PLAN OCHRONY PRZED SZKODLIWOŚCIĄ AZBESTU I PROGRAM USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FILIPÓW NA LATA

PLAN OCHRONY PRZED SZKODLIWOŚCIĄ AZBESTU I PROGRAM USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FILIPÓW NA LATA 2009-2032 Zleceniodawca Wykonawca Urząd Gminy Filipów Ul. Garbaska 2 16-424 Filipów EKOTON Sp. z o.o. ul. Św. Rocha 5 lok. 210 A 15-879 Białystok tel./fax: (+48) 85 744 67 95 www.ekoton.pl

Plan ochrony przed szkodliwością azbestu i program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Filipów na lata 2009 2032 sfinansowano ze środków budŝetowych Ministerstwa Gospodarki oraz z budŝetu Gminy Filipów Zamawiający: Gmina Filipów Wykonawca: ul. Św. Rocha 5 lok 210A, 15-879 Białystok tel./fax (085) 744-67-95; GSM: 0605 5712 97 e-mail: beata@ekoton.pl Zespół autorów: dr Grzegorz Chocian mgr inŝ. Beata Gładkowska Chocian mgr inŝ. Joanna Bartnikiewicz mgr inŝ. Agnieszka Olędzka mgr inŝ. Agnieszka Zaleska mgr inŝ. Anna śabicka Październik 2009 r. EKOTON sp. z o.o. 2

SPIS TREŚĆI I. WPROWADZENIE...5 I.1. CEL, ZADANIA ORAZ ZAKRES PLANU OCHRONY...7 I.2. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST...9 I.2.1. BUDOWA, RODZAJE I WŁAŚCIWOŚCI AZBESTU...9 I.2.2. ZASTOSOWANIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST...13 I.2.3. ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE LUDZI...16 I.3. BEZPIECZNE POSTĘPOWANIE Z WYROBAMI I ODPADAMI AZBESTOWYMI...18 I.3.1. SPOSOBY I WYMAGANIA PRZEPROWADZANIA INWENTARYZACJI WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ORAZ OCENA STANU TECHNICZNEGO WYROBÓW AZBESTOWYCH...18 I.3.2. MOśLIWOŚCI UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW AZBESTOWYCH...23 I.3.3. PROCEDURY DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA Z WYROBAMI AZBESTOWYMI...29 II. OKREŚLENIA I ANALIZA AKTUALNEGO STANU WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE GMINY FILIPÓW...34 II.1. CHARAKTERYSTYKA GMINY FILIPÓW...34 II.2. METODYKA PRZEPROWADZENIA INWENTARYZACJI AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE GMINY FILIPÓW...36 II.3. ZESTAWIENIE WYNIKÓW BADAŃ INWENTARYZACJI AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE GMINY FILIPÓW...38 II.3.1. WYSTĘPOWANIE WYROBÓW ZWIERAJĄCYCH AZBEST W OBIEKTACH BĘDĄCYCH WŁASNOŚCIĄ OSÓB FIZYCZNYCH...38 II.3.2. WYSTĘPOWANIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST W OBIEKTACH BEDĄCYCH WŁASNOŚCIĄ INNĄ NIś OSÓB FIZYCZNYCH...42 II.3.3. ŁĄCZNA ILOŚĆ WYROBÓW ZAWIERAJACYCH AZBEST WYSTĘPUJĄCA NA TERENIE GMINY FILIPÓW 44 III. PROGRAM USUWANIA AZBESTU Z TERENU GMINY FILIPÓW...53 III.1. ZAŁOśENIA PROGRAMU...53 III.2. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZEWIDZIANA DO USUNIĘCIA Z TERENU GMINY FILIPÓW ORAZ NIEZBĘDNA POJEMNOŚĆ SKŁADOWISK POTRZEBNYCH DO UNIESZKODLIWIENIA ODPADÓW AZBESTOWYCH...54 III.3. STRATEGIA USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FILIPÓW...56 III.4. ODDZIAŁYWANIE PLANU OCHRONY NA ŚRDOWISKO...57 IV. SZACUNKOWE KOSZTY USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FILIPÓW...59 V. ŹRÓDŁA DOFINANSOWANIA DZIAŁAŃ SŁUśĄCYCH LIKWIDACJI WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST...63 VI. HARMONOGRAM WDROśENIA PLANU OCHRONY...68 VII. ORGANIZACJA ZARZĄDZANIA PLANEM OCHRONY...70 VII.1. KONCEPCJA I SCHEMAT ZARZĄDZANIA PLANEM OCHRONY...71 VII.2. MONITORING SYSTEMU USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJACYCH AZBEST I OCENA WDRAśANIA PLANU 72 VII.3. KORZYŚCI WYNIKAJACE Z REALIZACJI PLANU OCHRONY...74 EKOTON sp. z o.o. 3

VIII. REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE PROBLEMATYKI AZBESTU...74 VIII.1. USTAWY...74 VIII.2. ROZPORZĄDZENIA...75 VIII.3. DYREKTYWY I DECYZJE...77 IX. PODSUMOWANIE I WNIOSKI...79 SPIS LITERATURY...81 SPIS TABEL...83 SPIS RYCIN...84 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW...85 EKOTON sp. z o.o. 4

