Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (4): 21 37, 2007. JACEK CHOBOTOW, WOJCIECH CZARNIAWSKI Zakład Zoologii, Instytut Biologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 20-033 Lublin, ul. Akademicka 19 email: jchobot@poczta.onet.pl Płazy i gady Lublina Wstęp W administracyjnych granicach Lublina mieszka blisko 360 tys. mieszkańców na obszarze 147,5 km 2. Mimo stosunkowo zwartej zabudowy miasto ma bogatą szatę roślinną. Jej trzon stanowią lasy usytuowane w obrzeżach miasta (1664 ha) oraz użytki rolne (ogrody działkowe, sady, łąki, pastwiska 1253 ha). Zieleń komunalna (parki, cmentarze) zajmuje 345 ha. Na terenie Lublina stwierdzono ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych i ok. 50 zespołów roślinnych. Lublin, z uwagi na ukształtowanie powierzchni i budowę geologiczną, ma niewiele wód powierzchniowych. Przez centrum przepływają trzy rzeki, prawie w całości uregulowane. Największa z nich Bystrzyca (w obrębie miasta 22,5 km długości) ma średnią szerokość koryta 10,4 m i 1,2 m głębokości. Jej dopływy, Czerniejówka i Czechówka, są znacznie mniejsze. Na południowych obrzeżach miasta utworzono w latach 70. XX wieku zbiornik zaporowy Zalew Zemborzycki o pow. 278 ha. Poza nim, w granicach Lublina znajduje się jedynie około 30, w większości niewielkich, zbiorników wodnych (część z nich okresowo wysycha). W ostatnich latach w wielu miastach Polski przeprowadza się waloryzację przyrodniczą terenów zurbanizowanych. Istotnym elementem tych badań są płazy i gady, zwierzęta silnie 21
reagujące na zmiany środowiska, będące przez to doskonałymi bioindykatorami jego stanu. W Lublinie inwentaryzacja batracho- i herpetofauny prowadzona była w latach 1998 2006 na 41 powierzchniach badawczych, obejmujących praktycznie wszystkie zbiorniki wodne znajdujące się w granicach administracyjnych aglomeracji lubelskiej oraz wybrane środowiska lądowe (ryc. 1). Jej celem było ustalenie liczby gatunków płazów i gadów bytujących w granicach administracyjnych miasta, 0 1 2 km 10 9 8 35 40 Stary Las 28 7 39 31 15 Czechówka 13 12 19 11 36 18 14 33 20 37 Czerniej ka ów 32 41 1 3 4 2 Bystrzyca 25 6 5 16 38 34 Zalew Zemborzycki 21 29 30 Las 22 D¹browa 23 24 17 27 26 16 54 50 24 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych na obszarze Lublina (stanowiska opisane w tekście, znalezione gatunki podane w tab. 1). Fig. 1. Location of investigated sites on the urban area of Lublin (recorded species are listed in table 1). 22
określenie zagrożeń i przedstawienie propozycji działań zmierzających do ich ochrony. Położenie drobnych, wysychających latem zbiorników okresowych ustalone zostało za pomocą fotografii lotniczej (Czarniawski, Gosik 2002). Stanowiska penetrowane były w odstępach dwutygodniowych, od lutego lub marca do września. Na każdym stanowisku określano maksymalną liczebność dorosłych osobników płazów i gadów. Sprawdzano również obecność skrzeku i kijanek. W niektórych zbiornikach mierzono ph i przewodność elektryczną wody (γ). Lądowe powierzchnie badawcze o wymiarach 200 200 m wyznaczono uwzględniając typy środowisk poddane antropopresji o zróżnicowanym nasileniu (las ogródki działkowe osiedla mieszkaniowe tereny przemysłowe). Ponadto, wzdłuż wybranych, 200-metrowych odcinków tras komunikacyjnych prowadzono okresowe liczenie martwych płazów. W trakcie badań stwierdzono występowanie na terenie Lublina 12 gatunków płazów i 4 gatunków gadów, w tym 1 gatunek obcy dla naszej fauny (tab. 1). Stanowiska 1. Zbiornik astatyczny otoczony polami ornymi (Rudnik): wymiary maks. ok. 30 30 m, głęb. do 1,5 m, latem wysychający całkowicie, brzeg porośnięty szuwarem, obfity plankton. 