OPERAT OGÓLNY CZĘŚĆ WSTĘPNA

PLAN OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 BIESZCZADY OPERAT OGÓLNY CZĘŚĆ WSTĘPNA KRAKÓW 2014 spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Wykonał zespół w składzie: mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie wzoru operatu, opracowanie merytoryczne, nadzór merytoryczny, mgr inż. Marcin Kołodziej (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie merytoryczne, nadzór merytoryczny, skład tekstu mgr inż. Małgorzata Zygmunt (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie merytoryczne, skład tekstu mgr inż. Agnieszka Dubiel (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie merytoryczne, skład tekstu mgr inż. Aleksandra Wilczyńska (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie GIS Wszelkie prawa autorskie do niniejszego wzoru są zastrzeżone na podstawie i w trybie Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83 z późn. zm.)

Spis treści A. CZĘŚĆ WSTĘPNA... 5 1. Informacje ogólne o obszarze... 5 2. Podstawy prawne sporządzania Projektu planu ochrony obszaru Natura 2000 Bieszczady PLC180001... 8 3. Ustalenie terenu objętego Projektem planu...8 4. Opis założeń do sporządzania Projektu planu...12 5. Opis granic obszaru (załącznik)...14 6. Opis uwarunkowań istotnych dla ochrony obszaru...14 6.1. Uwarunkowania geograficzne...14 6.2. Uwarunkowania przyrodnicze...17 6.3. Uwarunkowania społeczne i kierunki rozwoju...20 6.4. Uwarunkowania gospodarcze i kierunki rozwoju...21 6.5. Uwarunkowania kulturowe...21 6.6. Uwarunkowania wynikające z celów ochrony istniejących form ochrony przyrody innych niż obszar... 22 7. Opis przedmiotów ochrony obszaru oraz innych cennych siedlisk i gatunków...24 7.1. Lista siedlisk przyrodniczych...24 7.2. Opis siedlisk przyrodniczych...25 7.3. Lista gatunków zwierząt...41 7.4. Opis gatunków zwierząt...43 7.5. Lista gatunków roślin...65 7.6. Opis gatunków roślin... 65 8. Zestawienie istniejących i projektowanych dokumentów planistycznych wraz z analizą wpływu na przedmioty ochrony obszaru, integralność obszaru i spójność sieci Natura 2000...68 8.1. Plany... 68 8.2. Studia... 71 8.3. Strategie... 72 8.4. Programy dotyczące obszaru...72 9. Udział społeczeństwa w opracowaniu Projektu planu...74 9.1. Lista interesariuszy...74 9.2. Opis procesu komunikacji z różnymi grupami interesu...83 9.3. Zasady współpracy z Zespołem Lokalnej Współpracy (ZLW)...84 9.4. Skład ZLW*... 85 10. Literatura... 90 Spis warstw geometrycznych granica_zakres.shp... 12

A. CZĘŚĆ WSTĘPNA 1. Informacje ogólne o obszarze Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) został w Bieszczadach wyznaczony na podstawie Załącznika I do Dyrektywy Ptasiej (dyrektywa Rady 79/409/EWG zmodyfikowana dyrektywą 94/24/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków) o nazwie Bieszczady i kodzie PLC 180001. Został on określony Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Propozycja obszaru siedliskowego, zgłoszona przez Polskę w 2004 r., została przez Komisję Europejską zatwierdzona jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty (OZW) 25 stycznia 2008 r. Przedmiotowy obszar Natura 2000, nad którym nadzór sprawuje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie położony jest w województwie podkarpackim. Jego zasięg obejmuje terytorium trzech powiatów: bieszczadzkiego, sanockiego i leskiego. Jego Powierzchnia stanowi 111 519,5 ha (w tym BdPN 29 202,2 ha). Teren ten obejmuje częściowo lub w całości terytorium następujących gmin: Czarna (6002,2 ha), Lutowiska (45197,9 ha), Komańcza (15371,0 ha), Zagórz (1850,6 ha), Baligród (8983,0 ha), Cisna (28729,4 ha) i Solina (5385,4 ha). Obszar objęty projektem planu ochrony zajmuje 82 317,3 ha. Bieszczady tworzą równolegle ułożone grzbiety, podzielone szerokimi i głębokimi obniżeniami. Dla Bieszczadów Wysokich charakterystyczna jest tzw. rusztowa budowa grzbietów, które biegną równolegle do siebie z południowego wschodu na północny zachód. Grzbiety te są poprzecinane licznymi potokami i rzekami, które początkowo płyną równolegle do nich, a potem przecinają je malowniczymi przełomowymi dolinami (płynąc głównie w kierunku północnym) i tworząc w ten sposób tzw. kratowy układ potoków. Najwyższym szczytem omawianego obszaru jest Tarnica (1346 m n.p.m.). Do elementów unikatowych występujących w obszarze należy bez wątpienia swoiste zróżnicowanie piętrowe roślinności, a mianowicie brak piętra lasów szpilkowych i kosodrzewiny, charakterystycznych dla innych części polskich Karpat. Górną granicę lasu tworzą krzywulcowe postaci lasów bukowych lub jaworowych. Unikatowe jest również występowanie piętra połonin z płatami zarośli olchy kosej i jarzębiny oraz wielogatunkową florą wysokogórską. Zoocenozy połoninowe nie są wprawdzie zbyt bogate w gatunki kręgowców, niemniej charakteryzują się one specyficzną odrębnością faunistyczną. To w strefie połonin gromadzi się większość gatunków zwierząt bezkręgowych wschodniokarpackich i południowo-wschodniokarpackich oraz form górskich i wysokogórskich, a z kręgowców typowe dla piętra alpejskiego gatunki ptaków takie jak: siwerniak, płochacz halny, nagórnik. Powiększająca się w wyniku wtórnej sukcesji (na znacznych, wyludnionych terenach użytkowanych niegdyś rolniczo) powierzchnia leśna wraz z postępującym procesem renaturalizacji lasów wytworzyły specyficzne ekosystemy, które są ostoją dla wielu krajowych i europejskich rzadkości faunistycznych, takich jak: niedźwiedź Ursus arctos, ryś Lynx lynx, wilk Canis lupus, żbik Felis silvestris, orzeł przedni Aquila chrysaetos, gadożer Circaetus gallicus czy też dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus. Występują tu wyjątkowe nie tylko w skali kraju, ale i Europy populacje dużych i średnich drapieżników, zarówno z gromady ssaków, jak i ptaków. Ponadto występuje tu interesujący zespół dziuplaków, tak wśród ptaków (dzięcioły i sowy), jak i ssaków (nietoperze, pilchowate i łasicowate). Fauna ta ma w znacznej mierze charakter naturalny. Cechuje ją silnie rozwinięta struktura troficzna, wyrażająca się gęstą siecią powiązań pokarmowych od licznych roślinożerców po rzadkie drapieżniki szczytowe, jak wilk, ryś czy orzeł przedni (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). Szatę roślinną obszaru charakteryzuje zauważalna odrębność w skali polskich Karpat. Występuje tu wiele zbiorowisk opisanych jedynie z tego rejonu. Mają one odrębne cechy florystyczne oraz wykazują wyraźny związek ze specyficznymi warunkami siedliskowymi. Do

