OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską)

MICHAŁ BOROWSKI WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH WSTĘP Badaniami petrograficznymi objęto materiały kamienne pochodzące z wielokulturowego stanowiska Wrocław-Widawa 17, eksplorowanego w ramach wyprzedzających prac archeologicznych na Autostradowej Obwodnicy Wrocławia w latach 2007 2008 przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W wypadku większości obiektów analizę ograniczono do ogólnego określenia rodzaju skały na podstawie cech widocznych makroskopowo (tab. 1). Z ośmiu artefaktów (ryc. 1 2) wykonano ponadto preparaty do badań mikroskopowych w świetle przechodzącym, co umożliwiło opracowanie szczegółowego opisu petrograficznego surowców, a także weryfikację i uściślenie wcześniejszych oznaczeń. W kilku opisywanych skałach metamorficznych wystąpiły trudne do identyfikacji w świetle przechodzącym minerały, tworzące blasty o bardzo niewielkich rozmiarach. Z tego względu posiłkowano się dodatkowo badaniami XRD prowadzonymi przy użyciu aparatu Siemens 5005D (Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski) i analizami EDS wykonywanymi za pomocą mikrosondy elektronowej CAMECA SX100 (Międzyinstytutowe Laboratorium Mikroanalizy Minerałów i Substancji Syntetycznych, Uniwersytet Warszawski). PETROGRAFIA W1 (nr inw. W/389/07), W3 (nr inw. W/381/07) Opis makroskopowy: Niewielkie fragmenty płytek szlifierskich lub osełek. Skały charakteryzują się strukturą drobnoblastyczną i wyraźną teksturą łupkową. Na świeżym przełamie wykazują zabarwienie: W1 ciemnoszare z odcieniem zielonkawym, W3 zielone. Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę drobnoblastyczną, porfiroblastyczną, granonematoblastyczną, miejscami lepidoblastyczną, i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym ułożeniem minerałów o pokroju słupkowym i blaszkowym oraz występowaniem jasnych warstewek wzbogaconych w plagioklaz. Wspomniane kierunkowe ułożenie składników jest szczególnie wyraźne w próbce W3. Skała zbudowana jest z: plagioklazu, amfibolu, epidotu, chlorytu i tytanitu (ryc. 3). Podrzędnie występuje akcesoryczny apatyt. W próbce W3 stwierdzono ponadto obecność serycytu. Plagioklaz (o składzie zbliżonym do albitu) tworzy kseno- i hipidiomorficzne blasty o pokroju izometrycznym lub krótkosłupowym i rozmiarach zazwyczaj nieprzekraczających 0,03 mm. Amfibol występuje jako bezbarwne, hipautomorficzne blasty o pokroju słupkowym (często o klinowatym kształcie) i rozmiarach rzad- 439

MICHAŁ BOROWSKI Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Badane artefakty i obrazy mikroskopowe w świetle przechodzącym (XN nikole skrzyżowane): W1, W2, W3 fragmenty płytek szlifierskich lub osełek łupki zieleńcowe; W4 fragment toporka serpentynit. Fot. M. Borowski Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Examined artefacts and microscopic images in transmi ed light (XN crossed nicols): W1, W2, W3 fragments of polishing slabs or whetstones greenschist; W4 fragment of an axe serpentinite. Photo M. Borowski 440

WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Badane artefakty i obrazy mikroskopowe w świetle przechodzącym (XN nikole skrzyżowane): W5 fragment narzędzia kamiennego łupek amfibolitowy; W6 fragment toporka metadiabaz; W7 fragment toporka granodioryt; W8 fragment toporka serpentynit. Fot. M. Borowski Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Examined artefacts and microscopic images in transmi ed light (XN crossed nicols): W5 fragment of an stone tool amphibolitic schist; W6 fragment of an axe metadiabase; W7 fragment of an axe granodiorite; W8 fragment of an axe serpentinite. Photo M. Borowski 441