2. Rów melioracyjny uchodzący do Bystrzycy: dł. kilkaset metrów, na podmokłej łące z drobnymi oczkami wodnymi o pow. kilkunastu m 2, w pobliżu ogródki działkowe. Na stanowisku tym odłowiono 1 okaz cierniczka Pungitius pungitius (L., 1758) (29.03.2000, leg. P. Buczyński; jest to pierwsze stwierdzenie występowania tej ryby na Lubelszczyźnie). 3. Zespół zbiorników wodnych w wąwozie lessowym Uroczysko Lipnik (ph = 8,28; γ = 228 μs/cm). Dokładny opis Uroczyska Lipnik podaje Balana i in. 2006. 4. Zbiornik okresowy w dolinie Bystrzycy w odległości 50 m od rzeki: głęb. ok. 0,5 m, pow. kilkaset m 2, wysychający całkowicie wczesnym latem. 5. Starorzecze Bystrzycy w Jakubowicach Murowanych: głęb. 1,5 m, dł. ok. 300 m, położone na podmokłej łące, brzeg porośnięty krzewami, latem zbiornik ten zarasta rzęsą. 23
6. Zbiornik wodny w Jakubowicach Murowanych: pow. ok. 0,1 ha, głęb. do 2 m, brzeg porośnięty pałką wodną, liczny rogatek, obfity plankton. 7. Odstojnik na dawnej posesji Przedsiębiorstwa Zieleni Miejskiej przy ul. Koncertowej (Czechów), obecnie nieużywany: pow. 0,2 ha, brzeg obetonowany, zarośnięty pałką wodną. 8. Stawy w Ogrodzie Botanicznym UMCS, zasilane przez rzekę Czechówkę: dwa o pow. ok. 0,4 ha, jeden o pow. kilkudziesięciu m 2, zeutrofizowane, zakwity glonów. 9. Zbiornik w Muzeum Wsi Lubelskiej, zasilany przez Czechówkę: pow. 0,4 ha, głęb. do ok. 1 m, brzeg obwałowany, porośnięty drzewami i krzewami, dno muliste, roślinność szuwarowa, w latach 2001 2002 przebudowany i oczyszczony (γ = 614 μs/cm). 10. Staw hodowlany przy ul. Głównej, zasilany wodami Czechówki: pow. 0,7 ha, dno muliste, z rogatkiem i moczarką kanadyjską, brzeg porośnięty roślinnością szuwarową (γ = 589 μs/cm). 11. Starorzecza Bystrzycy przy Al. Unii Lubelskiej, powstałe w latach 50. XX wieku po wyprostowaniu koryta rzeki: dwa oddzielone wałem zbiorniki o pow. ok. 100 i 1000 m 2, głęb. do 2 m, w odległości kilkudziesięciu metrów od obecnego koryta rzeki, brzegi porośnięte roślinnością szuwarową, powierzchnia pokryta rzęsą wodną. 12. Okresowe wiosenne rozlewiska na terenie dawnego torfowiska w Parku Ludowym (park został zmeliorowany w latach 2000 2001). 13. Kompleks odstojników przemysłowych przy Cukrowni Lubelskiej: pow. 350 400 m, woda zanieczyszczona (mętna, cuchnąca). 14. Ogródki działkowe w dolinie Czechówki w okolicach młyna Krauzego, założone w latach 60. na terenie dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego. Obecnie działki trwale podtopione i opuszczone. 15. Zbiorniki przy Żelaznym Moście : pow. całości ok. 0,25 ha, głębokość 0,5 1,5 m, odpływ wody rowem do Bystrzycy, zarastające rzęsą, brzeg porośnięty trzciną i pałką wodną (w 24
bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się ogrodzone łąki, na których są studnie głębinowe ujęcia wody dla Lublina). 16. Zbiorniki okresowe i rowy melioracyjne na Zadębiu: pozostałość po dawnych bagnistych łąkach z 2 dużymi zbiornikami, licznymi rozlewiskami i ciekami wodnymi, w ostatnich latach zbiorniki całkowicie wysychały. 17. Dopływ rzeki Nędznicy w Krężnicy Jarej oraz kompleks stawów hodowlanych wraz z otaczającym olsem. 18. Staw przy Giełdzie Towarowej w Elizówce założony w 2001 r.: pow. ok. 0,5 ha. 19. Odstojnik przy ul. Kąpielowej: pow. ok. 200 m 2, brzeg stromy, obetonowany, zbiornik zaśmiecony, woda mętna. 20. Rozlewiska na opuszczonych ogródkach działkowych nad Czerniejówką. 21. Zbiorniki o pow. kilkudziesięciu m 2 w opuszczonym, zarastającym roślinnością ruderalną wyrobisku piasku (Lublin- -Zemborzyce). 22. Kompleks rowów melioracyjnych wraz z podmokłymi łąkami w Lublinie-Zemborzycach (na południe od Zalewu Zemborzyckiego): pow. ok. 25 ha. 23. Zespół torfianek na podmokłej łące położonej w dolinie Bystrzycy: pow. od kilku do kilkuset m 2, głęb. do 3 m, woda w większych zbiornikach utrzymuje się przez cały rok, brzegi porośnięte pałką wodną i trzciną. 24. Obszar lasu, obejmujący fragmenty olsu, łęgu i boru mieszanego koło torfianek przy ul. Osmolickiej. 25. Skarpa kserotermiczna w Rudniku stanowiąca krawędź doliny Bystrzycy na odcinku ok. 1 km, kilkaset metrów od rzeki, na dnie doliny odstojniki oczyszczalni ścieków. 26. Bór w Krężnicy Jarej: fragment boru sosnowego o pow. ok. 3 ha, na podłożu piaszczystym, fragmenty młodnika sosnowego posadzonego na wyrobiskach piasku. 27. Niewielkie zbiorniki wodne w olsie (Prawiedniki) w dolinie rzeki Bystrzycy. 28. Nieużytek na posesji Zieleni Miejskiej przy ul. Koncertowej: pow. ok. 2 ha, przy dawnym poligonie czechowskim, z roślinnością synantropijną i suchą łąką. 25
29. Zalew Zemborzycki: odcinek brzegu o dł. ok. 1 km, przy zatoce Rękaw, brzeg zarośnięty roślinnością szuwarową, woda silnie zeutrofizowana, zaśmiecona. 30. Las Dąbrowa: las mieszany z przewagą dębu i sosny (w granicach miasta ok. 160 ha). 31. Rzeka Czechówka przy wylocie ul. Snopkowskiej: odcinek dł. 100 m, koryto wąskie, występuje roślinność wodna, wczesną wiosną rzeka regularnie wylewa, podtapiając okoliczne ogródki działkowe (γ = 622 μs/cm). 32. Zespół wyschniętych stawów Centrali Rybnej przy ul. Abramowickiej, opuszczonych w końcu lat 90. ubiegłego wieku: pow. 800 150 m, pozostałości roślinności szuwarowej, dno częściowo zarośnięte roślinnością synantropijną. 33. Zbiornik przydomowy w ogródku przy ul. Pawiej: pow. 8 15 m. 34. Zbiornik okresowy na łące przy rozlewni gazu w Kalinówce: pow. 0,6 ha, późnym latem wysycha całkowicie. 35. Podtopione ogródki działkowe w dolinie Czechówki przy ul. Sikorskiego. 36. Dolina rzeki Czerniejówki: odcinek o dł. 200 m od ul. Fabrycznej do ujścia do Bystrzycy, koryto rzeki wąskie, o stromych, zarośniętych zboczach, częściowo obetonowane. 37. Koryto rzeki Bystrzycy na odcinku Al. Unii Lubelskiej do Al. Tysiąclecia: dł. ok. 2,5 km, szybki nurt (na badanym odcinku różnica poziomu wody wynosi ok. 2 m), brzegi proste, uregulowane, otoczone wałem, międzywale porośnięte przez zbiorowiska turzyc i traw, woda zanieczyszczona. 38. Stacja rozrządowa Polskich Kolei Państwowych: pow. ok. 80 ha, całość porośnięta roślinnością ruderalną. 39. Osiedle mieszkaniowe im. H. Wieniawskiego w dzielnicy Czechów. 40. Rezerwat florystyczny Stasin, położony w zespole Starego Lasu (południowo-zachodnie obrzeża miasta) i obejmujący największe na Lubelszczyźnie skupisko brzozy czarnej. 41. Zespoły roślinności kserotermicznej i pastwiskowej w Uroczysku Lipnik. 26