I. WPROWADZENIE W Polsce od wielu lat stosowano azbest w róŝnych dziedzinach gospodarki do produkcji wielu wyrobów, a obecnie te wyroby są nadal uŝytkowane. Największa ilość azbestu została wykorzystana w budownictwie, głównie do produkcji wyrobów azbestowocementowych stanowiących pokrycia dachowe, jako: płyty faliste, płytki karo, elewacje budynków jako osłony elewacyjne, płyty elewacyjne, rury ciśnieniowe i bezciśnieniowe: rury wodociągowe, kanalizacyjne i kanały zsypowe do odpadów komunalnych. Usuwanie wyrobów zawierających azbest wymaga zachowania szczególnych procedur i przestrzegania przepisów, aby nie powodować naraŝenia zdrowia ludzkiego w wyniku emisji włókien azbestowych do środowiska. Wyroby zawierające azbest obecne są w domach prywatnych, budynkach, obiektach uŝyteczności publicznej oraz infrastrukturze i przemyśle. Pomimo swych zalet od kilkunastu lat zarówno w Polsce, jak i w Europie azbest uwaŝa za główny czynnik rakotwórczy w środowisku pracy. Azbest obok PCB zakwalifikowany został przez ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150 ze zm.) do substancji stwarzających szczególne zagroŝenie dla środowiska, w związku z czym powinien być on przemieszczany i eliminowany przy zachowaniu szczególnych środków ostroŝności, a powstałe odpady traktować naleŝy jako odpady niebezpieczne. Zgodnie z polskimi uregulowaniami prawnymi azbest lub wyroby zawierające azbest dopuszczone są do uŝytkowania w instalacjach lub urządzeniach do 31 grudnia 2032 r. Szacuje się, Ŝe czas eksploatacji wyrobów azbestowych (prawidłowo załoŝonych i zamontowanych, pomalowanych farbą i konserwowanych średnio, co 5 7 lat) wynosi ok. 30 lat. Przy czym trwałość płyt dachowych i elewacyjnych w głównej mierze uzaleŝniona jest od czynników atmosferycznych (w tym np. kwaśne deszcze), biologicznych i mechanicznych. W Polsce wiele wyrobów azbestowych uŝytkowanych jest średnio od 10 do 50 lat. Od 1997 roku na terenie Polski obowiązuje zakaz stosowania azbestu oraz wyrobów zawierających azbest. Został on wprowadzony ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. Dodatkowo zapisy w/w ustawy zabraniają wprowadzać na polski obszar celny wyrobów azbestowych, ich produkcji, jak równieŝ obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi ten surowiec. W kolejnych latach wprowadzono wiele uregulowań prawnych dotyczących postępowania z azbestem i usuwania wyrobów zawierających azbest. Nakładają one obowiązek ich inwentaryzacji azbestu na właścicieli i zarządców budynków, budowli, instalacji i urządzeń oraz terenów, gdzie znajduje się azbest lub wyroby zawierające azbest. W stosunku do posiadaczy odpadów zawierających azbest nałoŝono obowiązki, EKOTON sp. z o.o. 5

polegające na przestrzeganiu odpowiednich procedur podczas usuwania, transportu oraz składowania tych wyrobów. Uzupełnieniem polskich przepisów prawnych dotyczących azbestu jest Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski (nazywany dalej Krajowym Programem), przyjęty przez Radę Ministrów Rzeczpospolitej Polskiej 14 maja 2002 roku. Od czasu przyjęcia tego Programu nastąpiło wiele zmian w prawie oraz wiele zmian społecznych i gospodarczych. W związku z powyŝszym dokonano aktualizacji tego dokumentu, dzięki czemu powstał Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032 (zwany dalej POKzA), stanowiący załącznik do Uchwały Rady Ministrów z dnia 14 lipca 2009 r. Program ten jest kontynuacją poprzedniego dokumentu, utrzymując cele w nim zawarte: usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest, minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych obecnością azbestu na terytorium kraju, likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko. Jednocześnie POKzA określa nowe zadania niezbędne do oczyszczenia kraju z azbestu oraz realizuje wnioski zawarte w Raporcie z realizacji w latach 2003 2007 Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski przyjętym w dniu 4 marca 2008 r. przez Radę Ministrów poprzez wprowadzenie priorytetowych zadań legislacyjnych, uruchamianie wsparcia finansowego dla działań prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz usprawnienie systemu monitoringu realizacji Programu. Dodatkowo POKzA przewiduje intensyfikację wszystkich działań do 2012 roku tak, aby w latach 2012 2013 dokonać rzetelnej oceny realizacji celów Programu i opracować jego aktualizację do roku 2015. Zgodnie z POKzA tak długi okres realizacji procesu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest jest wynikiem co najmniej trzydziestoletniej trwałości płyt azbestowo cementowych i innych wyrobów stosowanych w budownictwie. Innym bardzo waŝnym czynnikiem są finanse. Właściciele wyrobów zawierających azbest muszą ponosić wysokie koszty ich demontaŝu oraz transportu i unieszkodliwiania, a takŝe koszty nowych bezazbestowych pokryć dachowych. Realizacja zapisów niniejszego Planu ochrony powinna przyczynić się do stworzenia i poprawy właściwych zdrowotno sanitarnych warunków Ŝycia i zdrowia obecnych i przyszłych mieszkańców gminy oraz przyniesienia korzyści społecznych, ekologicznych i ekonomicznych. EKOTON sp. z o.o. 6

I.1. CEL, ZADANIA ORAZ ZAKRES PLANU OCHRONY Plan ochrony przed szkodliwością azbestu i program usuwania wyrobów zawierających azbest dla Gminy Filipów na lata 2009 2032 stworzony został w celu: usunięcia i unieszkodliwienia wyrobów zawierających azbest, minimalizacji negatywnych skutków zdrowotnych powodowanych kontaktem z włóknami azbestowymi, likwidacji szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko. WyŜej wymienione cele mają zostać osiągnięte dzięki wzajemnie uzupełniającym się zadaniom realizowanym na trzech poziomach: centralnym, wojewódzkim, lokalnym powiatowym i gminnym, finansowanym ze środków prywatnych i publicznych, w tym ze środków budŝetowych będących w dyspozycji Ministra Gospodarki, a mianowicie: zadania legislacyjne, działania edukacyjno informacyjne, zadania w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest, monitoring realizacji Programu, działania w zakresie oceny naraŝania i ochrony zdrowia, w tym działalność Ośrodka Referencyjnego Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego z Azbestem. Wśród powyŝszych bloków tematycznych, do kompetencji gmin i właścicieli nieruchomości naleŝą zadania w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest oraz monitoring realizacji Programu. Ogólnym zadaniem Planu ochrony jest określenie warunków sukcesywnego usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Filipów. Niniejszy Plan ochrony przed szkodliwością azbestu i program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Filipów składa się zasadniczo z dziesięciu głównych części: WPROWADZENIE określa cel, zadania oraz zakres Planu ochrony, zawiera ogólną charakterystykę wyrobów zawierających azbest oraz sposób bezpiecznego postępowania z wyrobami i odpadami azbestowymi. OKREŚLENIE I ANALIZA AKTUALNEGO STANU WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE GMINY FILIPÓW zawiera ogólną charakterystykę Gminy Filipów, metodykę przeprowadzania inwentaryzacji na analizowanym obszarze oraz analizę ilościowo jakościową wyrobów zawierających azbest, wraz z ich nagromadzeniem na terenie gminy. EKOTON sp. z o.o. 7