szczególnie cennych należą: odmiana wschodniokarpacka Aceri-Fagetum jaworzyny ziołoroślowej, Dentario glandulosae-fagetum festucetosum żyzna buczyna karpacka podzespół suchy trawiasto-turzycowy, Dentario glandulosae-fagetum Athyrietosum distentifoliae żyzna buczyna karpacka podzespół ziołoroślowy wyższych położeń, Phyllitido-Aceretum jaworzyna z języcznikiem, Lunario-Aceretum jaworzyna z miesiącznicą, odmiana wschodniokarpacka nadrzecznej olszyny górskiej (Alnetum incanae), bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-pinetum, Sphagno-Piceetum, Vaccinio uliginosi- Betuletum pubescentis), Pulmonario filarszkyanae-alnetum viridis wilgotne zarośla olszy zielonej, Athyrio distentifoliae-sorbetum alnetosum viridae zarośla wietlicowo-jarzębinowe, podzespół wschodniokarpacki z olszą zieloną, Dryopteridi dilatatae Sorbetum aucupariae zarośla jarzębinowe z narecznicą szerokolistną. zbiorowisko zarośli wierzbowo-olszowych Salix silesiaca-alnus viridis, zbiorowisko zarośli jarzębinowych z trzcinnikiem leśnym Calamagrostis arundinacea- Sorbus aucuparia, Hypochoeridi uniflorae-nardetum strictae wschodniokarpackie bliźniczysko połoninowe, Trollio altissimae-knautietum dipsacifoliae kwieciste ziołorośla połoninowe, Potentillo aureae-festucetum airoides wysokogórska murawa z kostrzewą niską, Poo chaixii-deschampsietum caespitosae traworośla wiechlinowo-śmiałkowe, Empetro hermaphroditii-vaccinietum myrtilli połoninowe borówczysko bażynowe, Empetrum hermaphroditum-sphagnum nemoreum torfowiska połoninowe z bażyną obupłciową, Vaccinietum myrtilli festucetosum airoides borówczysko połoninowe podzespół z kostrzewą niską, Vaccinietum myrtilli polytrichetum communae borówczysko połoninowe podzespół mszysty, Vaccinietum myrtilli rosetosum pendulinae borówczysko połoninowe podzespół piarżyskowy z różą alpejską, Vaccinietum myrtilli gentianetosum asclepiadeae borówczysko połoninowe z goryczką trojeściową, Roślinność torfowisk wysokich i przejściowych (kontynentalny mszar bagienny Ledo- Sphagnetum magellanici, mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici, mszarnik źródliskowy Cardamino-Cratoneuretum commutati, Zbiorowisko młaki z turzycą pospolitą Carex nigra + Caricetum caespitosae), Campanulo serratae-agrostietum capillaris łąka mietlicowa. (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). W obszarze występuje ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, ponad 100 gatunków wątrobowców, ponad 300 gatunków mchów, oraz ponad 450 gatunków porostów i ponad 1000 gatunków grzybów wielkoowocnikowych (w tym 3 gatunki, które mają w obszarze locus classicus: Lactarius brunneohepaticus, Lepiota carpatica, Resupinatus wetlinianus) (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010) Właścicielem większości terenów obszaru PLC 180001 Bieszczady jest Skarb Państwa, zarządzający 70% powierzchni, z czego w administracji Bieszczadzkiego Parku Narodowego

znajduje się 26%, natomiast Lasy Państwowe dysponują około 44% powierzchni obszaru. Pozostała część omawianego terenu to grunty prywatne i gminne stanowiące 30%. Tereny te charakteryzują się małą gęstością zaludnienia, nie przekraczającą 10 osób/1km 2. Łączna liczba mieszkańców obszaru Natura 2000 Bieszczady wynosi ok. 18 000 osób. Większość omawianego obszaru stanowią obszary zalesione (70%). W gminach Cisna i Lutowiska lesistość jest największa i wynosi ponad 80%. Większość terenów leśnych zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krośnie oraz nadleśnictwa: Cisna, Komańcza, Baligród, Wetlina, Lutowiska oraz Stuposiany. Wymienione nadleśnictwa sprawują także nadzór techniczny nad lasami prywatnymi, które stanowią niewielką część obszaru Bieszczady PLC 180001. W związku z powyższym sektorem, w którym najwięcej osób znajduje zatrudnienie jest gospodarka leśna. Drugim sposobem użytkowania omawianego obszaru jest rolnictwo. Przed rokiem 1989 w obszarze istniały PGR-y zatrudniające stosunkowo dużą liczbę ludności, po upadku PGR-ów ich pracownicy zostali bezrobotni i w niektórych miejscowościach mimu upływu lat pozostają bezrobotnymi do dziś. Obecnie rolnictwo w obszarze związane jest ściśle z poszczególnymi pakietami Programu rolnośrodowiskowego, najpopularniejszy jest Pakiet 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000. Część obszaru Natura 2000 Bieszczady zajmują stojące i płynące wody powierzchniowe, administrowane przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie oraz Zarząd Zlewni Sanu w Przemyślu. Wśród wód stojących znajdują się niewielkie oczka wodne, starorzecza i utworzone przez bobry rozlewiska. Na obszarze rezerwatu Zwiezło znajdują się ponadto dwa jeziorka osuwiskowe. Innym, popularnym sposobem użytkowania omawianego obszaru jest turystyka. Bieszczady to miejsce atrakcyjne turystycznie, pokryte siecią pieszych szlaków o łącznej długości 355 km, szlaków rowerowych i ścieżek dydaktycznych, w tym także cieszących się dużym zainteresowaniem szlaków kulturowych. Na terenie tym znajdują się także wyciągi narciarskie, trasy do narciarstwa biegowego i ski-turowego, kolejka wąskotorowa, baseny kryte oraz restauracje, punkty małej gastronomii i stadniny koni. Oferta turystyczna obejmuje także rozwijającą się bazę noclegową, w tym gospodarstwa agroturystyczne, skupione w Stowarzyszeniu Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne. Poza unikatowymi walorami krajobrazowymi, czystym środowiskiem i dziką przyrodą, Bieszczady charakteryzują się bogatą spuścizną kulturową. Burzliwe dzieje XX wieku spowodowały, że tradycje, zwyczaje, obrzędy i legendy nie są przekazywane z pokolenia na pokolenie, ponieważ ludność obszaru, to przede wszystkim ludność napływowa. Spuścizna kulturowa w Bieszczadach to zabytki architektury drewnianej i murowanej, opuszczone cmentarze, samotne krzyże itp. obiekty. Kultura niematerialna dzięki entuzjastom Bieszczad w dużej mierze została zachowana i mimo braku bezpośredniego przekazu, można się z nią zapoznać na omawianym terenie. 2. Podstawy prawne sporządzania Projektu planu ochrony obszaru Natura 2000 Bieszczady PLC180001 Podstawę prawną sporządzonego operatu stanowią następujące akty prawne: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 roku w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 64 poz. 401) Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2013 r. poz. 627 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. 2008 Nr 199 poz. 1227 z późn. zm.) 3. Ustalenie terenu objętego Projektem planu Zgodnie 4.1 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 Nr 64, poz. 401 z późn. zm.) ustalono teren objęty projektem planu ochrony. Ustalenie terenu objętego projektem planu wg w.w. rozporządzenia obejmuje: 1) Sprawdzenie: a) obowiązujących planów ochrony dla części obszaru Fragment przedmiotowego obszaru Natura 2000, pokrywający się z obszarem Bieszczadzkiego Parku Narodowego, nie jest objęty Projektem Planu Ochrony, ponieważ Park ten posiada Plan Ochrony na lata 2011-2030 (w którym zawarty jest zakres Planu Ochrony obszaru Natura 2000) złożony W Ministerstwie Środowiska do zatwierdzenia, a jak wynika z art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz. U. 2013 r. poz. 627) plan ochrony ustanowiony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody lub parku krajobrazowego położonego w granicach obszaru Natura 2000, uwzględniający zakres, o którym mowa w art. 29, staje się planem ochrony dla tej części obszaru Natura 2000. b) występowania w granicach obszaru parków narodowych, rezerwatów przyrody lub parków krajobrazowych oraz ustanowionych planów ochrony, w porównaniu z zakresem o którym mowa w art. 29 ustawy c) występowania nadleśnictw położonych w granicach obszaru oraz planów urządzenia lasu, w porównaniu z zakresem, o którym mowa w art. 29 ustawy W graniach obszaru Natura 2000 Bieszczady zlokalizowane są: 1 park narodowy, tj. Bieszczadzki Park Narodowy (29202,2 ha), 2 parki krajobrazowe, tj. Ciśniańsko-Wetliński (51 146 ha) i Doliny Sanu (33 500 ha), 11 rezerwatów przyrody, tj. Cisy na Górze Jawor (3,02 ha; 1957), Gołoborze (13,90 ha; 1969), Olszyna Łęgowa w Kalnicy (13,69 ha; 1971), Sine Wiry (450,49 ha; 1988), Woronikówka (14,84 ha; 1990), Zwiezło (1,74 ha; 1957); Hulskie im. Stefana Myczkowskiego (189,87 ha; 1983), Krywe (511,73 ha; 1991), Przełom Osławy pod Duszatynem (322,45 ha; 2000), Śnieżyca Wiosenna w Dwerniczku (4,94 ha; 2001), Zakole (5,25 ha; 1971). 5 nadleśnictw, tj. Nadleśnictwo Komańcza (21 641,33 ha), Baligród (19 291, 37 ha), Cisna (12 182,83 ha), Lutowiska (20 790, 17 ha), Stuposiany (9 482,09 ha). Analiza porównawcza istniejących planów ochrony dla w.w. form ochrony przyrody oraz planów urządzenia lasu dla nadleśnictw zlokalizowanych na terenie obszaru Natura 2000 Bieszczady z zapisami art. 29 ustawy o ochronie przyrody.