Tab. 1. Liczebność osobników dorosłych płazów oraz gadów na badanych stanowiskach: 1 1 5 os.; 2 6 20 os.; 3 21 50 os.; 4 51 200 os.; 5 ponad 200 os. (+ obecność wszystkich stadiów rozwojowych płaza na danym stanowisku). Table 1. Abundance of adult amphibians and reptiles at investigated sites: 1 1 5 ind.; 2 6 20 ind.; 3 21 50 ind.; 4 51 200 ind.; 5 over 200 ind. (+ occurrence of all developmental stages at the locality). Stanowisko Locality Gatunki Species Liczba gatunków Number of species Triturus vulgaris Triturus cristatus Bufo bufo Bufo viridis Bombina bombina Pelobates fuscus Hyla arborea Rana arvalis Rana temporaria Rana esculenta Rana lessonae Rana ridibunda Anguis fragilis Lacerta agilis Natrix natrix 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 4+ 2+ 2+ 3+ 2+ 4+ 4+ 4+ 8 2 3 2+ 4+ 4+ 4 3 5+ 1 2+ 2+ 2+ 1+ 4+ 5+ 5+ 2 10 4 1 4+ 3+ 3 5 1 1+ 4+ 5+ 4 6 5+ 2+ 1 1 2+ 4+ 6 27
cd. tab 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 7 1 1 2 8 4+ 3+ 3+ 2+ 3+ 4+ 5+ 7 9 3+ 1+ 1+ 1+ 3+ 4+ 6 10 1 5+ 2 11 1+ 1 2+ 4+ 4+ 5 12 1+ 4+ 1 3 13 1 1 2 14 1 2+ 2+ 3 15 4+ 2+ 1+ 1 4+ 5+ 6 16 1 2+ 2+ 2+ 4 17 1+ 1 1 5+ 5+ 2 6 18 3+ 4+ 2 19 3 4+ 2 3 20 1 2+ 2 3 21 1 1+ 2+ 3 22 5+ 1+ 5+ 5+ 2 5 23 1+ 1+ 3+ 4+ 4+ 2+ 1 7 24 1 5 2 1 4 25 1 2 3 3 28
26 2 1 27 1+ 4+ 3+ 1 4 28 1 1 29 5+ 5+ 1 3 30 3 3 1 2 4 31 2 1 32 4 1 33 2+ 3+ 3+ 3 34 1 1+ 1 1 1+ 1 6 35 1 3+ 2 36 3 2 2 37 1 2 2 5 4 38 1 1 39 1 1 40 1 3 2 41 1 1 Razem Total 12 3 20 14 2 5 4 13 32 26 2 1 1 7 6 29
30 Przegląd gatunków Traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Laurenti, 1768) jako płaz zdecydowanie wilgociolubny, szczególnie wrażliwy na zmiany środowiska, stała się gatunkiem zagrożonym, umieszczonym w Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002) ze statusem NT (bliski zagrożeniu). Ujęto ją także w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992) jako gatunek wymagający specjalnej ochrony obszarowej (ochronie podlegają siedliska tego gatunku). W Lublinie traszkę grzebieniastą stwierdzono na trzech stanowiskach: w Uroczysku Lipnik (nr 3), starorzeczu Bystrzycy (nr 5) i w stawie na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej (nr 9). Dwa pierwsze stanowiska stanowią doskonałe siedliska dla tego gatunku, wymagają jednak szybkiej ochrony (Balana i in. 2006). Na trzecim, po przebudowie i uporządkowaniu otoczenia w latach 2001 2002 gatunku tego już nie stwierdzono. Traszka zwyczajna Triturus vulgaris (Linnaeus, 1758) występuje w Lublinie stosunkowo często, podobnie jak w innych miastach Polski (Guzik i in. 1996, Mazgajska 1996, Pawłowski 1993, Siwak i in. 2000). Stwierdzono ją na 12 stanowiskach, gdzie tworzy liczne, dochodzące niekiedy do kilkuset osobników populacje i gdzie corocznie obserwuje się wszystkie stadia rozwojowe. Kumak nizinny Bombina bombina (Linnaeus, 1761) ujęty jest w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992) jako gatunek wymagający specjalnej ochrony obszarowej. Na terenie Lublina występuje na 2 stanowiskach: w zbiorniku astatycznym w Rudniku (nr 1) i w Uroczysku Lipnik (nr 3), w populacjach składających się z kilkudziesięciu i kilkunastu osobników. Utrzymanie się tego gatunku w Lublinie wymaga działań ochronnych (Balana i in. 2006), dotyczy to przede wszystkim bardziej narażonego śródpolnego zbiornika w Rudniku. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus (Laurenti, 1768) została znaleziona na 5 stanowiskach, gdzie stwierdzono dorosłe osobniki bądź kijanki. Na dwóch z nich, w zbiorniku astatycznym w Rudniku (nr 1) i stawach w Ogrodzie Botanicznym (nr 8), w okresie rozrodczym stwierdzono występowanie populacji liczących po kilkanaście osobników. Niestety, na stanowisku nr