PROGRAM USUWANIA AZBESTU Z TERENU GMINY określa załoŝenia programu, niezbędną pojemność składowisk potrzebnych do unieszkodliwienia odpadów azbestowych, zawiera strategię usuwania wyrobów zawierających azbest, jak równieŝ analizę oddziaływania niniejszego dokumentu na środowisko. SZACUNKOWE KOSZTY USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FILIPÓW określa szacunkowe koszty usuwania azbestu z obszaru analizowanej Gminy z uwzględnieniem kosztów przeznaczonych na demontaŝ azbestu, jego transport oraz unieszkodliwienie, jak równieŝ określa przewidywane koszty nowego bezazbestowego pokrycia. ŹRÓDŁA DOFINANSOWANIA DZIAŁAŃ SŁUśĄCYCH LIKWIDACJI WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST wskazuje potencjalne źródła pozyskania środków pozabudŝetowych na realizację zadań związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest. HARMONOGRAM WDROśENIA PLANU OCHRONY określa planowane do realizacji w latach 2009 2032 przedsięwzięcia z zakresu gospodarowania odpadami azbestowymi wraz z uwzględnieniem jednostek odpowiedzialnych za ich wdraŝanie oraz określa szacunkowe koszty ich realizacji. ORGANIZACJA ZARZĄDZANIA PLANEM OCHRONY przedstawia koncepcję i schemat zarządzania Planem ochrony, monitoring systemu usuwania wyrobów zawierających azbest wraz z oceną wdraŝania niniejszego dokumentu, jak równieŝ określa korzyści wynikające z realizacji Planu ochrony. REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE PROBLEMATYKI AZBESTU zawiera aktualne akty prawne odnoszące się do azbestu, w tym ustawy, rozporządzenia oraz dyrektywy i decyzje. PODSUMOWANIE I WNIOSKI zawiera podsumowanie i wnioski z przeprowadzonej w niniejszym dokumencie analizy ilościowej i jakościowej wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy Filipów. Program zawiera równieŝ wykaz źródeł informacji wykorzystanych do opracowania niniejszego dokumentu. EKOTON sp. z o.o. 8

I.2. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I.2.1. BUDOWA, RODZAJE I WŁAŚCIWOŚCI AZBESTU Azbest naleŝy do grupy minerałów włóknistych, które zbudowane są ze związków krzemu, tlenu i metali. Włókna azbestowe jako najcieńsze naturalne włókna występujące w przyrodzie są wiązkami zbudowanymi z duŝej liczby włókienek elementarnych, dochodzącej nawet do kilkudziesięciu tysięcy. W wiązkach pojedyncze kryształy, włókna azbestu są w róŝnym stopniu ze sobą zespolone i splątane. Substancją spajającą kryształy azbestu jest najczęściej węglan wapnia. 1. Włókna chryzotylu, amozytu i krokidolitu, Źródło: opracowanie własne na podstawie www.bip.ires.pl/gfx/wios/files/aktualnosci/azbest.pdf i Azbest. Podręcznik dobrych praktyk wydany przez Starszych Inspektorów Pracy. Biorąc pod uwagę mineralogię, azbest podzielono na dwie podstawowe grupy: 1. serpentyny, do których naleŝą: chryzotyle - uwodnione krzemiany magnezu z niewielką domieszką Ŝelaza i glinu oraz, w zaleŝności od pochodzenia, domieszki dwutlenku tytanu, dwutlenku niklu, dwutlenku manganu, trójtlenku chromu trójwartościowego, EKOTON sp. z o.o. 9

2. amfibole, do których naleŝą: krokidolit - uwodniony krzemian magnezowo Ŝelazowy, amozyt - krzemian Ŝelazowo magnezowy, antofyllit - krzemian magnezowy zawierający Ŝelazo, tremolit, aktynolit. Serpentyny i amfibole róŝnią się między sobą przede wszystkim budową i długością włókien oraz odmiennymi właściwościami chorobotwórczymi. 2. Podstawowe odmiany azbestu, Źródło: opracowanie własne na podstawie www.bip.ires.pl/gfx/wios/files/aktualnosci/azbest.pdf Oprócz podziału przedstawionego powyŝej, uwzględniając gęstość objętościową, zawartość azbestu oraz stosowane spoiwo wyroby zawierające azbest moŝna podzielić: I Klasa wyroby azbestowe miękkie Klasa ta obejmuje wyroby o gęstości objętościowej mniejszej od 1000 kg/m3. Wyroby te charakteryzują się duŝym udziałem procentowym azbestu, przekraczającym 20%, łatwo ulegają uszkodzeniom, powodując przez to duŝe emisje pyłu. II Klasa wyroby azbestowe twarde Klasa ta obejmuje wyroby twarde o gęstości objętościowej powyŝej 1000 kg/m3, zawierające poniŝej 20% azbestu. W wyrobach tych włókna azbestowe są mocno związane, najczęściej spoiwem wiąŝącym jest cement. EKOTON sp. z o.o. 10

Do wyrobów twardych naleŝą przede wszystkim: płyty azbestowo cementowe faliste, płyty azbestowo cementowe płaskie prasowane, płyty azbestowo cementowe typu karo, rury azbestowo cementowe, złącza, listwy z azbestocementu, płaszcze azbestowo cementowe stosowane w izolacji rur w ciepłownictwie. 3. Przykładowe rodzaje wyrobów azbestowych miękkich i twardych, Źródło: opracowanie własne na podstawie www.pip.gov.pl EKOTON sp. z o.o. 11