Lp. Nazwa krajowej formy ochrony przyrody lub nadleśnictwa, pokrywającej /go/ się z obszarem, która/e może powodować wyłączenie części terenu ze sporządzania PO 1 Bieszczadzki Park Narodowy 2 Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy 3 Park Krajobrazowy Doliny Sanu 4 Rezerwat przyrody Cisy na Górze Jawor 5 Rezerwat przyrody Gołoborze 6 Rezerwat przyrody Olszyna Łęgowa w Kalnicy 7 Rezerwat przyrody Sine Wiry 8 Rezerwat przyrody Woronikówka 9 Rezerwat przyrody Zwiezło Nazwa dokumentu planistycznego (lata obowiązywania) / rok sporządzenia aktualność Projekt Planu Ochrony Bieszczadzkiego PN (2011-2030) Projekt Planu ten jest złożony w Ministerstwie Środowiska do zatwierdzenia. Plan Ochrony Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego (brak danych) / 2000 nieaktualny Plan ochrony Parku Krajobrazowego Doliny Sanu (brak danych) / 2000 nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Cisy na Górze Jawor" (1998-2017) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Gołoborze" (1998-2017) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Olszyna Łęgowa w Kalnicy" (1997-2016) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Sine Wiry" (1997-2016) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Woronikówka" (1998-2017) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Zwiezło" (1998-2017) nieaktualny Poprzedzone analizą uzasadnienie wyłączenia części terenu ze sporządzania PO Projekt Planu Ochrony Bieszczadzkiego PN został sporządzony uwzględniając zakres, o którym mowa w atr. 29 ustawy o ochronie przyrody, Projekt Planu ten jest złożony w Ministerstwie Środowiska do zatwierdzenia, zatem wyłączenie tego obszaru jest zasadne. Ponadto umowa na wykonanie PO nie odnosi się do wykonywania prac terenowych w granicach BdPN. brak brak brak brak brak brak brak brak

Lp. 10 Nazwa krajowej formy ochrony przyrody lub nadleśnictwa, pokrywającej /go/ się z obszarem, która/e może powodować wyłączenie części terenu ze sporządzania PO Rezerwat przyrody Hulskie im. Stefana Myczkowskiego 11 Rezerwat przyrody Krywe 12 13 Rezerwat przyrody Przełom Osławy pod Duszatynem Rezerwat przyrody Śnieżyca Wiosenna w Dwerniczku 14 Rezerwat przyrody Zakole 15 Nadleśnictwo Cisna 16 Nadleśnictwo Baligród 17 Nadleśnictwo Komańcza 18 Nadleśnictwo Lutowiska 19 Nadleśnictwo Stuposiany Nazwa dokumentu planistycznego (lata obowiązywania) / rok sporządzenia aktualność Plan ochrony rezerwatu przyrody Hulskie im. Stefana Myczkowskiego" (1997-2016) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Krywe" (1997-2016) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Przełom Osławy pod Duszatynem" (2004-2023) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Śnieżyca Wiosenna w Dwerniczku" (2003-2022) nieaktualny Plan ochrony rezerwatu przyrody "Zakole" (2003-2022) nieaktualny Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Cisna (2006-2015) aktualny Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Baligród (200-2015) aktualny Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwo Komańcza (2006-2015) aktualny Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwo Lutowiska (200-2014) aktualny Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwo Stuposiany (2005-2014) aktualny Poprzedzone analizą uzasadnienie wyłączenia części terenu ze sporządzania PO brak brak brak brak brak brak brak brak brak brak 2) Ocenę potrzeby zmiany planów, o których mowa w pkt 1 zmian zapisów nieaktualnych planów ochrony rezerwatów i parków krajobrazowych wymienionych w powyższej tabeli nie przewiduje się, zmian zapisów projektu planu ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego nie przewiduje się,