MICHAŁ BOROWSKI Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki badań makroskopowych materiałów kamiennych. Wytłuszczonym drukiem wyróżniono numery inwentarzowe artefaktów, dla których wykonano dodatkowo badania mikroskopowe w świetle przechodzącym Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Results of macroscopic examination of flint materials. Bold type denotes inventory numbers of artefacts which were additionally examined in penetrating light Nr inw. Rodzaj surowca Cechy rozpoznane makroskopowo Pochodzenie surowca M/342/07 granit średniokrystaliczny M/396/07 skała krzemionkowa M/539/07 bazalt struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna granit drobnokrystaliczny granitognejs drobnokrystaliczny niezbyt wyraźna piaskowiec drobnoziarnisty M/542/07 bazalt struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna, silnie zwietrzały M/602/07 zlepieniec kwarcowy (ortokwarcyt) M/839/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) M/894/07 leukogranit drobnokrystaliczny M/1283/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) M/1478/07 kwarcyt struktura drobnoblastyczna, M/1619/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) widoczne warstwowanie M/1620/07 ryolit (porfir skandynawski) struktura porfirowa (liczne fenokryształy skalenia o rozmiarach do ok. 1 cm), tekstura bezładna M/2156/07 piaskowiec kwarcowy, zlepieńcowaty (ortokwarcyt) M/2344/07 gnejs struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, smużysta M/2464/07 bazalt struktura porfirowa (fenokryształy skalenia o rozmiarach do ok. 2 mm), tekstura masywna, bezładna M/2963/08 piaskowiec drobnoziarnisty M/3047/08 wapień skała drobnoziarnista, porowata, burzy z HCl M/3171/08 piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty M/3177/08 mułowiec lub bardzo drobnoziarnisty piaskowiec piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) widoczne warstwowanie M/3217/08 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/4/07 granit średniokrystaliczny W/6/07 skała krzemionkowa W/11/07 amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, W/13/07 granit biotytowy, drobnokrystaliczny skała silnie zwietrzała W/18/07 serpentynit struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna Masyw Ślęży? W/20/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/22/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/30/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina 442

WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH Nr inw. Rodzaj surowca Cechy rozpoznane makroskopowo Pochodzenie surowca W/35/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/37/07 kwarcyt struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna W/39/07 łupek zieleńcowy struktura drobno-/średnioblastyczna, granonematoblastyczna, W/41/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/46/07 piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty W/48/07 łupek ilasty skała bardzo drobnoziarnista, widoczna oddzielność kierunkowa W/90/07 leukogranit drobnokrystaliczny W/134/07 granit drobnokrystaliczny W/137/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/170/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) W/205/07 amfibolit średnioblastyczny struktura granonematoblastyczna, niezbyt wyraźna W/220/07 paragnejs biotytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, W/226/07 diabaz struktura afanitowa, tekstura bezładna W/257/07 piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty W/298/07 piaskowiec drobnoziarnisty piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty W/362/07 piaskowiec kwarcowy widoczna równoległa oddzielność (ortokwarcyt) W/363/07 amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, W/364/07 amfibolit drobnoblastyczny (lub gnejs amfibolowy?) struktura granonematoblastyczna, W/365/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/366/07 piaskowiec kwarcowy, widoczna równoległa oddzielność drobnoziarnisty W/367/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/368/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) W/369/07 skała krzemionkowa W/370/07 piaskowiec kwarcowy, średnioziarnisty W/371/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/372/07 łupek zieleńcowy struktura drobno-/średnioblastyczna, granonematoblastyczna, W/373/07 amfibolit drobnoblastyczny (lub gnejs amfibolowy?) struktura granonematoblastyczna, W/374/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/375/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/376/07 fyllit struktura bardzo drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, 443