Azbest posiada unikalne właściwości fizyczne i chemiczne, z których najistotniejsze to: elastyczność, wytrzymałość mechaniczna, spręŝystość, wytrzymałość na rozciąganie, ściskanie i ścieranie, właściwości termoizolacyjne, właściwości dźwiękochłonne, odporność na wysokie temperatury, odporność na działanie chemikaliów, kwasów, zasad oraz wody morskiej. W tabeli poniŝej przedstawiono niektóre właściwości fizyczno chemiczne serpentynów i amfiboli. 1. Wybrane właściwości fizyczno chemiczne azbestów Właściwości Grupa serpentynowa Grupa amfibolowa Chryzotyl Krokidolit Amozyt Antofilit Barwa biała niebieska brązowa biała Ogólny wzór chemiczny 3MgO 2SiO2 2H2O NaFe(SiO3) 2FeSiO3 H2O (FeMg)7 SiO2 2H2O (Mgle)2 SiO2 2H2O Temperatura rozkładu ( C) Temperatura topnienia ( C) 460-700 400-600 600-800 950 1040 1500 1200 1400 1450 Gęstość (g/cm3) 2,55 3,3 3,4 3,4 3,5 2,88 3,1 Odporność na kwasy b. słaba dobra dość dobra b. dobra Odporność na zasady b. dobra dobra dobra b. dobra Wytrzymałość na rozciąganie (103kg/cm2) Moduł Younga (103kg/cm2) 31 35 17 7 1620 1860 1620 b.d. Włókno elastyczne twarde elastyczne łamliwe łamliwe łamliwe Długość włókien (mm) 0,2-200 0,2-17 0,4-40 b.d. EKOTON sp. z o.o. 12

Średnica włókna (mm) 0,03 0,08 0,06 1,2 0,15 1,5 0,25 2,5 Powierzchnia (m2/mg) 10-27 2-15 1-6 b.d. Stabilność termiczna ( C) 600 600-800 600-800 b.d. Twardość wg Mohsa 2,5 4,0 4 5,5-6 5,5 Źródło: Poradnik gospodarowania odpadami I.2.2. ZASTOSOWANIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Wykopaliska wykonane w Finlandii dowodzą, iŝ azbest po raz pierwszy stosowany był około 4500 lat temu. W europie południowej zastosowanie tego minerału datuje się na wiele lat później, a mianowicie na około 2500 lat temu. Dodawany on był wówczas do róŝnych surowców w celu uzyskania np. knotów do świec, niepalnego papieru, skóry, do wyrobów tekstylnych. Największe zainteresowania i zastosowanie azbestu nastąpiło w okresie ostatnich 100 lat. Wówczas azbest wykorzystywany był: w budownictwie (82 %), w transporcie (5 %), w przemyśle chemicznym (12%), w innych dziedzinach gospodarki (1%). Najpowszechniej azbest wykorzystywany był w budownictwie w postaci eternitu, czyli płyt falistych azbestowo cementowych do pokryć dachowych, płyt prasowanych płaskich, płyt KARO - dachowe pokrycia lub elewacje, rur azbestowo - cementowych wysokociśnieniowych i kanalizacyjnych. Azbest stosowany był takŝe jako przewody wentylacyjne i dymowo spalinowe, kształtki azbestowo cementowe oraz elementy wielkowymiarowe, stosowane w budownictwie ogólnym i przemysłowym. Dodatkowo minerał ten wykorzystywano w miejscach, gdzie potrzebna była podwyŝszona odporność ogniowa i zabezpieczenie ognioochronne elementów naraŝonych lub potencjalnie naraŝonych na wysoką temperaturę tj. klapy przeciwpoŝarowe, ciągi telekomunikacyjne, tablice rozdzielcze, elektryczne, węzły ciepłownicze, obudowa klatki schodowej, przejścia kabli elektrycznych, przewodów ciepłowniczych i wentylacyjnych między stropami, zabezpieczenia elementów stropowych i ściennych strychów, piwnic, dróg ewakuacyjnych, konstrukcji stalowych. Azbest wykorzystywano równieŝ w tkaninach wygłuszających hałas. EKOTON sp. z o.o. 13

W transporcie azbest stosowany był do termoizolacji i izolacji elektrycznych urządzeń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach, metrze, w termoizolacji silników pojazdów mechanicznych, w uszczelkach pod głowicę, sprzęgłach i hamulcach. Azbest stosowano równieŝ w kolejnictwie, w przemyśle lotniczym i stoczniowym np. w statkach, szczególnie w miejscach naraŝonych na ogień, wymagających zwiększonej odporności na wysoką temperaturę. UŜywano go równieŝ w elektrociepłowniach i elektrowniach. W obmurzach kotłowni słuŝył jako izolacje termiczne w formie sznurów i tektur na uszczelnieniach dylatacji podgrzewaczy powietrza, a takŝe w uszczelnieniach urządzeń poddanych wysokiej temperaturze, w zaworach, w wymiennikach ciepła, w izolacjach tras ciepłowniczych jako płaszcze azbestowo cementowe lub azbestowo glinowe. Wyroby, które zawierały azbest były równieŝ wykorzystywane w kominach o duŝej wysokości, w chłodniach kominowych, w chłodniach wentylatorowych, rurach odprowadzających parę oraz w zraszalnikach w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego. Oprócz tego azbest wykorzystywany był w hutach szkła, np. w wałach ciągnących, oraz w przeponach stosowanych w elektrolitycznej produkcji chloru. W tabeli poniŝej przedstawiono zawartość azbestu w róŝnych wyrobach. 2. Zawartość azbestu w róŝnych wyrobach Asortyment produkcji Udział azbestu w % Płyty faliste prasowane 9,5-11 Płyty faliste o długości 1200 mm 11 12.5 Płyty faliste o długości 2400 mm 12-13 Rury a-c ciśnieniowe 17 18 Rury a-c bezciśnieniowe 14 16 Uszczelki 8 20 Sznury azbestowe 80-96 Źródło: Poradnik stosowania przepisów i procedur dotyczących pozyskiwania z krajowych i zagranicznych funduszy pomocowych dodatkowych środków finansowych na usuwania materiałów zawierających azbest, Warszawa 2006, Ministerstwo Gospodarki Departament Przemysłu EKOTON sp. z o.o. 14