zmian zapisów planów urządzenia lasu, których aktualność upływa z końcem roku 2014 i 2015 nie przewiduje się, możliwa jest ewentualna zmiana zapisów planów urządzenia lasu w odniesieniu do PUL opracowywanych na kolejne dziesięciolecia dla wszystkich pięciu nadleśnictw położonych w obszarze Natura 2000 Bieszczady i zostanie przedstawiona w terminie późniejszym, tj. po weryfikacji w terenie danych archiwalnych i wykonaniu inwentaryzacji przedmiotów ochrony wg przygotowanych i przedstawionych w niniejszym opracowaniu metodyk. 3) Ustalenie obszaru lub części obszaru dla opracowania projektu planu ochrony Projekt planu będzie obejmował obszar Natura 2000 poza terenem BdPN, jednakże ocena stanu ochrony przedmiotów ochrony będzie uwzględniała również fakt, iż część przedmiotów ochrony występuje także na części obszaru nie objętej projektem planu, tj. na terenie BdPN. 4. Opis założeń do sporządzania Projektu planu Plan ochrony jest narzędziem, które ma pomóc sprawującemu nadzór nad obszarem, zrealizować cele ochrony, którymi są uniknięcie pogorszenia stanu ochrony przedmiotów ochrony oraz zachowanie i odtwarzanie właściwego ich stanu. Celem projektu jest: zidentyfikowanie istniejących i potencjalnych zagrożeń mających wpływ na stan zachowania przedmiotów ochrony; podsumowanie dostępnej wiedzy o obszarze i jego przedmiotach ochrony; ustalenie systemu monitoringu, zarówno skutków realizacji działań ochronnych, jak i stanu

zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków będących przedmiotami ochrony; podniesienie jakości stosowania procedur w ramach prowadzonych ocen oddziaływania na środowisko, związanych z oddziaływaniem planowanych przedsięwzięć na obszar Natura 2000; wskazanie koniecznych do wprowadzenia zmian w dokumentach planistycznych (m.in. studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, etc.), w celu eliminacji lub ograniczenia zagrożeń dla utrzymania bądź odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt będących przedmiotami ochrony; ułatwienie wdrażania Programu rolnośrodowiskowego oraz uregulowanie zagadnień związanych z zalesieniami na obszarze Natura 2000, jak również kontrolowanie stosowania tzw. zasady wzajemnej zgodności, oznaczającej powiązanie wysokości uzyskiwanych przez rolników płatności bezpośrednich ze spełnianiem przez nich określonych wymogów, dotyczących utrzymania gruntów wchodzących w skład gospodarstwa w Dobrej Kulturze Rolnej. Plan ochrony przyniesie następujące korzyści dla systemu zarządzania: określenie szacunkowych kosztów i harmonogramu działań ochronnych, określenie sugerowanych źródeł finansowania niezbędnych prac, podsumowanie wiedzy o obszarze i jego przedmiotach ochrony, aby było możliwe monitorowanie zmian, ustalenie systemu monitoringu, który będzie ostrzegał przed niebezpieczeństwami i umożliwiał ocenę prowadzonych działań, ułatwienie kwalifikowania przedsięwzięć pod kątem wywierania negatywnego wpływu na obszar, stworzenie "punktu odniesienia" dla oceny oddziaływania przedsięwzięć na obszar oraz do przeprowadzania strategicznych ocen oddziaływania na środowisko, uzyskanie informacji o tym, czy realizacja zapisów istniejących studiów i planów, może napotkać na problemy w procedurze oceny tychże dokumentów z punktu widzenia ochrony obszaru, regionalny dyrektor ochrony środowiska będzie mógł nakazać wstrzymanie działań, które zostały podjęte niezgodnie z ustaleniami planu ochrony i nakazać podjęcie w wyznaczonym terminie niezbędnych czynności w celu przywrócenia poprzedniego stanu obszaru, możliwe będzie wykorzystanie funduszy krajowych i europejskich przewidzianych na gospodarowanie obszarem, możliwe będzie stosowanie sankcji w zakresie płatności bezpośrednich wobec rolników, którzy podjęli działania w gospodarce rolnej, niezgodne z ustaleniami planu, opisanie nowo znalezionych gatunków lub siedlisk, które powinny być przedmiotami ochrony w tym obszarze wskazana zostanie potrzeba ewentualnych zmian w SDF. Pierwszym krokiem przy tworzeniu planu ochrony będzie rozpoznanie przedmiotów ochrony. Następnie zostaną podjęte działania w celu zgromadzenia wszelkich dostępnych informacji o uwarunkowaniach ochrony obszaru, przedmiotach ochrony oraz istniejących i projektowanych planach, strategiach i programach dotyczących obszaru. Po wykonaniu tych czynności, nastąpi rozpoznanie stanu przedmiotów ochrony z wykorzystaniem trójstopniowej skali. Kolejny etap będzie polegał na rozpoznaniu potencjalnych i istniejących zagrożeń. Po jego zakończeniu zostanie sporządzony plan, w którym ujęte będą konkretne cele do osiągnięcia oraz działania i ustalenia planistyczne, które mają doprowadzić do realizacji tych celów, takie jak np: ochrona czynna, modyfikacja metod gospodarowania, utrzymanie określonych metod gospodarowania, utworzenie odpowiedniej formy ochrony lub ustalenia planistycznego,

przeprowadzenie prac badawczych lub inwentaryzacyjnych. Na koniec zostanie zaplanowany monitoring, jako jedno z działań ochronnych. Plan zostanie napisany według ściśle określonych ram logicznych. 5. Opis granic obszaru (załącznik) Granice obszaru Natura 2000 Bieszczady, z wyłączeniem obszaru Bieszczadzkiego Parku Narodowego, zawierają się w konturach, których wierzchołki stanowią pary współrzędnych, opis granic w formie współrzędnych stanowi załącznik do niniejszego operatu. Zobrazowanie granicy przedstawia załączona warstwa wektorowa: granica_zakres.shp 6. Opis uwarunkowań istotnych dla ochrony obszaru 6.1. Uwarunkowania geograficzne Przynależność geofizyczna obszaru według Kondrackiego (2013) przedstawia się następująco: Prowincja: Karpaty Wschodnie z Podkarpaciem Wschodnim Podprowincja: Zewnętrze Karpaty Wschodnie Makroregion: Beskidy Lesiste Mezoregion: Góry Sanocko-Turczańskie Mezoregion: Bieszczady Zachodnie Bieszczady zajmują południowo-wschodni kraniec Polski na pograniczu z Ukrainą i Słowacją. Są one częścią wielkiego łuku Karpat, który ciągnie się na przestrzeni 1300 km od Bratysławy do Żelaznej Bramy nad Dunajem. Karpaty należą do tzw. systemu alpejskiego. Dzielą się na Zachodnie, Wschodnie i Południowe. Bieszczady zaliczane są do Karpat Wschodnich. Na terenie Bieszczadów wyróżnia się następujące pasma górskie 1) Pasmo graniczne, którym biegnie od przeł. Łupkowskiej po Kremenaros granica ze Słowacją, a dalej na wschód po przeł Użocką z Ukrainą. Najwyższy szczyt w tym pasmie to Wielka Rawka (1307 m npm). 2) Pasmo Wołosani (1071m npm) i Chryszczatej (997 m npm) zwane inaczej Wysokim Działem 3) Pasmo połonin, rozcięte poprzecznymi dolinami Prowczy i Wołosatego, ciągnące się od Smereka (1222 m npm) przez Połoninę Wetlińską (1253 m npm) i Caryńską (1297 m npm) po grupę Tarnicy (1346 m npm) i Rozsypaniec. 4) Pasmo Łopiennika (1069 m npm) i Durnej (979 m npm) 5) Pasmo Otrytu z najwyższym szczytem Trohańcem (939 m npm).(krukar, 1993). Główną rzeką Bieszczadów jest San. Ma on asymetrycznie rozwinięte dorzecze: przeważają dopływy lewe: Wołosaty, Solinka z Wetliną, Hoczewka, Osława z Osławicą. Jedynym większym dopływem prawym jest Czarny.Południowa granica dorzecza górnego Sanu przebiega grzbietem pasma granicznego i stanowi część głównego europejskiego działu wód, który rozdziela zlewiska Morza Bałtyckiego i Czarnego. Obszar Natura 2000 Bieszczady usytuowany jest na wychodniach skał należących do dwóch płaszczowin Karpat zewnętrznych: płaszczowiny dukielskiej (na południowym-zachodzie) i płaszczowiny śląskiej (na północnym wschodzie). Osie wszystkich geologicznych fałdów występujących tu w obu płaszczowinach rozciągają się z południowego wschodu na północny zachód. Obie płaszczowiny pocięte są wieloma pionowymi lub stromymi uskokami przeważnie o orientacji SW-NE. Na omawianym obszarze odsłaniają się skały płaszczowiny dukielskiej o łącznej miąższości przekraczającej 2.5 km. Skały te to piaskowce, mułowce i łupki ilaste z podrzędnymi wkładkami margli, które powstały w czasie około 25 milionów lat. W inwentarzu skał tworzących płaszczowinę dukielską duży udział stanowią odporne na działanie erozji