MICHAŁ BOROWSKI Nr inw. Rodzaj surowca Cechy rozpoznane makroskopowo Pochodzenie surowca W/377/07 amfibolit średnioblastyczny struktura granonematoblastyczna, niezbyt wyraźna W/378/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/379/07 serpentynit struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna Masyw Ślęży? W/380/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) W/381/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/382/07 kwarcyt struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna W/384/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) W/385/07 bazalt struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna, silnie zwietrzały W/386/07 łupek ilasty skała bardzo drobnoziarnista, widoczna oddzielność kierunkowa W/387/07 piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty W/388/07 amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, Tanvaldu W/389/07 łupek zieleńcowy struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna, W/393/07 granodioryt średniokrystaliczny Niemczy? W/394/07 piaskowiec drobnoziarnisty W/395/07 amfibolit średnioblastyczny struktura granonematoblastyczna, W/396/07 piaskowiec drobnoziarnisty widoczne równoległe warstwowanie W/399/07 piaskowiec kwarcowy, średnioziarnisty W/400/07 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) W/401/07 granit biotytowy, drobnokrystaliczny silnie zwietrzały W/402/07 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/403/08 łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, Strzelina W/3100/08 piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) bez nr. inw. leukogranit drobnokrystaliczny bez nr. inw. granitognejs niezbyt wyraźna drobnokrystaliczny bez nr. inw. granitognejs niezbyt wyraźna drobnokrystaliczny bez nr. inw. granitognejs niezbyt wyraźna drobnokrystaliczny bez nr. inw. granitognejs niezbyt wyraźna drobnokrystaliczny bez nr. inw. granit średniokrystaliczny bez nr. inw. piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt) 444

WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH ko przekraczających 0,1 mm (zwykle poniżej 0,04 mm). Epidot tworzy prawie bezbarwne, hipautomorficzne, krótkosłupowe porfiroblasty o rozmiarach przekraczających niekiedy 0,1 mm. Często spotykane są również zrosty zbudowane z kilku porfiroblastów tego minerału. Duże ziarna często zawierają poikiloblastyczne przerosty plagioklazu i tytanitu, a przy skrzyżowanych nikolach ujawniają budowę zonalną. Ponadto można miejscami obserwować pojedyncze, mniejsze (poniżej 0,04 mm) blasty epidotu tkwiące w chlorytowo-amfibolowym tle. Chloryt występuje w formie agregatów zbudowanych z rdzawobrunatnych lub prawie bezbarwnych blaszek o rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm (w próbce W1 poniżej 0,01 mm). Tytanit tworzy bladobrunatne, kseno- lub hipidiomorficzne blasty, najczęściej występujące w formie nieregularnych skupień o rozmiarach zwykle nieprzekraczających 0,02 mm, rzadziej jako ziarna o charakterystycznych, klinowatych zarysach. W próbce W3 minerał ten tworzy smugi o wydłużeniu zgodnym z przebiegiem foliacji. Wyniki badań XRD (tab. 2), wskazujące na obecność w próbce W3 niewielkich ilości muskowitu, zostały potwierdzone dzięki analizom EDS. Minerał ten reprezentowany jest przez występujące w agregatach