4. Typowe lokalizacje materiałów zawierających azbest w budynku Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Azbest. Podręcznik dobrych praktyk wydany przez Starszych Inspektorów Pracy. Objaśnienia do powyŝszego rysunku: 1. Dach / elewacja zewnętrzna: 1-1. Dachówki / blacha dachowa, 1-2. Okładzina, powłoka ścienna, 1-3. Orynnowanie / rury ściekowe, 1-4. Panele podsufitowe, 1-5. Deflektory kominowe, 1-6. Pilśń dachowa, 1-7. Panele podokienne, 2. Elewacja wewnętrzna: ściany / sufity: 2-1. Ściany działowe, 2-2. Panele urządzeń elektrycznych, grzewczych, kuchenki, łazienek, szafek, 2-3. Panele okładzinowe szybu, wyciągowe, 2-4. Panele dostępu do przewodu pionowego, obudowa przewodu pionowego, 2-5. Powłoki ozdobne, 2-6. Powłoki natryskowe elementów konstrukcyjnych, płytek sufitów zawieszonych, pasów przeciwpoŝarowych, izolacja strychu lub sufitu, Drzwi: 2-7. Panele, płyty, Podłoga: 2-8. Płytki, linoleum, okładzina podniesionych podłóg, 3. Ogrzewanie, wentylacja i urządzenia elektryczne: 3-1. Bojler / podgrzewacz wody: izolacja zewnętrzna i wewnętrzna, uszczelki, 3-2. Rurociągi: izolacja, uszczelki, okładzina papierowa, 3-3. Rura ogniowa i uszczelki, 3-4. Przewody: izolacja, uszczelki, okładzina wewnętrzna i mieszki ochronne przeciwogniowe, 3-5. Elektryczna aparatura rozdzielcza: elementy wewnętrzne, panele otaczające, 3-6. Urządzenia grzewcze: uszczelki, panele otaczające, EKOTON sp. z o.o. 15

4. Pozostałe elementy: 4-1. Maty bitumiczne pod zlew, 4-2. Zbiorniki na wodę, 4-3. Zbiorniki na wodę i sedesy, 4-4. Brzeg stopnia schodów, 4-5. Koce przeciwpoŝarowe, 4-6. Okładzina hamulca / sprzęgło (samochód w garaŝu i silnik do wyciągów pionowych). Aktualnie zamiast azbestu stosuje się wiele innych materiałów charakteryzujących się strukturą włóknistą. Wśród nich moŝna wyróŝnić włókna szklane, węglowe, watę bazaltową lub włókna mineralne nienaturalnego pochodzenia, które zwykle składają się z tworzyw sztucznych. I.2.3. ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE LUDZI Chorobotwórcze działanie azbestu powstaje w wyniku wdychania włókien zawieszonych w powietrzu. Dzieje się tak w momencie, kiedy dochodzi do uszkodzenia wyrobu. Wówczas włókna uwalniane są do powietrza, skąd drogami oddechowymi trafiają do organizmu ludzkiego. Biologiczna agresywność pyłu azbestowego uzaleŝniona jest: od stopnia penetracji i liczby włókien, które uległy retencji w płucach, od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien. Przeprowadzane, liczne badania dowodzą, iŝ najniebezpieczniejsze są włókna cienkie (respilabilne), których średnica jest mniejsza od 3 mikrometrów, a długość większa niŝ 5 mikrometrów. Włókna takie łatwiej są przenoszone i docierają do końcowych odcinków dróg oddechowych. Włókna grube o średnicy powyŝej 5 mikrometrów zatrzymywane są w górnych odcinkach dróg oddechowych. Pęczki włókien azbestowych mogą rozszczepiać się na włókna kilkudziesięciokrotnie cieńsze niŝ włos ludzki, kruszą się i łamią i w ten sposób przedostają się do atmosfery. Niewidoczne dla oka, unosząc się w powietrzu są wdychane przez ludzi. NaleŜy podkreślić, Ŝe w momencie przedostania się włókien azbestowych do organizmu człowieka, nie moŝna ich usunąć. Wówczas głęboko penetrują układ oddechowy i mogą być przyczyną powstawania wielu zmian chorobowych. Zmiany te mogą nastąpić po kilkudziesięciu latach od momentów ekspozycji. WyróŜnia się trzy rodzaje naraŝenia na pyły azbestowe: ekspozycja zawodowa, ekspozycja parazawodowa, ekspozycja środowiskowa. Ekspozycje te róŝnią się w istotny sposób wielkością stęŝeń włókien, ich rozmiarami, długością trwania naraŝenia, a co za tym idzie skutkami dla zdrowia i wielkością ryzyka wystąpienia określonych nowotworów złośliwych. EKOTON sp. z o.o. 16

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo naraŝonych na te czynniki (Dz. U. 2005 r. Nr 81 poz. 716, z późn. zm.), wyróŝniono cztery grupy szkodliwych czynników biologicznych, a mianowicie: Grupa 1 czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne, Grupa 2 czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia, Grupa 3 czynniki, które mogą wywoływać u ludzi cięŝkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia, Grupa 4 czynniki, które wywołują u ludzi cięŝkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. Podczas klasyfikowania czynników biologicznych do grup ryzyka uwzględnia się ich działanie zakaźne oraz następujące ich cechy i właściwości: moŝliwość wywołania choroby u człowieka, stopień zagroŝenia dla pracowników, moŝliwość rozprzestrzeniania się w populacji, moŝliwość zastosowania profilaktyki lub skutecznego leczenia. Jednym z głównych czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy są pyły, które na podstawie obserwacji epidemiologicznych oraz badań klinicznych sklasyfikowano w następujący sposób: pyły o działaniu policotwórczym, do których zaliczono pyły pochodzenia mineralnego, zawierające krystaliczny dwutlenek krzemu, pyły o działaniu alergizującym, do których zalicza się głównie pyły pochodzenia organicznego, jak równieŝ pochodzenia chemicznego, pyły o działaniu draŝniącym, do których naleŝą pyły pochodzące z nierozpuszczalnych ciał stałych, pyły o działaniu toksycznym, czyli głównie pyły związków toksycznych, które mogą być rozpuszczalne w płynach ustrojowych, pyły o działaniu rakotwórczym, czyli pyły azbestu, talku zawierającego włókna azbestu, pyły drewna twardego, pyły skór, EKOTON sp. z o.o. 17