gruboławicowe piaskowce. Z tego powodu skały tej płaszczowiny budują pasmo górskie (pasmo graniczne) kulminujące szczytem Wielkiej Rawki (1307 m). Płaszczowina śląska składa się z dwóch ciał geologicznych zbudowanych przez odmienne skały oraz przedstawiających kompletnie odmienna tektonikę (architekturę): strefy przeddukielskiej (na południowym-zachodzie) oraz centralnej depresji karpackiej (na północnym-wschodzie). W obrębie omawianego fragmentu strefy przeddukielskiej odsłaniają się skały łącznej miąższości ok. 1 km. Skały te to piaskowce, mułowce i łupki ilaste z podrzędnymi wkładkami margli, rogowców i dolomitów żelazistych które powstały w czasie ok. 12 milionów lat. Skały budujące strefę przeddukielską są w przewadze mało odporne na działalność erozji. Z tego powodu, na wychodniach tej strefy powstała depresja morfologiczna obniżenie śródbieszczadzkie. Wśród skał centralnej karpackiej depresji karpackiej w omawianym rejonie szczególną rolę odgrywają gruboławicowe piaskowce (piaskowce z Otrytu). Są one nader odporne na działanie erozji, w wyniku czego na ich wychodniach powstały pozytywne elementy rzeźby terenu Malownicze skałki występujące w partiach grzbietowych obu połonin, na Bukowym Berdzie, Krzemieniu, Tarnicy, Haliczu i Rozsypańcu są to właśnie odsłonięcia piaskowców z Otrytu (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). Obszar Natura 2000 Bieszczady położony jest w strefie nasunięcia płaszczowiny śląskiej oraz dukielskiej. Jednostka dukielska obejmuje SW część obszaru, głównie zlewnię Solinki, a częściowo również Wołosatego. Pozostałą, przeważającą część obszaru zajmują utwory jednostki śląskiej, tworzące centralną depresję karpacką. Fałdy centralnej depresji karpackiej cechują się pionowym ustawieniem antyklin, w jądrze których odsłaniają się odporne piaskowce otryckie. Synkliny wypełniają łupki krośnieńskie. Rzeźba Bieszczadów jest rzeźbą strukturalną wykształcenie i układ głównych elementów rzeźby tego obszaru jest zgodny z kierunkiem przebiegu fałdów i wykazuje ścisłą zależność od odporności podłoża. Występujące w przeszłości procesy rzeźbotwórcze przebiegały w Bieszczadach w ścisłym powiązaniu z układem tych struktur, co uwidacznia się dziś w rusztowym układzie grzbietów i kratowej sieci dolinnej. Osobliwością połonińskich szczytów są ostańcowe skałki, rumowiska (gruzowiska) skalne. Formy skałkowe związane są wyłącznie z występowaniem gruboławicowych piaskowców otryckich. Tworzą ostańce denudacyjne i wychodnie skalne, powstałe wskutek nierównomiernego, denudacyjnego obniżenia powierzchni grzbietowych i cofania stoków, pod wpływem selektywnego wietrzenia skał i odprowadzania zwietrzeliny. Kształty form uzależnione są od ich genezy oraz kierunków i gęstości spękań ciosowych. Formy skałkowe cechują się kilkumetrową wysokością, pochyleniem w kierunku południowo-zachodnim, zgodnym z kierunkiem upadu warstw i zróżnicowanymi kształtami uwarunkowanymi kierunkami i gęstością spękań ciosowych. Na Bukowym Berdzie, Tarnicy, Haliczu, Rozsypańcu występują skaliste grzędy i grzebienie, rumowiska skalne, turniczki. Najbardziej okazałym grzbietem skalnym odznacza się grzbiet Krzemienia. Mniejsze grzędy skalne, a także ambony i ściany skalne zostały wypreparowane na Smereku i Jaworniku. Mniejsze formy skalne spotykane są w południowym odcinku grzbietu Jaworników. Torfowiska wysokie tworzą niewielkie płaty na grzbiecie Krzemienia, Szerokiego Wierchu i Tarnicy. Maja one genezę osuwiskową i powstały w bezodpływowych zagłębieniach pomiędzy pakietami skalnymi (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). Pokrywa glebowa Bieszczadzkiego Parku Narodowego jest rezultatem rozwoju w układzie czynników glebotwórczych panujących na terenie Bieszczadów Zachodnich. Jej przestrzenne zróżnicowanie przede wszystkim nawiązuje do rzeźby terenu, która jest z kolei uzależniona od struktury geologicznej oraz do warunków hydrologicznych. W mniejszym stopniu gleby tego terenu są kształtowane przez czynniki klimatyczno-roślinne i współczesne procesy morfodynamiczne oraz przez człowieka. Ażurowość pokrywy glebowej nie jest dobrze rozwinięta. Dominują gleby brunatne. Pozostałe gleby to gleby inicjalne, glejowe, organiczne, organiczno-