21, które stopniowo zarasta i zanika, od kilku lat nie spotyka się już przedstawicieli tego gatunku. Ropucha szara Bufo bufo (Linnaeus, 1758) występuje na 20 stanowiskach. Stanowiska, w których ma miejsce rozród, zasiedla zwykle kilka lub kilkanaście par. Ogromne znaczenie dla ropuch ma jakość życia na lądzie oraz odpowiednio duża przestrzeń, ponieważ faza wodna trwa tu krótko, po godach płazy te oddalają się od miejsc rozrodu na znaczne odległości. Dorosłe ropuchy szare unikają zarówno miejsc podmokłych, jak i suchych, z twardym lessowym podłożem. W granicach miasta niewiele jest stosunkowo rozległych miejsc spełniających te wymagania. Dla funkcjonowania dużych populacji ropuchy szarej optymalne warunki dają jedynie tereny Ogrodu Botanicznego UMCS (stanowisko nr 8) oraz Zalew Zemborzycki wraz z przylegającym do niego we wschodniej części lasem. Niestety, niemal na połowie linii brzegowej, na odcinku kilku kilometrów, brzeg jest obetonowany (stanowiska 29, 30), co stanowi barierę uniemożliwiającą powrót tych zwierząt na ląd. Ponadto, podczas wiosennych wędrówek giną tam setki osobników ze względu na bardzo intensywny ruch rowerowy ścieżkami wzdłuż brzegu. Na wytypowanym do badań stanowisku znajdowano do kilkudziesięciu martwych ropuch na odcinku 100 m. Ropucha zielona Bufo viridis Laurenti, 1768 jest płazem dość pospolitym w miastach (Pawłowski 1993, Mazgajska 1996, Kierzkowski, Ogielska 2001). Na terenie Lublina stwierdzono ją na 14 stanowiskach, niestety najczęściej notowano pojedyncze osobniki. Jedyna liczna populacja zlokalizowana jest na terenie Ogrodu Botanicznego. Ze względu na nierzadkie występowanie w pobliżu zabudowań oraz wyjątkową skłonność do wędrówek, ropucha ta jest szczególnie narażona na presję człowieka. Wśród odnotowanych na terenach śródmiejskich przejechanych płazów gatunek ten stanowił 60 80%. Pojedyncze martwe osobniki znajdowano również w zwartej zabudowie i na terenach przemysłowych. Kolejne zagrożenie dla tego gatunku wiąże się z okresem zimowania, ponieważ ropuchy zielone wybierają takie miejsca, jak piwnice, garaże, altanki, gdzie są w czasie zimy niepokojone, bądź niejednokrotnie usuwane. Rzekotka drzewna Hyla arborea (Linnaeus, 1758) umieszczona jest na światowej Czerwonej Liście Zwierząt Zagrożonych 31
(Baillie, Groombridge 1996). W Lublinie należy do bardzo rzadkich płazów, w trakcie badań stwierdzono ją tylko na dwóch stanowiskach (nr 6 i 23) na podstawie obecności skrzeku i pojedynczego dorosłego osobnika. Uzyskano ponadto informacje o występowaniu tego płaza w niedalekiej przeszłości na 2 kolejnych stanowiskach (nr 10, 34), jednak badania nie przyniosły ich potwierdzenia. Populacja rzekotki w mieście wydaje się być skrajnie zagrożona. Żaba trawna Rana temporaria Linnaeus, 1758 w niektórych miastach Polski należy do gatunków dominujących (Guzik i in. 1996, Siwak i in. 2000, Stopczyński i in. 2004). W Lublinie znaleziono ją na 32 stanowiskach. Jest w mniejszym