chlorytowych niezbyt liczne blaszki serycytu o rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm. Akcesoryczny apatyt tworzy pojedyncze, hipidiomorficzne ziarna o pokroju słupowym i rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm. Analiza XRD może wskazywać ponadto na obecność w próbce W3 nieznacznych ilości węglanów (tab. 2). Opisywane skały są łupkami zieleńcowymi. W2 (nr inw. W/372/07) Opis makroskopowy: Fragment płytki szlifierskiej lub osełki. Skała o strukturze równo-, drobno/średnioblastycznej, teksturze kierunkowej i niezbyt wyraźnej oddzielności łupkowej. Na świeżym przełamie wykazuje zabarwienie jasnozielone. Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obrazy BSE łupków zieleńcowych, z których wykonano badane płytki szlifierskie: Am amfibol, Ap apatyt, Chl chloryt, Ep epidot, Pg plagioklaz, Ttn tytanit. Fot. M. Borowski Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. BSE images of greenschist which were used to make the examined polishing slabs: Am amphibole, Ap apatite, Chl chlorite, Ep epidote, Pg plagioclase, Ttn titanite. Photo M. Borowski 445

MICHAŁ BOROWSKI Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analiz XRD próbek proszkowych z wybranych artefaktów: Am amfibol; Pg plagioklaz; Chl chloryt; Ep epidot; Ms/Bt łyszczyki (muskowit/biotyt); Dol dolomit; Q kwarc (+ obecny, nie stwierdzono) Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Results of XRD analyses of powder samples from selected artefacts: Am amphibole; Pg plagioclase; Chl chlorite; Ep epidote; Ms/Bt mica (muscovite/biotite); Dol dolomite; Q quar Nr próbki Rodzaj skały Am Pg Chl Ep Ms/Bt Dol Q W2 łupek + + + + zieleńcowy W3 łupek + + + + + +? zieleńcowy W5 amfibolit + + +? + Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobno/średnioblastyczną, granonematoblastyczną, miejscami lepidoblastyczną, i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym ułożeniem minerałów o pokroju słupkowym i blaszkowym. Skała zbudowana jest z: plagioklazu, amfibolu, epidotu, chlorytu i tytanitu (ryc. 3). Podrzędnie występuje akcesoryczny apatyt. W porównaniu z próbkami W1 i W3 skała charakteryzuje się większą zawartością skalenia. Plagioklaz (o składzie zbliżonym do albitu) występuje jako kseno- i hipidiomorficzne blasty o pokroju izometrycznym lub krótkosłupowym i rozmiarach przekraczających niekiedy 0,05 mm. Amfibol tworzy bezbarwne, hipautomorficzne blasty o pokroju słupkowym (często o kształcie klinowatym) i rozmiarach zwykle poniżej 0,15 mm (choć sporadycznie mogą przekraczać 0,5 mm). Niekiedy można obserwować charakterystyczną dla tego minerału łupliwość. Epidot tworzy prawie bezbarwne, hipautomorficzne, krótkosłupowe blasty o rozmiarach przekraczających niekiedy 0,1 mm. Przy skrzyżowanych nikolach często ujawnia budowę zonalną. Chloryt występuje w formie agregatów zbudowanych z rdzawobrunatnych lub prawie bezbarwnych blaszek o rozmiarach dochodzących do ok. 0,03 mm. Tytanit tworzy większe, nieregularne skupienia bladobrunatnych, kseno- lub hipidiomorficznych blastów, często obrastające ziarna innych minerałów. Apatyt tworzy pojedyncze, hipidiomorficzne ziarna o pokroju słupowym i rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm. Skałę można określić mianem łupka zieleńcowego. W4 (nr inw. W/18/07) Opis makroskopowy: Fragment toporka. Skała wykazuje strukturę drobnoblastyczną i teksturę bezładną. Na powierzchni zwietrzałej jej zabarwienie jest jasnozielone, z licznymi ciemnoszarymi i brunatnymi plamkami. Na świeżym przełamie wykazuje zabarwienie ciemnozielone. Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną, lepidoblastyczną, częściowo pseudomorficzną, i teksturę bezładną. Zbudowana jest głównie z minerałów grupy serpentynu (antygorytu, w mniejszej ilości lizardytu) oraz węglanów i minerałów nieprzezroczystych. Podrzędnie występuje chloryt. Dominuje płomykowe, antygorytowe tło o strukturze niepseudomorficznej, zbudowane z blaszek o rozmiarach nieprzekraczających 0,1 mm (ryc. 4:a). Stosunkowo rzadko występują w nim słabo zachowane, zbudowane z lizardytu bastytowe pseudomorfozy po pierwotnych minerałach skały ultramaficznej (ryc. 4:b, po lewej stronie). Zdecydowanie częściej spotykane są pseudomorfozy, w których serpentyn został zastąpiony przez węglany tworzące skupienia zbite lub zbudowane z większych (niekiedy dochodzących do 0,7 mm) kseno- i hipidiomorficznych ziaren o pokroju tabliczkowym (ryc. 4:b, część centralna). Węglany występują również w formie rozproszonej, jako liczne, nieregularne nagromadzenia drobnych (poniżej 0,5 mm) ksenomorficznych ziaren tkwiące w antygorytowym tle (ryc. 4:a, po prawej stronie). Skupienia minerałów nieprzezroczystych tworzą miejscami nieregularną siatkę odzwierciedlającą zarysy pierwotnych składników skały ultramaficznej. Niekiedy minerały nieprzezroczyste występują w formie równoległych żyłek 446

WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybrane cechy petrograficzne badanych artefaktów zaobserwowane podczas badań mikroskopowych w świetle przechodzącym (XN nikole skrzyżowane): a (próbka W4) struktura lepidoblastyczna serpentynitu, po prawej stronie widoczne skupienia węglanów; b (próbka W4) częściowo pseudomorficzna struktura serpentynitu: po lewej stronie bastyt, w części centralnej skupienia węglanów i minerałów nieprzezroczystych naśladują powierzchnie łupliwości pierwotnego piroksenu; c (próbka W4) rdzawobrunatne blaszki chlorytu w antygorytowym tle serpentynitu; d (próbka W5) łupku amfibolitowego; e (próbka W6) struktura poikilitowa w metadiabazie; f (próbka W6) struktura diabazowa (miejscami blastodiabazowa) metadiabazu, w centralnej części widoczne większe skupienie w różnym stopniu zuralityzowanych piroksenów; g (próbka W6) częściowo zuralityzowany klinopiroksen w metadiabazie; h (próbka W6) ksenomorficzne blasty zielonego amfibolu (z widoczną charakterystyczną łupliwością) w metadiabazie; i (próbka W7) struktura poikilitowa w granodiorycie; j (próbka W7) rdzawobrunatna blaszka biotytu w granodiorycie; k (próbka W8) struktura pseudomorficzna serpentynitu; l (próbka W8) rdzawobrunatne blaszki chlorytu w antygorytowym tle serpentynitu, po prawej stronie widoczne skupienia węglanów. Fot. M. Borowski Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Selected petrographic features of examined artefacts observed during microscopic examination in transmi ed light (XN crossed nicoles): a (W4) serpentinite s lepidoblastic texture, carbonate aggregates on the right; b (W4) partially pseudomorphic texture of serpentinite with carbonates and opaque minerals imitating claeavage of primary pyroxene; c (W4) rust-brown chlorite flakes in lepidoblastite, antigorite background of serpentinite; d (W5) amphibolite s oriented texture; e (W6) poikilitic texture in metadiabase; f (W6) diabasic texture (locally blastodiabasic) of metadiabase, a bigger aggregate of pyroxenes uralitised to varying degrees in the centre; g (W6) partially uralitised clinopyroxene in metadiabase; h (W6) xenomorphic blasts of green amphibole (with visible characteristic cleavage) in metadiabase; i (W7) poikilitic texture in grandiorite; j (W7) rust-brown biotite flake in grandiorite; k (W8) pseudomorphic structure of serpentinite; l (W8) rust-brown chlorite flakes in lepidoblastic, antigorite background of serpentinite, carbonate aggregates on the right. Photo M. Borowski 447