mineralne i aluwialne. Gleby posiadają różną głębokość, co związane jest z rozwojem pokryw zwietrzelinowych (powstałych na skutek rozpadu mechanicznego i rozkładu chemiczny skał) i ich głębokością. Partie grzbietowe i strome stoki cechuje płytka, szkieletowa (żwir - 2-75 mm i kamienie - ponad 75 mm średnicy) zwietrzelina, na połogich (niestromych) stokach występują głębsze i mniej szkieletowe utwory. Pokrywy zwietrzeliny w dolinach są zwykle głębokie i odznaczają się niewielkim udziałem okruchów skalnych. Skład mechaniczny (uziarnienie) gleb bieszczadzkich jest mało zróżnicowany. Zdecydowanie przeważają gliny lekkie i średnie. Mniejszy udział mają gliny ciężkie i iły Klimat Bieszczad ma charakter górski o dość silnych cechach kontynentalnych. Przez 63% dni w roku pogodę kształtuje masa powietrza polarno-morskiego, ale powietrze polarnokontynentalne stanowi aż 26% napływających mas powietrza. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym luty. Ilość opadów atmosferycznych waha się w granicach 800-1000 mm rocznie, a w wyższych partiach gór nawet do 1200-1300 mm. Największe opady notowane są w lipcu (150-170 mm), najniższe w styczniu (ok. 70 mm). Przeciętnie mroźnie jest przez ok. 75 dni, a w wyższych partiach Bieszczad nawet przez 100 dni w roku. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi średnio 110-120, a w Wysokich Bieszczadach nawet do 200 dni i tutaj może osiągnąć grubość do 300 cm. Duży wpływ na ukształtowanie pięter roślinności i zbiorowisk mają wysuszające wiatry znad Niziny Węgierskiej, z kierunku S, SE, SW, które są w Bieszczadach najczęstsze (36,5%). Średnia roczna temperatura wynosi w Bieszczadach +6 C: latem +17 C, zimą -6 C. Średnia długość okresu wegetacyjnego wynosi ok. 190 dni. W Bieszczadach Wysokich występują dwa piętra klimatyczne: umiarkowanie chłodne (650-1070 m n.p.m.) o średniej temperaturze od +6 C do +4 C oraz piętro chłodne (powyżej 1070 m n.p.m.) ze średnią roczną temperaturą od +4 C do +2 C (Tworek, 2011). 6.2. Uwarunkowania przyrodnicze Przynależność geobotaniczna Bieszczadów według Matuszkiewicza (2008) przedstawia się następująco: Prowincja Karpacka Dział Wschodniokarpacki Kraina Karpat Wschodnich Okręg Bieszczadów podrokręgi: a) Baligodzki Dolina Wetliny Przełęcz Łupkowska b) Górnoustrzycki Dolina Sanu Dolina Wetliny c) Lutowiski Dolina Strwiąż Dolina Sanu Jak już wspomniano do elementów unikatowych występujących w obszarze należy bez wątpienia swoiste zróżnicowanie piętrowe roślinności, a mianowicie brak piętra lasów szpilkowych i kosodrzewiny, charakterystycznych dla innych części polskich Karpat. Górną granicę lasu tworzą krzywulcowe postaci lasów bukowych lub jaworowych. Unikatowe jest również występowanie piętra połonin z płatami zarośli olchy kosej i jarzębiny oraz wielogatunkową florą wysokogórską. Zoocenozy połoninowe nie są wprawdzie zbyt bogate w gatunki kręgowców, niemniej charakteryzują się one specyficzną odrębnością faunistyczną. To w strefie połonin gromadzi się większość gatunków zwierząt bezkręgowych wschodniokarpackich i południowowschodniokarpackich oraz form górskich i wysokogórskich, a z kręgowców typowe dla piętra alpejskiego gatunki ptaków takie jak: siwerniak, płochacz halny, nagórnik. Powiększająca się w wyniku wtórnej sukcesji (na znacznych, wyludnionych terenach użytkowanych niegdyś rolniczo) powierzchnia leśna wraz z postępującym procesem renaturalizacji lasów wytworzyły specyficzne ekosystemy, które są ostoją dla wielu krajowych i europejskich rzadkości faunistycznych, takich jak: niedźwiedź Ursus arctos, ryś Lynx lynx, wilk Canis lupus,

żbik Felis silvestris, orzeł przedni Aquila chrysaetos, gadożer Circaetus gallicus czy też dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus. Występują tu wyjątkowe nie tylko w skali kraju, ale i Europy populacje dużych i średnich drapieżników, zarówno z gromady ssaków, jak i ptaków. Ponadto występuje tu interesujący zespół dziuplaków, tak wśród ptaków (dzięcioły i sowy), jak i ssaków (nietoperze, pilchowate i łasicowate). Fauna ta ma w znacznej mierze charakter naturalny. Cechuje ją silnie rozwinięta struktura troficzna, wyrażająca się gęstą siecią powiązań pokarmowych od licznych roślinożerców po rzadkie drapieżniki szczytowe, jak wilk, ryś czy orzeł przedni (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). Szatę roślinną obszaru charakteryzuje zauważalna odrębność w skali polskich Karpat. Występuje tu wiele zbiorowisk opisanych jedynie z tego rejonu. Mają one odrębne cechy florystyczne oraz wykazują wyraźny związek ze specyficznymi warunkami siedliskowymi. Do szczególnie cennych należą: odmiana wschodniokarpacka Aceri-Fagetum jaworzyny ziołoroślowej, Dentario glandulosae-fagetum festucetosum żyzna buczyna karpacka podzespół suchy trawiasto-turzycowy, Dentario glandulosae-fagetum athyrietosum distentifoliae żyzna buczyna karpacka podzespół ziołoroślowy wyższych położeń, Phyllitido-Aceretum jaworzyna z języcznikiem, Lunario-Aceretum jaworzyna z miesiącznicą, odmiana wschodniokarpacka nadrzecznej olszyny górskiej (Alnetum incanae), bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-pinetum, Sphagno-Piceetum, Vaccinio uliginosi- Betuletum pubescentis), Pulmonario filarszkyanae-alnetum viridis wilgotne zarośla olszy zielonej, Athyrio distentifoliae-sorbetum alnetosum viridae zarośla wietlicowo-jarzębinowe, podzespół wschodniokarpacki z olszą zieloną, Dryopteridi dilatatae Sorbetum aucupariae zarośla jarzębinowe z narecznicą szerokolistną. zbiorowisko zarośli wierzbowo-olszowych Salix silesiaca-alnus viridis, zbiorowisko zarośli jarzębinowych z trzcinnikiem leśnym Calamagrostis arundinacea- Sorbus aucuparia, Hypochoeridi uniflorae-nardetum strictae wschodniokarpackie bliźniczysko połoninowe, Trollio altissimae-knautietum dipsacifoliae kwieciste ziołorośla połoninowe, Potentillo aureae-festucetum airoides wysokogórska murawa z kostrzewą niską, Poo chaixii-deschampsietum caespitosae traworośla wiechlinowo-śmiałkowe, Empetro hermaphroditii-vaccinietum myrtilli połoninowe borówczysko bażynowe, Empetrum hermaphroditum-sphagnum nemoreum torfowiska połoninowe z bażyną obupłciową, Vaccinietum myrtilli festucetosum airoides borówczysko połoninowe podzespół z kostrzewą niską, Vaccinietum myrtilli polytrichetum communae borówczysko połoninowe podzespół mszysty, Vaccinietum myrtilli rosetosum pendulinae borówczysko połoninowe podzespół piarżyskowy z różą alpejską, Vaccinietum myrtilli gentianetosum asclepiadeae borówczysko połoninowe z goryczką trojeściową, Roślinność torfowisk wysokich i przejściowych (kontynentalny mszar bagienny Ledo- Sphagnetum magellanici, mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici, mszarnik źródliskowy