pyły radioaktywne, obejmujące pyły zawierające pierwiastki promieniotwórcze. NaraŜenie zawodowe na pył azbestowy moŝe być przyczyną chorób układu oddechowego, takich jak: pylica azbestowa (azbestoza), która jest główną patologią zawodową pracowników zakładów przetwórstwa tego surowca. CięŜkość tej choroby jest uzaleŝniona od kumulowanej dawki włókien azbestu oraz od czasu, jaki upłynął od pierwszego naraŝenia. Rozpoznanie azbestozy, szczególnie jej wczesnych stadiów, stwarza znaczne trudności ze względu na brak swoistości objawów klinicznych choroby. rak płuc, który jest najpowszechniejszym nowotworem złośliwym powodowanym przez azbest. międzybłoniak opłucnej, który jest nowotworem złośliwym, charakteryzującym się bardzo wysoką śmiertelnością oraz krótką przeŝywalnością, wynoszącą około półtora roku od momentu wystąpienia objawów klinicznych. Objawy te występują w postaci trudności w oddychaniu, bólów w klatce piersiowej, kaszlu, wysięku w jamie opłucnej. Doniesienia kliniczne i epidemiologiczne sugerują, Ŝe azbest po wchłonięciu do organizmu człowieka moŝe być przyczyną nowotworów krtani, Ŝołądka, jelit, trzustki i jajników. Jednak zwiększenie ryzyka w tych grupach nowotworów nie jest wystarczająco pewne. Ze względu na rozbieŝność wyników moŝna je określić jedynie jako prawdopodobne. I.3. BEZPIECZNE POSTĘPOWANIE Z WYROBAMI I ODPADAMI AZBESTOWYMI I.3.1. SPOSOBY I WYMAGANIA PRZEPROWADZANIA INWENTARYZACJI WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ORAZ OCENA STANU TECHNICZNEGO WYROBÓW AZBESTOWYCH Z dniem wejścia w Ŝycie ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest w 1997 roku obowiązuje zakaz wprowadzania na polski obszar celny azbestu i wyrobów zawierających azbest, zakaz produkcji wyrobów zawierających azbest oraz zakaz obrotu azbestem i jego wyrobami. Dodatkowo zakaz stosowania wyrobów azbestowych wynika z uregulowań europejskich. Istotne regulacje dotyczące eliminacji azbestu z terytorium kraju określone są w ustawie Prawo ochrony środowiska. Zapisy tej ustawy obok zakazu wprowadzania do obrotu, zabraniają takŝe ponownego wykorzystania azbestu. Azbest (obok m.in. PCB, DDT) zakwalifikowano do grupy substancji stwarzających szczególne zagroŝenie EKOTON sp. z o.o. 18

dla środowiska. Substancje tej grupy powinny być wykorzystywane, przemieszczane i eliminowane przy zachowaniu szczególnych środków ostroŝności. Jednocześnie instalacje lub urządzenia, w których jest lub był wykorzystywany azbest, powinny zostać oczyszczone bądź teŝ unieszkodliwione. Ustawa nakłada równieŝ na wykorzystującego wyroby zawierające azbest, obowiązek sukcesywnej ich eliminacji oraz obowiązek dokumentowania rodzaju, ilości i miejsc ich występowania oraz sposobu ich eliminowania, a takŝe obowiązek przedkładania marszałkowi województwa okresowych informacji o rodzaju, ilości i miejscach ich występowania. INWENTARYZAJA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYH AZBEST Identyfikacja, lokalizacja i ocena stanu wyrobów zawierających azbest w obiektach budowlanych jest niezbędna, aby podjąć specjalistyczne działania zmniejszające wpływ azbestu na środowisko. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest, właściciel, zarządca lub uŝytkownik miejsc, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest dokonuje inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Inwentaryzację sporządza się poprzez spis z natury oraz dokonuje się corocznej aktualizacji w terminie do 31 stycznia kaŝdego roku oraz przekazuje się właściwemu organowi administracji. Wyniki inwentaryzacji sporządzane powinny być w dwóch egzemplarzach. Osoby fizyczne jeden egzemplarz informacji przekazują odpowiednio wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, a osoby prawne bezpośrednio Marszałkowi Województwa. Drugi egzemplarz informacji naleŝy przechowywać przez okres jednego roku, do czasu sporządzenia następnej informacji. Zgodnie z zapisami ustawy Prawo ochrony środowiska wójt, burmistrz lub prezydent miasta okresowo (do 31 marca za poprzedni rok kalendarzowy, począwszy od danych za rok 2003) przedkłada Marszałkowi Województwa informacje o rodzaju, ilości i miejscach występowania substancji stwarzających szczególne zagroŝenie dla środowiska. Marszałek Województwa natomiast prowadzi rejestr rodzaju, ilości oraz miejsc występowania substancji stwarzających szczególne zagroŝenie dla środowiska. Zalecane jest, aby inwentaryzację przeprowadzić jednocześnie z oceną stanu wyrobów zawierających azbest. EKOTON sp. z o.o. 19

PRZEPROWADZENIE OCENY STANU TECHNICZNEGO WYROBÓW ZAWIERAJACYCH AZBEST Właściciel nieruchomości, uŝytkownik wieczysty lub zarządca nieruchomości, a takŝe obiektu, urządzenia budowlanego, instalacji przemysłowej lub innego miejsca zawierającego azbest, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego uŝytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, przeprowadza kontrole stanu tych wyrobów i przygotowuje tzw. ocenę stanu i moŝliwości bezpiecznego uŝytkowania wyrobów zawierających azbest (ocena wg wzoru określonego w załączniku nr 1 do w/w rozporządzenia). Przepisy rozporządzenia określają, kiedy usuwanie wyrobów zawierających azbest jest konieczne i jak naleŝy postępować z obiektami, w których uŝyto azbestu oraz jak zabezpieczyć wyroby zawierające azbest. Ocena kończy się zsumowaniem przyjętej punktacji, o wyniku oceny decyduje m. in.: sposób zastosowania azbestu, rodzaj zastosowanego azbestu, struktura powierzchni wyrobu z azbestem, stan zewnętrznego wyrobu z azbestem, ryzyko uszkodzenia powierzchni wyrobu azbestowego, sposób wykorzystania budynku lub pomieszczenia, usytuowanie wyrobu. Postępowanie z wyrobami zawierającymi azbest uzaleŝnione jest od wyniku oceny stanu technicznego i moŝliwości bezpiecznego uŝytkowania wyrobów z azbestem. Po wypełnieniu formularza Oceny uzyskuje się sumę punktów, która stanowi ocenę stanu wyrobów danego obiektu. W formularzu określone są 3 rodzaje stopnia pilności usunięcia posiadanych wyrobów zawierających azbest: stopień pilności I 65 i więcej punktów, wymagana bezzwłoczna wymiana lub naprawa, stopień pilności II powyŝej 35 do 60 punktów, ponowna ocena stanu wyrobów wymagana jest po roku, stopień pilności III do 35 punktów, ponowna ocena w terminie do pięciu lat. EKOTON sp. z o.o. 20

