen z II połowy 1997 roku i stosowanej technologii uprawy) wahał się od 1161 (100 kg N/ha) do 1268 zł (160 kg N/ha) (rys. 4) i był równoważny 12,90 14,09 dt nasion (tab. 2). Nawożenie mineralne pochłaniało 28,6 32,7% wszystkich kosztów poniesionych na agrotechnikę rzepaku ozimego. Udział nawożenia azotowego w całkowitych kosztach produkcji nasion wahał się w granicach od 9,7% (100 kg N/ha) do 15,4% (160 kg N/ha) (rys. 4).

Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena... 121 1350 Σ = 1160,85 Σ = 1205,09 Σ = 1256,40 Σ = 1268,22 Σ = 1205,33 koszty (zł/ha) - costs (PLN/ha) 1200 1050 900 750 600 450 300 150 0 71,4 18,9 9,7% 69,3 18,2 12,5 69,3 18,2 12,5 67,8 17,4 14,8 67,3 17,3 15,4 inne czynniki + koszty pośrednie - other factors + indirect cost nawożenie jesienne NPK - autumn time NPK fertilization nawożenie wiosenne N - spring time nitrogen fertilization Rys. 4. Koszty uprawy rzepaku ozimego zróżnicowanej sposobem nawożenia azotem Cost of winter oilseed rape production differentiated by the method of nitrogen fertilization 250 zabieg - measures nawozy - fertilizer koszty (zł/ha) - costs (PLN/ha) 200 150 100 50 21,8 78,2 10,6 89,4 12,4 87,6 12,5 87,5 11,9 88,1 16,5 83,5 0 nawożenie przedsiewne NPK sposób nawożenia - method of fertilization Rys. 5. Koszty nawożenia mineralnego (nawozy + zabieg = 100%) rzepaku ozimego Cost of mineral fertilization (fertilizer + cost of measure = 100%) of winter oilseed rape

122 Krzysztof Jankowski... Należy zwrócić uwagę na niewielki udział kosztów zabiegu nawożenia w stosunku do kosztów samego nawozu (rys. 5). Najtaniej produkowano 1 dt nasion rzepaku ozimego na obiekcie, gdzie stosowano najwyższą dawkę 160 kg N/ha (c 1, c 2 ). Jednostkowy koszt produkcji nasion rzepaku ozimego był największy przy poziomie 130 kg N/ha, w którym to uzupełniającą dawkę azotu (30 kg N/ha) aplikowano dolistnie (b 2 ) (tab. 2). Tabela 2 Wybrane wskaźniki ekonomicznej analizy uprawy rzepaku ozimego w zależności od sposobu nawożenia azotem Selected indices of energetic effectiveness of winter rape cultivation depending on the way of nitrogen fertilization Wyszczególnienie Specification Sposób nawożenia azotem* Method of nitrogen fertilization* 100+0+0 100+30 100+30r 100+60 100+30+30r Koszt uprawy [zł/ha] Cost of production Koszt produkcji 1 dt nasion [zł] Cost production 1 dt seeds Wskaźnik opłacalności [%] Index of profitability Nadwyżka produkcji ponad poniesione koszty [zł] Surplus of production over cost Wskaźnik pokrycia kosztów Index of cost covering Wskaźnik zwrotu kosztów [%] Index of cost return 1160,85 12,90 1205,09 13,39 1205,33 13,39 1256,40 13,96 1268,22 14,09 33,94 33,95 34,64 33,73 33,64 248,02 248,02 243,05 249,93 250,29 65,56 5,92 165,45 187,83 2,48 1,13 2,73 2,75 148,19 13,31 173,16 174,94 * opis w metodyce described in methods We wszystkich analizowanych sposobach nawożenia azotem rzepaku ozimego stwierdzono nadwyżkę produkcji ponad poniesione koszty (tab. 2). Koszt aplikacji części azotu w dawce uzupełniającej był (niezależnie od poziomu dawki i sposobu stosowania azotu) rekompensowany przyrostem wartości plonu. Wzrost wartości produkcji pod wpływem stosowania uzupełniającego nawożenia dawał, po odliczeniu kosztów tegoż nawożenia, nadwyżkę wynoszącą 6 66 zł (b 1, b 2 ) i 165 188 zł (c 1, c 2 ) (tab. 2). Średnio wskaźnik opłacalności, wskaźnik pokrycia oraz zwrotu kosztów korzystnie wzrastały w miarę zwiększania poziomu uzupełniającego nawożenia azotem. Należy podkreślić, iż ekonomicznie korzystniejszym sposobem

Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena... 123 aplikacji najwyższej dawki był jej podział na 3 części: 100 m+30 m+30 r. Stosowanie 130 N/ha było ekonomicznie uzasadnione tylko przy doglebowej aplikacji dawki uzupełniającej (30 kg N/ha). Wnioski 1. Poziom nawożenia azotem (100, 130, 160 kg N/ha) różnicuje w większym stopniu wartości liczbowe plonotwórczych cech pokroju i poziom plonu rzepaku ozimego niż sposób jego aplikacji (doglebowo, dolistnie). 2. Plon nasion rzepaku ozimego istotnie przyrastał do dawki 160 kg N/ha. Produktywność 1 kg azotu z przedziału 100 130 kg/ha była 2,5 krotnie mniejsza niż z przedziału 130 160 kg N/ha. 3. Nawożenie azotem rzepaku ozimego pochłania od 44% (100 kg N) do 56% (160 kg N) nakładów energetycznych ponoszonych na agrotechnikę. Wzrost poziomu wiosennego nawożenia azotem ze 100 do 160 kg/ha jakkolwiek zwiększał energochłonność produkcji 1 tony nasion to jednak wskaźnik pokrycia nakładów w tych obiektach był najkorzystniejszy. 4. Koszt zintegrowanej uprawy rzepaku ozimego w 1997 roku wyniósł około 1161 1268 zł/ha i był równoważny 12,90 14,09 dt nasion. Nawożenie azotem pochłaniało około 10 15% wszystkich kosztów poniesionych na agrotechnikę rzepaku ozimego. 5. Wzrost wiosennej dawki azotu (ze 100 do 160 kg N/ha) obniżał jednostkowy koszt produkcji nasion rzepaku. Nadwyżka produkcji ponad koszty poniesione na dodatkowe (>100 kg/ha) nawożenie azotem była najwyższa (165 188 zł/ha) po zwiększeniu dawki do poziomu 160 kg N/ha. 6. W ocenie ekonomicznej korzystniejszym sposobem aplikacji wyższej dawki azotu (160 kg/ha) był jej podział na 3 części: 100 kg N/ha (mocznik) przed ruszeniem wegetacji; 30 kg N/ha (mocznik) na początku pąkowania i 30 kg N/ha (roztwór mocznika) w pełni pąkowania. Stosowanie 130 kg N/ha było ekonomicznie uzasadnione tylko przy doglebowej aplikacji azotu. Literatura Błażek M. 1989. Metody badania energochłonności produkcji rolniczej. Rocz. AR w Poznaniu, CCXII: 3-14. Budzyński W., Kosecki A. 1997. Efektywność energetyczna różnych sposobów nawożenia rzepaku azotem. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 439: 267-271.

124 Krzysztof Jankowski... Budzyński W., Ojczyk T., Toboła P., Malarz W. 1995. Porównanie doglebowego i dolistnego nawożenia rzepaku ozimego mocznikiem. Rośliny Oleiste, XVI, 1: 151-156. Czuba R. 1988. Efekty produkcyjne dolistnego dokarmiania roztworem mocznika i mikroelementami zbóż, rzepaku i buraka cukrowego. "Dolistne dokarmianie i ochrona roślin w świetle badań i doświadczeń praktyki rolniczej". Mat. Sem. Nauk. Puławy 13-14.12.1988: 24-33. Dembińska H. 1970. Wpływ wiosennych okresowych niedoborów wody na rozwój i strukturę plonu rzepaku ozimego przy różnych sposobach dawkowania azotu. Rocz. Nauk Rol. A, 97(1): 33-47. Fotyma E., Fotyma M., Pietrasz-Kęsik G. 1992. Wykorzystanie azotu z nawozów przez rośliny uprawy polowej. Pam. Puł., 101: 7-34. Geisler G., Kullmann A. 1991. Changes of dry matter, nitrogen content and nitrogen efficiency in oilseed rape (Brassica napus L.) in relation to nitrogen nutrition. Rapeseed in a Changing World. Proc. 8th Intern. Rapeseed Congress, Saskatoon, 4: 1175-1180. Goć E., Muzalewski A. 1997. Koszty eksploatacji maszyn. IBMER, Warszawa. Jankowski K., Kisiel R., Budzyński W. 1998. Energochłonność oraz koszty nawożenia azotem rzepaku ozimego chronionego i nie chronionego przeciwko szkodnikom. Rocz. AR w Poznaniu (w druku). Jasińska Z., Malarz W., Budzyński W., Toboła P. 1993. Wpływ sposobu wiosennego nawożenia azotem na plonowanie rzepaku ozimego. Post. Nauk Roln., 6: 33-40. Kisiel R., Kaliszewicz D. 1996. Kalkulacja kosztów jednostkowych wybranych produktów roślinnych metodyka. Mat. RARR Olsztyn. Mierzejewska W. 1985. Metody badawcze i miary oceny ekonomicznej efektywności chemicznych zabiegów ochrony roślin. Post. Nauk. Rol., 5: 77-90. Muśnicki Cz., Jerzak M. 1992. Produkcyjne i ekonomiczne skutki uproszczeń w agrotechnice rzepaku ozimego. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste, XIV, 2: 318-334. Pawlak J. 1988. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych w warunkach inflacji. Zag. Ekon. Rol., 6: 73-78. Pawlak J. 1989. Organizacyjne i ekonomiczne aspekty mechanizacji produkcji roślinnej w indywidualnych gospodarstwach rolniczych. PWRiL, Warszawa. Rogalski L., Idźkowski I. 1994. Opryskiwanija rastienij udobrieniami i piesticidami i ich wlijanije na opasnost agrotechnołogij. Sielskochoziajstwiennaja Nauka Ciewiero-Boctoka Ewropejskoj Czasti Rosij, 2: 202-206. Skarżyńska A., Sadowska J. 1997. Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 1996 roku. IERiGŻ, Warszawa. Szukalski H., Sikora H., Szukalska-Gołąb W. 1987. Die Ansprüche vom Winterraps auf Makro- und Mikroelemente. Proc. 7th Intern. Rapeseed Congress 11-14.05.1987, Poznań, 3: 676-681. Wielicki W. 1989. Analiza efektywności w rolnictwie. Post. Nauk Rol., 1: 69-86. Wójcicki Z. 1981. Energochłonność produkcji rolniczej. Rocz. Nauk Rol., s. C, 1: 165-196. Zhang Q. Z., Kullmann A., Geisler G. 1991. Nitrogen transportation in oilseed rape (Brassica napus L.) plant during flowering and early siliqua developing. J. Agron. Crop Sci., 167, 4: 229-235.