Cardamino-Cratoneuretum commutati, Zbiorowisko młaki z turzycą pospolitą Carex nigra + Caricetum caespitosae), Campanulo serratae-agrostietum capillaris łąka mietlicowa. (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). W obszarze występuje ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, ponad 100 gatunków wątrobowców, ponad 300 gatunków mchów, oraz ponad 450 gatunków porostów i ponad 1000 gatunków grzybów wielkoowocnikowych (w tym 3 gatunki, które mają w obszarze locus classicus: Lactarius brunneohepaticus, Lepiota carpatica, Resupinatus wetlinianus) (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). We florze roślin naczyniowych występuje 30 taksonów wschodniokarpackich: Aconitum lasiocarpum, Aconitum degenii, Aconicum tauricum subsp. nanum, Alchemilla turkulensis, Alnus viridis, Aposeris foetida, Arnica montana, Campanula abietina, Carex dacica, Carex depressa subsp. transilvanica, Centaurea kotschyana, Cirsium waldsteinii, Dianthus carthusianorum subsp. saxigenus, Dianthus compactus, Helleborus purpurascens, Lapsana intermedia, Lathyrus laevigatus, Leucoium vernum subsp. carpaticum, Melampyrum saxosum, Scilla kladnii, Scopolia carniolica, Scorzonera rosea, Senecio papposus, Sesleria bielzii, Silene dubia, Symphytum cordatum, Telekia speciosa, Veratrum album subsp. album, Viola dacica, Glechoma hirsuta (Zemanek, Winnicki, 1999). Do endemitów wschodniokarpackich należą: Alchemilla pungeiflora, Alchemilla turculensis, Melamprum saxosum, Silene nutans subsp. dubia (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Warto wspomnieć również o dysjunkcji śródkarpackiej: pewne taksony występują w Bieszczadach, następnie ze względu na niewielką wysokość n. p. m. nie pojawiają się w Beskidzie Niskim, lecz dopiero w Beskidzie Sądeckim, Gorcach, Tatrach lub na Babiej Górze. Najbardziej interesujące są taksony, które występują w Bieszczadach i po przerwie pojawiają się dopiero w Tatrach bądź na Babiej Górze, są to: Anemone narcisiflora, Anthoxanthum alpinum, Bellariochloa violacea, Carex ornithopoda subsp. elongata, Carex rupestris, Delphinium elatum, Empetrum hermaphroditum, Festuca airoides, Festuca versicolor, Juniperus communis subsp. alpina, Padus petrea, Primula halleri (nie potwierdzona ostatnio w Bieszczadach), Rhodiola rosea, Sempervivum montanum, Sorbus aucuparia var. glabrata, oraz Tozzia alpina, która po przerwie dysjunkcyjnej występuje dopiero w masywie Babiej Góry (Zemanek, Winnicki, 1999). Chcąc określić ilość gatunków zwierząt bezkręgowych w obszarze Natura 2000 Bieszczady trudno nie odnieść się do Bieszczadzkiego Parku Narodowego, gdzie grupa ta została dość dokładnie zinwentaryzowana. Stwierdzono występowanie 1 gatunku gąbki Porifera, 2 gatunki wypławków Tricladida, 18 gatunków wrotków Rotatoria, 2 gatunki brzuchorzęsek Gastrotricha, 1 gatunek kolcogłowych Acanthocephala, 92 gatunki ślimaków Gastropoda, 6 gatunków małży Bivalvia, 75 gatunków skąposzczetów Oligochaeta, 6 gatunków pijawek Hirudinea, 17 gatunków niesporczaków Tardigrada, 61 gatunków skorupiaków Crustacea wraz z pancerzowcami Malacostaca, 281 gatunków pająków Araneae, 435 gatunków roztoczy Acari, 23 gatunki kosarzy Opilionides, 16 gatunków zaleszczotek Pseudoscorpionida, 35 gatunków pareczników Chilopoda, 46 gatunków krocionogów Diplopoda, 10 gatunków pierwogonków Protura, 115 gatunków skoczogonków Collembola, 1 gatunek rybika Zygentoma, 64 gatunki jętek Ephemeroptera, 49 gatunków ważek Odonata, 66 gatunków widelnic, 54 gatunków prostoskrzydłych Orthoptera, wraz z karaczanami Blattodea i skorkami Dermatoptera, 1 gatunek wszy Anoplura, 173 gatunki pluskwiaków Hemiptera: Pentamorpha et Cimicomorpha, 386 gatunków dawniej klasyfikowanych jako pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera, obecnie: piewiki Hemiptera Auchenorrhyncha, koliszki Hemiptera Sternorrhyncha Psyllodea, mączliki Hemiptera Sternorrhyncha Aleyrododea, mszyce Hemiptera Sternorrhyncha Aphidodea, czerwce Hemiptera Sternorrhyncha Coccodea, 35 gatunków siatkoskrzydłych Neuroptera i wojsiłek Mecoptera, 3031 gatunków chrząszczy Coleoptera, 414 gatunków błonkówek Hymenoptera, 127 gatunków chruścików Trichoptera, 1059 gatunków motyli,

