Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak męczeństwa - II wojna światowa Egzekucja w Rudzkim Moście k. Tucholi w 1939 r Miejsca: Nakło, Paterek k. Nakła, Radzim, Karolewo, Komierowo Krajna w czasach eksterminacji Paterek Krajna W Nakle do największych aresztowań doszło z 10 na 11 listopada 1939 roku. Większość z ponad 100 osób aresztowanych wywieziono do Paterka i tam rozstrzelano. Na przejściu z Wielkopolski ku Pomorzu leży Krajna, region historyczno-geograficzny, od Południa ograniczony biegiem Noteci, od zachodu Drawy, od północy Dobrzynki i Kamionki, od wschodu Brdy i Zalewem Koronowskim. Wyróżnia się Krajnę Nakielską, Wałecką i Złotowską. Nazwa regionu oznacza ziemie położone na skraju, pograniczne, można by rzec kresy, gdyby nie to, że w polskiej tradycji termin ten zarezerwowano dla wschodnich rubieży Rzeczy-pospolitej. Po odrodzeniu Polski jedynie Krajna Nakielska znalazła się przy macierzy, Krajna Wałecka i Złotowska pozostawały w granicach Niemiec do 1945 roku. W początkowym okresie okupacji (od 12 X) Paterek stał się największym miejscem kaźni w całym powiecie wyrzyskim. Położenie to wybrał Selbstschutz i SS -mani. O wyborze miejsca przesądziły dogodne warunki w Paterku znajdowały się wyrobiska, doły po wybranym piasku, w których łatwo było zakopywać pomordowanych. Ks. Mieczysław Buławski, proboszcz z Kosztowa oświadczył, iż w Paterku zginęło (nie licząc zakonników) 19 księży wyrzyskich. W Nakle więzienia znajdowały się w piwnicach budynku gimnazjum i liceum i Sądzie Grodzkim przy ul. Sądowej. W gminie Nakło członkowie Selbstschutzu wraz z Gestapo i SS zamordowali 243 osoby. Najwięcej na terenie Paterka 218, w Polichnie 20 i 5 w Nakle. W niemieckim sprawozdaniu sytuacyjnym z dnia 17 XI 1939 roku napisano, iż na terenie Nakła przeprowadzono przesłuchania i likwidację polskiej inteligencji oraz członków Związku Zachodniego. Kontekst historyczny Obszar Gdańsk Prusy Zachodnie został utworzony na mocy dekretu z 8 października 1939 roku, którego postanowienia weszły w życie 26 X 1939 roku. Obszar podzielono na trzy okręgi rejencyjne: Gdańsk, Kwidzyn i Bydgoszcz. Krajna wchodziła w skład trzeciej rejencji. Na czele okręgu od 31 X 1939 roku stanął A. Forster, pełniąc funkcje namiestnika. W wielu miastach na terenie 1
Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak męczeństwa - II wojna światowa Tablica z informacjami o zbrodni na żwirowisku w Paterku Tablica na pomniku pomordowanych w Paterku Najczęściej do mordów dochodziło na terenie parku przy dworze, a na przełomie października i listopada egzekucji dokonywano także w Rudzkim Moście (Odbyło się w tym okresie 5 egzekucji 24 X, 27 X, 30 X 3 XI i 11 XI). Zostało tam zamordowanych 250 więźniów. Warunki bytowe w obozie były bardzo trudne, podczas pobytu więźniów wykorzystywano do różnych prac polowych. Strażnicy najczęściej, tak jak w innych obozach, zachowywali się agresywnie, na różne wymyślne sposoby pastwili się nad podopiecznymi niezależnie od tego, czy to były kobiety, dzieci, czy też mężczyźni. Zazwyczaj zabawy kończyły się śmiercią więźniów (m. in. zabawa w jaskółkę strzelanie do biegającego więźnia ubranego w cylinder i muszkę). Selbstschutz w Radzimiu i Karolewie wyróżniał się szczególnym sadyzmem. Liczba internowanych w obozie wynosiła przeciętnie 1000 osób. Trudno jest ustalić liczbę zabitych więźniów z w Radzimiu, ponieważ nie przeprowadzono kompleksowej ekshumacji na tym obszarze. Badacze szacują liczbę zamordowanych od 300 do 5000 osób. Obóz w Komierowie był filią obozu w Radzimiu, funkcjonował od października do 15 XII 1939 roku. Został umiejscowiony, podobnie jak dwa wcześnie omawiane obozy, na terenie posiadłości ziemskiej. Pomimo równie trudnych warunków bytowych, nocowania w szopie, na strychu nad owczarnią w obozie tym nie dochodziło do mordów na masową skalę. Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy ustaliła liczbę 12 zamordowanych ludzi. 4