Ocena jest przekazywana właściwemu organowi nadzoru budowlanego, w terminie 30 dni od jej sporządzenia. Pierwsza kontrola, o której mowa powyŝej, powinna była być wykonana w terminie do 6 miesięcy od dnia wejścia w Ŝycie w/w rozporządzenia, tj. do 16 listopada 2004 r. W sytuacji, gdy wyrób azbestowy jest w złym stanie technicznym i konieczne są działania naprawcze, moŝna zastosować: zabudowę, pokrywanie, usunięcie. Zabudowa polega na zastosowaniu barier pyłowych ze ścianek działowych, które oddzielają materiały azbestowe od otoczenia. Przegrody takie mogą być wykonywane ze ścianek gipsowych, cegły bądź blachy. NaleŜy jednak zaznaczyć, iŝ jest to działanie doraźne, odsuwające problem w czasie. 5. Postępowanie z wyrobami zawierającymi azbest - zabudowa Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.pip.gov.pl Pokrywanie słuŝy wzmocnieniu struktury wyrobów zawierających azbest poprzez zastosowanie głęboko penetrujących środków (farb) wiąŝących azbest. Działanie te naleŝy równieŝ do doraźnych i odnosi się jedynie do wyrobów azbestowo cementowych, które są w dobrym stanie technicznym. Wyroby te powinny być równieŝ dodatkowo zdolne do przyjęcia powłoki ochronnej. Wymagane jest teŝ, aby powierzchnia danego wyrobu była czysta. EKOTON sp. z o.o. 21

6. Postępowanie z wyrobami zawierającymi azbest - pokrywanie Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.pip.gov.pl Najskuteczniejszym oraz całkowicie eliminującym azbest ze środowiska działaniem jest jego usunięcie. Czynności takie powinny być prowadzone w odpowiednich warunkach, czyli w warunkach szczelnego oddzielenia strefy pracy, przy zastosowaniu specjalnych środków ochrony indywidualnej oraz technik minimalizujących pylenie. 7. Postępowanie z wyrobami zawierającymi azbest - usunięcie Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.pip.gov.pl Wyroby zawierające azbest powinny być oznakowane specjalnym znakiem informującym o obecności w wyrobie, instalacji, urządzeniu lub w pomieszczeniu azbestu. EKOTON sp. z o.o. 22

8. Oznakowanie wyrobów i odpadów zawierających azbest Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.pip.gov.pl Usuwanie z budynków wyrobów zawierających azbest jest działalnością budowlaną i podlega przepisom ustawy Prawo budowlane, natomiast zdemontowane wyroby zawierające azbest traktowane są jako odpady niebezpieczne. Gospodarkę tymi odpadami reguluje ustawa o odpadach, transport natomiast przepisy dotyczące przewozu towarów i odpadów niebezpiecznych. Sposoby postępowania z substancjami niebezpiecznymi, w tym z azbestem określa ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych, a ochrona zdrowia pracowników zatrudnionych przy pracy z azbestem objęta jest regulacjami Ministerstwa Zdrowia. I.3.2. MOśLIWOŚCI UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW AZBESTOWYCH Odpady azbestowe, zgodnie rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów zaliczane są do odpadów niebezpiecznych, którym przypisane zostały następujące kody klasyfikacyjne: 06 07 01* - odpady azbestowe z elektrolizy, 06 13 04* - odpady z przetwarzania azbestu, 10 11 81* - odpady zawierające azbest (z hutnictwa szkła), 10 13 09* - odpady zawierające azbest z produkcji elementów cementowo - azbestowych, 15 01 11* - opakowania z metali zawierające niebezpieczne, porowate elementy wzmocnienia konstrukcyjnego (np. azbest) włącznie z pustymi pojemnikami ciśnieniowymi, 16 01 11* - okładziny hamulcowe zawierające azbest, EKOTON sp. z o.o. 23

16 02 12* - zuŝyte urządzenia zawierające azbest, 17 06 01* - materiały izolacyjne zawierające azbest, 17 06 05* - materiały konstrukcyjne zawierające azbest. W Europie znanych jest kilka metod unieszkodliwiania odpadów azbestowych (np. spalanie w wysokich temperaturach rzędu 1200 1500 C, rozpuszczanie w kwasie fluorowodorowym). W Polsce najpowszechniejszą metodą unieszkodliwiania odpadów azbestowych jest ich deponowanie na składowiskach. Unieszkodliwianie odpadów poprzez składowanie jest równieŝ potwierdzone w przyjętym przez Komisję Europejską dokumencie referencyjnym dotyczącym najlepszych dostępnych technik dla postępowania z odpadami BAT for the Waste Treatment Industries. Wymogi postępowania z odpadami oraz wymogi formalne dla wszystkich posiadaczy odpadów na etapie ich wytwarzania, zbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania, w tym składowania, a takŝe wymagania techniczne i organizacyjne dotyczące składowisk odpadów określa ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach wraz z aktami wykonawczymi. Na składowisku posiadającym wydzielone kwatery, odpady zawierające azbest powinny być składowane selektywnie, w sposób uniemoŝliwiający ich kontakt z innymi odpadami. Miejsce składowania azbestu powinno być oznakowane i zaznaczone na planie sytuacyjnym składowiska. Odpady o kodach 17 06 01* i 17 06 05* mogą być składowane razem w jednej kwaterze. Składowisko odpadów powinno być wykonane w sposób uniemoŝliwiający dostęp osób nieuprawnionych oraz nielegalne składowanie odpadów. Dodatkowo składowisko powinno być otoczone pasem zieleni złoŝonym z drzew i krzewów, w celu ograniczenia do minimum niedogodności i zagroŝeń powstających w wyniku emisji pyłów, hałasu i ruchu drogowego, a takŝe działalności zwierząt. Minimalna szerokość pasa zieleni wynosi 10 m, a jego usytuowanie uzaleŝnia się od uciąŝliwości i lokalizacji składowiska. Oprócz tego składowiska, na których są składowane odpady zawierające azbest powinny spełniać następujące warunki: dno składowiska powinno być usytuowane w odległości nie mniejszej niŝ 1 m od maksymalnego poziomu górnego zwierciadła wód podziemnych, składowisko powinno posiadać ogrodzenie i stały nadzór, odpady zawierające azbest powinny być składowane selektywnie, w izolacji od innych, a miejsce składowania musi być oznakowane i zaznaczone na planie sytuacyjnym składowiska, EKOTON sp. z o.o. 24