stopniu niż żaby zielone związana z wodą mimo, że w niej zimuje. Pięciomiesięczną fazę lądową spędza w lasach i na podmokłych łąkach. Idealne warunki dla niej panują na wilgotnych łąkach na obrzeżach miasta (stanowiska 1, 2, 3, 11, 17, 22, 23), gdzie jest bardzo licznym płazem. W centrum miasta, jedyna duża populacja żaby trawnej praktycznie wymiera (stanowisko nr 12). Są to tereny Parku Ludowego, założonego na dawnych łąkach nadrzecznych, do niedawna zalewanych wiosną, stwarzających płazom korzystne warunki do życia i odbywania godów. Obecnie park osuszono i wybudowano tam halę wystawienniczą. Żaba moczarowa Rana arvalis Nilsson, 1842 jest w Lublinie mniej liczna niż żaba trawna. Występuje na 13 stanowiskach, na kilku (nr 1, 3, 4) w populacjach liczących po kilkadziesiąt osobników. Na terenie miasta goduje w tych samych zbiornikach, co żaba trawna, ma jednak nieco inne wymagania siedliskowe zimuje na lądzie i wybiera na fazę lądową siedliska bardziej suche. Żaba jeziorkowa Rana lessonae Camerano, 1882 występuje na terenie Lublina tylko na 2 stanowiskach (nr 3, 23), na których stwierdzono po kilkanaście osobników. Żaba śmieszka Rana ridibunda Pallas, 1771 została znaleziona na jednym stanowisku (nr 19) w obetonowanym odstojniku w pobliżu ruchliwej szosy. Stwierdzono tam kilkanaście osobników tego gatunku. Jest to obecnie, obok rzekotki drzewnej, najrzadszy płaz występujący na terenie miasta. Żaba wodna Rana kl. esculenta Linnaeus, 1758 w Lublinie występuje w większości zbiorników wodnych, w niektórych z nich populacje liczą po kilkaset osobników, obecnie nie jest to 32
więc gatunek zagrożony. Żaba wodna jest diploidalnym (genotyp RL) lub triploidalnym (RLL) mieszańcem żaby jeziorkowej (LL) i żaby śmieszki (RR). Na podstawie analizy cech morfologicznych oceniono, że najliczniejsze są osobniki triploidalne z dodatkowym genomem żaby jeziorkowej (RLL; około 50% populacji), a mieszańce diploidalne stanowią 25% populacji. Struktura genetyczna populacji żab wodnych (podobnie zresztą jak innych żab zielonych) była w przeszłości wielokrotnie zaburzana na badanym terenie, ponieważ pewne ilości tych płazów (odławianych w różnych miejscach do celów dydaktycznych) wypuszczano do przypadkowych zbiorników po zakończeniu zajęć na lubelskich uczelniach. Padalec Anguis fragilis Linnaeus, 1758 trzykrotnie stwierdzony został w lesie Las Dąbrowa (nr 30), którego fragment znajduje się w granicach miasta. Jaszczurka zwinka Lacerta agilis Linnaeus, 1758 znaleziona została na 8 stanowiskach na obrzeżach miasta, w większości jako pojedyncze okazy. Jedyna liczna populacja występuje na suchej skarpie doliny Bystrzycy w Rudniku (stanowisko nr 25). Zaskroniec Natrix natrix (Linnaeus, 1758) stwierdzony został na 6 stanowiskach, również wyłącznie na obrzeżach miasta. Szczególnie korzystnym siedliskiem dla tego gatunku jest zespół stawów hodowlanych w Krężnicy Jarej (stanowisko nr 17), otoczony przez podmokłe łąki i ols, gdzie spotykano jednorazowo do kilkunastu osobników. Żółw czerwonolicy Trachemys scripta elegans (Wied-Neuwied, 1838) został znaleziony (1 dorosły osobnik) w Zalewie Zemborzyckim w połowie września 2006 r. Gatunek ten jest obcym elementem w naszej faunie, ekspansywnym i wypierającym rodzimego żółwia błotnego. Został uznany w Unii Europejskiej za gatunek inwazyjny i obowiązuje zakaz jego sprowadzania (Rozporządzenie 1996). Na Lubelszczyźnie problem żółwi wypuszczanych z domowych hodowli stał się na tyle poważny, że zaczęto w lokalnej prasie promować akcję ich wyłapywania. Podsumowanie Przeprowadzone badania wykazały, że stan populacji płazów w Lublinie nie jest zadowalający. Mimo dużego zróżnicowania gatunkowego płazów, niejednokrotnie większego niż w innych 33