1146 gatunków muchówek Diptera, 9 gatunków pcheł Aphaniptera, łącznie 6857 gatunków zwierząt bezkręgowych (Projekt Planu Ochrony BdPN, 2010). Na terenie Bieszczad stwierdzono występowanie 18 gatunków ryb i jednego minoga z czego 13 to gatunki rodzime, a 5 obce geograficznie (okoń, płoć, pstrąg tęczowy, karaś pospolity i lipień). Najcenniejsze są: głowacz białopłetwy, pstrąg potokowy, strzebla potokowa, piekielnica i minóg strumieniowy. W obszarze stwierdzono występowanie 11 gatunków płazów, z tego najcenniejsze są: traszka karpacka, traszka grzebieniasta i kumak górski. W obszarze stwierdzono występowanie 6 gatunków gadów, z których najcenniejszy jest wą Eskulapa. Na terenie Bieszczad stwierdzono występowanie 156 gatunków ptaków. Najciekawsze z nich to: bocian czarny Ciconia nigra, orzeł przedni Aquila chrysaetos, orlik grubodzioby Aquila clana, orlik krzykliwy Aquila pomarina, orzełek włochaty Hieraeatus pennatus (występowanie tego gatunku w obszarze nie jest jednoznacznie potwierdzone), gadożer Circaetus gallicus, sokół wędrowny Falco peregrinus, puchacz Bubo bubo, puszczyk uralski Strix uralensis, sóweczka Glaucium passerinum, włochatka Aegolius funereu, derkacz Crex crex, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, pluszcz Cinclus cinclus, nagórnik Monticola saxatilis i płochacz halny Prunella collaris. W Bieszczadach występuje co najmniej 60 gatunków ssaków. Najcenniejsze to żubr Bison bonatus, niedźwiedź brunatny Ursus arctos, ryś Lynx lynx, żbik Felis sylvestris, wydra Lutra lutra, do innych szczególnie cennych gatunków zalicza się nocka Alkathoe, popielicowate (popielica i orzesznica) oraz bobra (Plan Ochrony BdPN). 6.3. Uwarunkowania społeczne i kierunki rozwoju Obszar Natura 2000 Bieszczady położony jest w województwie podkarpackim. Jego zasięg obejmuje terytorium trzech powiatów: bieszczadzkiego, sanockiego i leskiego. Jego Powierzchnia stanowi 111 519,5 ha (w tym BdPN 29 202,2 ha). Teren ten obejmuje częściowo lub w całości terytorium następujących gmin: Czarna (6002,2 ha), Lutowiska (45197,9 ha), Komańcza (15371,0 ha), Zagórz (1850,6 ha), Baligród (8983,0 ha), Cisna (28729,4 ha) i Solina (5385,4 ha). Obszar objęty projektem planu ochrony zajmuje 82 317,3 ha. Liczbę mieszkańców w poszczególnych powiatach przedstawia tabela 1. Jak można zauważyć liczba osób w powiatach bieszczadzkim i leskim jest znacząco mniejsza niż w powiecie sanockim. Tabela 1: Ludność w poszczególnych powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle ludności województwa podkarpackiego Powiat Ogółem Mężczyźni Kobiety Bieszczadzki 22341 11123 11218 Leski 26598 13378 13220 Sanocki 94672 46349 48323 Województwo podkarpackie 2105050 1030048 1075002 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Tabela 2 przedstawia powierzchnię powiatów, liczbę osób przypadającą na 1 km 2, oraz liczbę kobiet przypadającą na 100 mężczyzn. Jak można zauważyć liczba osób przypadającą na 1 km 2 jest zdecydowanie niższa w powiatach, których powierzchnia obejmuje obszar Natura 2000 Bieszczady w porównaniu z całym województwem podkarpackim, a wśród wspomnianym powiatów znacząco niższa w powiatach bieszczadzkim i leskim niż w powiecie sanockim. Gdyby

rozważyć to zagadnienie na poziomie gmin okazałoby się, że na terenie gminy Cisna przypada 6 osób na 1 km 2., a w gminie Lutowiska zaledwie 5 osób na 1 km 2. Również ilość kobiet przypadająca na 100 mężczyzn w powiatach bieszczadzkim i leskim jest mniejsza niż w całym województwie. Wśród gmin najmniej kobiet na 100 mężczyzn przypada w gminach Cisna 92 i Lutowiska zaledwie 90. Tabela 2: Powierzchnia, gęstość zaludnienia oraz liczba kobiet na 100 mężczyzn w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego Powiat Powierzchnia powiatów w km 2 Liczba osób przypadająca na 1 km 2 Kobiety na 100 mężczyzn Bieszczadzki 1138 20 101 Leski 835 32 99 Sanocki 1225 77 104 Województwo podkarpackie 17926 117 104 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Tabela 3 przedstawia podział na grupy wiekowe w poszczególnych powiatach. Widać pewną różnicę w liczbie osób w wieku nieprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym w powiatach bieszczadzkich, leskim i sanockim w porównaniu z całym województwem podkarpackim, takich osób jest mniej. Tabela 3: Ludność w podziale na grupy wiekowe w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego Powiat W wieku przedprodukcyjmy W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnych Bieszczadzki 5919 13606 2816 64 Leski 6851 16101 3646 65 Sanocki 24033 57635 13004 64 Województwo podkarpackie 539421 1259784 305845 67 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Tabela 4: Ruch naturalny ludności w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego w 2002 roku Powiat Małżeństwa Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Bieszczadzki 130 237 157 80 Leski 140 258 190 68 Sanocki 509 942 758 184 Województwo podkarpackie 11097 21313 17970 3343 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego

Tabele 4 i 5 przedstawiają ruch ludności w omawianych powiatach i widać z niej znacząco wyższy przyrost naturalny w powiecie bieszczadzkim i leskim (a niewiele wyższy w powiecie sanockim) w porównaniu z całym województwem podkarpackim. Gdy przyjrzy się przyrostowi naturalnemu na poziomie gmin, okaże się, że jest on najwyższy w gminie Cisna, gdzie wynosi on 8,7. Tabela 5: Ruch naturalny ludności w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego w 2002 roku na 1000 mieszkańców Powiat Małżeństwa Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Bieszczadzki 5,7 10,4 6,9 3,5 Leski 5,2 9,6 7,1 2,5 Sanocki 5,2 9,9 7,9 1,9 Województwo podkarpackie 5,3 10,1 8,5 1,6 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Tabela 6 pokazuje saldo migracji w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady, okazuje się, ze jest ono niższe niż w województwie podkarpackim, a dużo niższe w powiecie bieszczadzkim. Tabela 6: Saldo migracji ludności w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego Powiat Napływ ludności Odpływ ludności Saldo migracji ogółem Saldo migracji na 1000 mieszkańców Bieszczadzki 247 346-99 -4,43 Leski 287 331-44 -1,65 Sanocki 792 933-141 -1,49 Województwo podkarpackie 20056 22487-2431 -1,15 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Podsumowując: w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady mieszka stosunkowo niewiele osób, gęstość zaludnienia również jest niewielka. W powiecie leskim przypada mniej niż 100 kobiet na 100 mężczyzn. We wszystkich powiatach dominuje ludność w wieku produkcyjnym, a przyrost naturalny jest wysoki. We wszystkich powiatrach zauważa się również ujemne saldo migracji (zdecydowanie więcej osób opuszcza te powiaty w stosunku do osób przybywających do nich). 6.4. Uwarunkowania gospodarcze i kierunki rozwoju Jak pokazuje tabela 7stopa bezrobocia w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady jest wyższa niż w całym województwie. Bezrobotni mieszkają przede wszystkim na wsi.

Tabela 7: Charakterystyka bezrobocia w powiatach znajdujących się w obszarze Natura 2000 Bieszczady na tle województwa podkarpackiego Powiat Bezrobotni ogółem Stopa bezrobocia Bezrobotni zamieszkali na wsi Ogółem % udział w ogólnej liczbie bezrobotnych Bieszczadzki 2829 32,4 1583 56 Leski 3080 29 2480 80,5 Sanocki 9071 25 5131 56,6 Województwo podkarpackie 185759 20,9 117131 63,1 Opracowanie własne na podstawie Profilu ekonomiczno-demograficznego powiatu leskiego Tabela 8 przedstawia liczbę osób zatrudnionych w poszczególnych działach gospodarki. Myląca być może to, że z tabelki wynika, iż najwięcej osób pracuje w przemyśle. Dane odnoszą się do całych powiatów, a ośrodki przemysłowe z reguły położone są poza obszarem Natura 2000 Bieszczady. Po wykluczeniu przemysłu okazuje się, że najwięcej osób pracuje w dziedzinach, które państwo ma obowiązek lokalizować we wszystkich skupiskach obywateli, czyli ochronie zdrowia, edukacji i administracji publicznej.