MICHAŁ BOROWSKI naśladujących dawne powierzchnie łupliwości piroksenów (ryc. 4:b). Chloryt tworzy miejscami w antygorytowym tle nagromadzenia niewielkich (zwykle poniżej 0,05 mm) rdzawobrunatnych blaszek (ryc. 4:c). Opisywaną skałę określić można mianem serpentynitu węglanowego. W5 (nr inw. W/388/07) Opis makroskopowy: Fragment narzędzia kamiennego. Skała wykazuje strukturę równodrobnoblastyczną i wyraźną teksturę kierunkową wyrażoną naprzemianległym ułożeniem warstewek jasnych i ciemnych. Zabarwienie skały jest ciemnoszare. Opis mikroskopowy: W płytce cienkiej skała wykazuje strukturę drobno-, równoblastyczną, granonematoblastyczną i teksturę kierunkową wyrażoną obecnością w przybliżeniu równoległych warstewek zbudowanych niemal wyłącznie z amfibolu, przedzielonych strefami wzbogaconymi w minerały jasne (plagioklaz i kwarc). Amfibole występują w formie tworzących skupienia promieniste i wachlarzowate (ryc. 4:d) blastów o pokroju igiełkowym (o długości przekraczającej niekiedy 0,2 mm). Mają oliwkowozielone, rzadziej brunatne zabarwienie. Skaleń i kwarc występują jako ksenomorficzne, rzadko hipidiomorficzne pozazębiane ziarna o pokroju izometrycznym i rozmiarach nieprzekraczających 0,1 mm. Minerały nieprzezroczyste tworzą liczne nieregularne skupienia o rozmiarach dochodzących do 0,2 mm. Miejscami układają się one w smugi równoległe do foliacji. Skałę tę określić można mianem łupka amfibolitowego. Obecność kwarcu (minerału, który nie jest typowym składnikiem amfibolitów) pozwala przypuszczać, że mamy do czynienia z przeobrażoną skałą piroklastyczną (metatufitem?). Wyniki analizy XRD wskazują ponadto na obecność w składzie mineralnym nieznacznych ilości łyszczyków (tab. 2). W6 (nr inw. W/226/07) Opis makroskopowy: Fragment toporka. Skała o zabarwieniu szarym, z widocznymi miejscami czarnymi żyłkami i plamkami o średnicy dochodzącej do ok. 0,5 cm. Wykazuje strukturę afanitową i teksturę masywną, bezładną. Opis mikroskopowy: W płytce cienkiej skała wykazuje strukturę holokrystaliczną, mikrokrystaliczną, diabazową (miejscami blastodiabazową) i teksturę masywną, bezładną. Niekiedy obserwować można struktury poikilitowe (ryc. 4:e) i glomerokrystaliczne (ryc. 4:f). Głównymi składnikami skały są: plagioklazy, pirokseny, wtórnie powstałe amfibole oraz minerały nieprzezroczyste. Plagioklaz tworzy hipidiomorficzne, listewkowe ziarna o długości zwykle nieprzekraczającej 0,5 mm (sporadycznie dochodzącej do ok. 1 mm). Zwraca uwagę częste występowanie zbliźniaczeń polisyntetycznych. Klinopiroksen tworzy bezbarwne lub bladozielone, hipidiomorficzne, krótkosłupowe ziarna o rozmiarach rzadko przekraczających 0,5 mm. Są one w różnym stopniu wtórnie zmienione. Większość wykazuje wyraźne ślady uralityzacji postępującej od zewnętrznych części ku środkowi ziaren oraz wzdłuż spękań i powierzchni łupliwości (ryc. 4:g). W wielu miejscach drobne (poniżej 0,1 mm) ziarna piroksenów tworzą poikilitowe wrostki w plagioklazach (ryc. 4:e). W preparacie mikroskopowym zaobserwowano również owalne glomerokrystaliczne skupienie (ryc. 4:f) o średnicy ok. 2 mm, zbudowane z kilkudziesięciu w różnym stopniu zuralityzowanych ziaren (prawdopodobnie struktura ta odpowiada widocznym makroskopowo czarnym plamkom). Oliwkowozielony amfibol tworzy powstałe na skutek uralityzacji drobne, igiełkowe wrostki w piroksenach, a często również większe ksenomorficzne ziarna o rozmiarach dochodzących do 0,5 mm, niekiedy z widoczną charakterystyczną łupliwością (ryc. 4:h). Powstały one prawdopodobnie na skutek rekrystalizacji jako pseudomorfozy po całkowicie zuralityzowanych piroksenach. W niektórych częściach preparatu tego typu amfibole zdecydowanie przeważają nad reliktowymi piroksenami. Minerały nieprzezroczyste tworzą nieregularne skupienia o rozmiarach nieprzekraczających 0,3 mm. Skałę określić można mianem diabazu (metadiabazu). Jedynie miejscami jej skład mineralny odpowiada amfibolitowi. W7 (nr inw. W/393/07) Opis makroskopowy: Fragment toporka. Skała o barwie ciemnoszarej (miejscami czar- 448

WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH nej), średniokrystalicznej strukturze i teksturze masywnej, kierunkowej. Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę holokrystaliczną, równo-, średniokrystaliczną (miejscami również poikilitową) i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym ułożeniem ziaren o pokroju słupkowym (głównie amfiboli). Dominującymi składnikami są: amfibole (hornblenda), skalenie (głównie plagioklazy, rzadziej mikroklin) oraz kwarc. Podrzędnie występują minerały nieprzezroczyste oraz biotyt. Amfibole tworzą hipidiomorficzne ziarna o pokroju słupkowym i rozmiarach przekraczających niekiedy 1 mm. W płytce cienkiej charakteryzują się one zielonym zabarwieniem i wyraźnym pleochroizmem. Skalenie występują jako hipidiomorficzne, krótkosłupowe ziarna o rozmiarach zwykle nieprzekraczających 1 mm (sporadycznie dochodzących do ok. 1,5 mm). Zwraca uwagę pospolite występowanie typowych dla plagioklazu zbliźniaczeń polisyntetycznych. Większe ziarna skaleni zawierają często poikilitowe wrostki hornblendy (ryc. 4:i). Kwarc tworzy niezbyt liczne ksenomorficzne ziarna o pokroju izometrycznym i rozmiarach nieprzekraczających na ogół 0,5 mm. Minerały nieprzezroczyste tworzą liczne nieregularne skupienia o rozmiarach rzadko przekraczających 0,5 mm. Biotyt występuje w formie układających się zwykle w przybliżeniu zgodnie z kierunkową teksturą skały pojedynczych rdzawobrunatnych blaszek o rozmiarach dochodzących do około 1 mm (ryc. 4:j). Skład mineralny opisywanej skały magmowej wydaje się odpowiadać granodiorytowi. W8 (nr inw. W/379/07) Opis makroskopowy: Fragment toporka. Na świeżym przełamie skała wykazuje barwę ciemnozieloną z drobnymi jasnymi i brunatnymi plamkami. Powierzchnia zwietrzała jasnoszara (prawie biała) z licznymi wgłębieniami (prawdopodobnie powstałymi przez wyługowanie węglanów). Surowiec wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną i bezładną teksturę. Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną, lepidoblastyczną, pseudomorficzną oraz teksturę bezładną. Zbudowana jest z minerałów grupy serpentynu (zapewne głównie lizardytu, w mniejszej ilości antygorytu), węglanów i minerałów nieprzezroczystych. Podrzędnie występuje chloryt. Dominuje struktura pseudomorficzna, w której skupienia lizardytu wypełniają poligonalne pola odzwierciedlające zarysy pierwotnych minerałów skał ultramaficznych (zapewne głównie oliwinów). Blaszki lizardytu w obrębie wspomnianych pól są jednakowo zorientowane optycznie (charakteryzują się równoczesnym wygaszaniem podczas obrotu stolika mikroskopu) (ryc. 4:k). Tego typu struktura może stanowić pozostałość dawnej struktury siatkowej. Nie stwierdzono obecności reliktów minerałów pierwotnych ani wygaszania klepsydrowego. Miejscami pojawiają się przerosty i nieregularne gniazda płomykowego antygorytu, których obecność wiąże się z zatarciem opisanej wcześniej struktury pseudomorficznej. Pomiędzy pseudomorfozami występują liczne skupienia węglanów (do ok. 2 mm). Wielkość pojedynczych, tabliczkowych, kseno- lub hipidiomorficznych ziaren w obrębie takich skupień nie przekracza zwykle 0,2 mm. Minerały nieprzezroczyste tworzą w tle skalnym gęstą, nieregularną siatkę odzwierciedlającą przebieg spękań i granic ziaren pierwotnych minerałów skały ultramaficznej. W nielicznych miejscach minerały nieprzezroczyste układają się w zespoły równoległych żyłek naśladujących powierzchnie łupliwości dawnych piroksenów. Niekiedy w serpentynowym tle obserwować można ponadto rdzawobrunatne blaszki chlorytu o rozmiarach poniżej 0,05 mm (ryc. 4:l). Opisywana skała jest serpentynitem węglanowym. WNIOSKI W badanym zbiorze dominują skały pochodzenia eratycznego (szczególnie licznie występują skandynawskie granity, granitognejsy i ortokwarcyty skały typowe dla utworów polodowcowych). Wyróżnić można jednak kilka surowców typowo sudeckich. Szczególnie licznie reprezentowane są używane we wczesnym średniowieczu do wyrobu osełek ( Jaworski 2008) łupki kwarcowo-serycytowe, znane z wychodni położonych na południe od Strzelina (Sawicki 1997, s. 84, nr wydzielenia 216). 449