miastach Polski, ich liczebność jest niższa. Badania takie prowadzono m.in. w: Poznaniu (Pawłowski 1993), Warszawie (Mazgajska 1996), Krakowie (Guzik i in. 1996), Białymstoku (Siwak i in. 2000), Wrocławiu (Kierzkowski, Ogielska 2001) i Łodzi (Stopczyński i in. 2004). Godne podkreślenia jest, że w tych miastach prowadzono badania na wybranych terenach, podczas gdy w Lublinie badaniami objęto wszystkie zbiorniki wodne znajdujące się w granicach administracyjnych. Największe skupiska płazów zlokalizowane są na obrzeżach miasta. W południowo-zachodniej części są to niezagrożone presją urbanizacyjną podmokłe łąki w dolinie Bystrzycy z systemem rowów melioracyjnych i kilkoma niewielkimi zbiornikami wodnymi. Dla zachowania żyjących tam populacji ważne jest utrzymanie wysokiego poziomu wód gruntowych. Zalew Zemborzycki usytuowany w sąsiedztwie łąk niestety nie jest dobrym siedliskiem godowym płazów z uwagi na funkcję rekreacyjną i zabudowę linii brzegowej. Zespoły płazów w północno-wschodniej części Lublina charakteryzują się większą różnorodnością gatunkową, jednak tereny te już znajdują się pod silną presją urbanizacyjną. Obszar ten, ze względu na piękne ukształtowanie terenu, jest atrakcyjny nie tylko przyrodniczo. Ponadto, stałe obniżanie poziomu wód gruntowych powoduje stopniowe wysychanie zbiorników wodnych. Coraz częściej postuluje się objęcie części tych terenów ochroną w ramach użytku ekologicznego Uroczysko Lipnik (Balana i in. 2006). W centralnej części miasta również funkcjonują liczne i różnorodne gatunkowo zespoły płazów, jednak zajmują miejsca dotąd niezagospodarowane, bądź zaniedbane. Terenów tych stale ubywa. Po zabiegach melioracyjnych i regulacji rzek w latach 60. XX wieku, na dawnych terenach zalewowych utworzono m.in. Park Ludowy i kilka ogrodów działkowych. Istniejące obecnie zbiorniki to młode stawy, niewielkie starorzecza i zbiorniki okresowe. Większość z nich jest znacznie zeutrofizowana i zaśmiecona. Mimo, że przyszłość płazów w Lublinie wydaje się nie być optymistyczna, pojawiła się jednak szansa również na korzystne dla nich zmiany. Część osuszonych wcześniej obszarów obecnie jest wtórnie zalana i rozważa się, w ramach programu renatury- 34
zacji dolin rzecznych, zagospodarowanie terenów zalewowych, a niektórym przywrócenie możliwie naturalnego stanu. Szczególnie cenny jest usytuowany w centrum miasta obszar u podnóża Wzgórza Zamkowego zbiegają się tu trzy rzeki, a w przeszłości istniał Wielki Staw Królewski. W ramach tego projektu planuje się odtworzenie stawu, a zalanym terenom nadanie funkcji rekreacyjnej. Odtworzenie dolin rzecznych oraz Stawu Królewskiego umożliwi połączenie lubelskich rzek w sieć ekologiczną, która pomoże przetrwać płazom w całej aglomeracji. Gady znajdują w miastach znacznie gorsze niż płazy warunki życia, pomimo istnienia odpowiednich dla nich siedlisk. Pozostają pod wyjątkowo silną presją, stając się ofiarami zwierząt domowych i ludzi. Na terenach śródmiejskich Lublina nie są już spotykane, a ich występowanie ogranicza się do obszarów peryferyjnych, gdzie środowisko jest mniej zmienione, a presja urbanizacyjna mniejsza. Podziękowania W części prezentowanych badań brali udział członkowie i sympatycy lubelskiego oddziału Towarzystwa dla Natury i Człowieka: Joanna oraz Krzysztof Łukasik, Marta Ziółek, Rafał Krawczyk, Adam Cierech. Wszystkim tym osobom autorzy składają serdeczne podziękowania. SUMMARY Chobotow J., Czarniawski W. Amphibians and reptiles of the urban area of Lublin (eastern Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (4): 21 37, 2007. The occurrence of amphibians and reptiles in Lublin (51 o 15 N, 22 o 35 E, altitude 162 233 m, area 147,5 km 2, population 360 000) was studied in 1998 2006. At 41 localities, including all present water bodies and wetlands within the urban area and selected terrestrial habitats (woodlands, meadows, kserothermic grasslands, ruderal vegetation), 12 species of amphibians and 4 species of reptiles has been found. The highest number of amphibians (8 10 species) were recorded in astatic water pools in NE part of the town. In general, 35
the most frequent were Rana temporaria (occurring at 32 sites), R. esculenta (26 sites) and Bufo bufo (20 sites). The highest abundances of amphibian species (>200 individuals at a site), especially R. esculenta, R. temporaria and Triturus vulgaris, were found in astatic water bodies in the Uroczysko Lipnik and in a complex of draining ditches in Lublin-Zemborzyce. The most rare and threatened species are Triturus cristatus and Hyla arborea. In contrary to some amphibians, all reptiles were considerably rare. Only small populations of Natrix natrix, Lacerta agilis, and Anguis fragilis were found on the south and north margins of the town area. PIŚMIENNICTWO Baillie J., Groombridge B. (red.). 1996. IUCN Red list of threatened animals. IUCN The World Conserv. Union, Gland, Switzerland. Balana M., Buczyński P., Czarniawski W., Dembicka A., Grądziel T., Ptaszyńska A., Stączek Z. 2006. Uroczysko Lipnik cenny przyrodniczo wąwóz lessowy w Lublinie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 1: 42 52. Czarniawski W., Gosik R. 2002. Fotografia lotnicza w badaniach i ochronie płazów. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 4: 110 114. Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Załącznik II: Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Guzik M., Schmischneiner L., Zakrzewski M., Zamachowski W., Zyśk A. 1996. Herpetofauna miasta Krakowa. Studia Ośr. Dok. Fizjograf. PAN, Kraków, 24: 247 292. Kierzkowski P., Ogielska M. 2001. Płazy miasta Wrocławia. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 4: 65 79. Mazgajska J. 1996. Distribution of Amphibians in urban water bodies (Warsaw agglomeration, Poland). Ekol. pol. 44, 3 4: 245 257. 36
Pawłowski A. 1993. Płazy miasta Poznania. Praca magisterska, Zakład Zoologii Ogólnej UAM i Zakład Badań Środowiska Rolnego i Leśnego PAN, Poznań (msc.). Rozporządzenie 1996. Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi. Siwak P., Kossakowski R., Chętnicki W. 2000. Płazy Białegostoku. Studia Biologiczne: 117 121. Stopczyński M., Zieliński P., Wojciechowski Z. 2004. Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 1: 5 31. 37