MICHAŁ BOROWSKI Stanowiące surowiec do produkcji płytek szlifierskich łupki zieleńcowe odpowiadają pod względem składu mineralnego skałom znanym z Sudetów Wschodnich, z okolic miejscowości Zlaté Hory i Vrbno (Sawicki 1997, s. 112, nr wydzielenia 305). Podobne skały znane są jednak również z innych części Sudetów. Z pewną dozą ostrożności z wychodniami położonymi w Sudetach Wschodnich można łączyć również fyllity i łupki ilaste (Sawicki 1997, s. 119 120, nr wydzielenia 329). Ze złóż dolnośląskich pochodzą zapewne wykorzystane do produkcji siekierek serpentynity. Pozyskano je najprawdopodobniej w masywie serpentynitowym Gogołów-Jordanów (Sawicki 1997, s. 135 136, nr wydzielenia 382). Zaobserwowane w próbce W8 (nr inw. W/379/07) dobrze zachowane struktury pseudomorficzne pozwalają raczej wykluczyć pochodzenie użytego do produkcji tego narzędzia surowca ze wschodniej części wspomnianej jednostki, z której była opisywana przez Wojciechowskiego (1983) neolityczna kopalnia na Jańskiej Górze. Łupek amfibolitowy wykorzystany do produkcji jednego z narzędzi (próbka W5 nr inw. W/388/07) wiązać należy z w. metabazytami typu Jizerske Hory, tworzącymi wychodnie w okolicach Tanvaldu. Na takie pochodzenie surowca wskazują jego charakterystyczne cechy petrograficzne: granonematoblastyczna struktura, występowanie promienistych zrostów amfiboli (zapewne aktynolitu) oraz obecność kwarcu (por. Krystek i in. 2011). Granodioryt z wyraźną teksturą kierunkową (próbka W7 nr inw. W/393/07) został pozyskany być może w okolicy Niemczy ( w. sjenity z Kośmina Sawicki 1997, s. 128, nr wydzielenia 358; Kozłowski 1986, s. 57), choć nie można tu całkowicie wykluczyć użycia materiału eratycznego. Sudeckie pochodzenie mogą mieć również niektóre piaskowce, amfibolity, gnejsy i bazalty. LITERATURA Jaworski K. 2008 Gdzie ta Jegłowa? Uwagi o wczesnośredniowiecznych śląskich osełkach wykonanych z pozyskiwanych na Wzgórzach Strzelińskich łupków kwarcowo- -serycytowych, (w:) A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia Archaeologica Stanislao Pazda dedicata, Wrocław, s. 415 423. Kozłowski S. 1986 Surowce skalne Polski, Warszawa. Krystek M., Młodecka H., Polański K., Szydłowski M. 2011 Neolityczne narzędzia z metabazytów typu Jizerske Hory (Masyw Czeski) na obszarze Polski, Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, t. 444, s. 113 124. Sawicki L. 1997 Mapa geologiczna regionu dolnośląskiego z przyległymi obszarami Czech i Niemiec 1:100000. Podstawy litostratygraficzne i kodyfikacja wydzieleń, Warszawa. Wojciechowski W. 1983 Neolityczne górnictwo dolnośląskich serpentynitów w świetle badań wykopaliskowych na Jańskiej Górze, Przegląd Archeologiczny, t. 31, s. 101 130. MICHAŁ BOROWSKI RESULTS OF PETROGRAPHIC EXAMINATION OF STONE MATERIAL Petrographic examination comprised stone material from multi-cultural site Wrocław-Widawa 17. In most cases the types of rock were determined on the basis of macroscopic examination. Additionally, in selected cases microscopic examination in transmitted light, XRD analyses and EDS analyses with the use of electron microprobe was carried out. The examined collection is predominated by erratic rocks (granite, granite gneiss, ortoquar ite). However, some raw material undoubtedly came from the outcrops situated in the Mountains and the Sudetic Foreland. Especially numerous are the whetstones made of quar -sericite schist acquired in the vicinity of Strzelin. Greenschist, phyllite and mudstone may tentatively be related to the outcrops situated in the eastern Mountains. Serpentinite, used in the production of polished stone tools, probably came from the Ślęża Massif. The raw material defined as granodiorite may have been acquired in the vicinity of Niemcza. 450