składowanie odpadów zawierających azbest powinno być zakończone na poziomie 2 m poniŝej poziomu terenu otoczenia, następnie składowisko naleŝy wypełnić ziemią do poziomu terenu, na terenie składowania tych odpadów nie powinno się dokonywać Ŝadnych wierceń. Na mocy ustaleń z negocjacji akcesyjnych istniejące składowiska, które nie spełniają wymagań Dyrektywy Rady 1999/31/WE w sprawie składowania odpadów powinny być zmodernizowane najpóźniej do 1 lipca 2012 r. Natomiast nowe składowiska odpadów azbestowych powinny spełniać wymagania konstrukcyjne z chwilą ich zakładania. Czynności związane z deponowaniem odpadów zawierających azbest powinny być wykonywane w sposób zabezpieczający przed emisją włókien i pyłu azbestowego do powietrza. Podstawowym zadaniem jest niedopuszczenie do rozszczelnienia opakowań odpadów. Opakowania z odpadami naleŝy zdejmować z pojazdu przy uŝyciu urządzeń dźwigowych i ostroŝnie układać w kwaterze składowiska zgodnie z technologią zatwierdzoną w instrukcji eksploatacji składowiska, uwzględniającą racjonalne wykorzystanie pojemności obiektu. Niedopuszczalne jest zrzucanie lub wysypywanie odpadów z samochodów, a takŝe kompaktowanie odpadów zawierających azbest, czy teŝ poruszanie się pojazdów mechanicznych po powierzchni składowanych odpadów. Warstwa zdeponowanych pakietów odpadów powinna być zabezpieczona przed uszkodzeniem opakowań przez przykrycie folią lub warstwą gruntu o grubości około 5 cm. Po zakończeniu składowania odpadów na poziomie 2 m poniŝej terenu otoczenia i wypełnieniu gruntem lub odpadami zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 26 marca 2006 r. w sprawie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów poza instalacjami i urządzeniami do poziomu terenu, zarządzający składowiskiem powinien złoŝyć wniosek do właściwego organu w celu uzyskania zgody na zamknięcie składowiska lub jego wydzielonej części. Na koronie składowisk, w tym odpadów niebezpiecznych nie mogą być wykonywane przez okres 50 lat od dnia zamknięcia składowiska budynki, wykopy, instalacje naziemne i podziemne, z wyłączeniem instalacji związanych z funkcjonowaniem składowiska. EKOTON sp. z o.o. 25

WJAZD KONTROLA ROZŁADUNEK I SKŁADOWANIE ODPADÓW LUŹNYCH ROZŁADUNEK I SKŁADOWANIE ODPADÓW OPAKOWANIOWYCH KONTROLA I PORZĄDKOWANIE POJAZDÓW OPUSZCZAJĄCYCH SKŁADOWISKO 9. Przykładowy schemat pracy składowiska odpadów azbestowych, Źródło: Poradnik gospodarowania odpadami Zgodnie z Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu obecnie na terenie kraju funkcjonuje 28 składowisk (w tym wydzielone kwatery) przyjmujących odpady azbestowe. Jednocześnie przygotowywane są kolejne cztery składowiska. Lokalizację istniejących i przygotowywanych składowisk przyjmujących odpady azbestowe (zgodnie ze stanem na 2008 r.) zobrazowano na poniŝszej mapie, natomiast szczegółowy wykaz składowisk, określający podstawowe parametry składowisk przedstawiono w Załączniku Nr 1 niniejszego opracowania. 10. Lokalizacja istniejących i przygotowywanych składowisk azbestowych zlokalizowanych na terytorium Polski Źródło: Opracowanie własne na podstawie Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032 oraz www.wikimedia.org EKOTON sp. z o.o. 26

W celu zapewnienia moŝliwości unieszkodliwienia odpadów azbestowych zgodnie z prawem w latach 2009 2032 na terytorium Polski planowana jest budowa sieci 56 składowisk lub kwater przeznaczonych do składowania odpadów zawierających azbest (w tym 4 składowiska na terenie Województwa Podlaskiego 1 w okresie 2009 2012, 1 w latach 2013 2022 oraz 2 w 2023 2032). Jednocześnie w przypadku istotnego rozwoju i wdroŝeń nowych technologii unieszkodliwiania włókien azbestu i przetwarzania odpadów azbestowych liczba planowanych do uruchomienia w okresie 2009 2032 nowych składowisk azbestowych moŝe ulec zmniejszeniu. Lokalizacja, pojemność i ilość składowisk na danym obszarze uzaleŝniona jest od decyzji jednostek samorządu terytorialnego i powinna być uwzględniona w wojewódzkich planach gospodarki odpadami. Aktualnie na terenie Województwa Podlaskiego funkcjonuje jedna kwatera na odpady zawierające azbest, zlokalizowana na składowisku odpadów komunalnych Miasta ŁomŜy i Gminy Miastkowo, połoŝona na gruntach Gminy Miastkowo, w Powiecie ŁomŜyńskim. Kwatera zajmuje powierzchnię 400 m 2, wolna powierzchnia kwatery wynosi ok. 800 m 3. Przy czym kwatera przeznaczona jest do składowania odpadów azbestowych pochodzących wyłącznie z Gminy ŁomŜa i Gminy Miastkowo. Odpady z pozostałych gmin i powiatów składowane są poza województwem. Jednocześnie naleŝy podkreślić, Ŝe na terenie Województwa Podlaskiego przygotowywane jest Składowisko odpadów budowlanych zawierających azbest na terenie składowiska odpadów komunalnych w miejscowości Korytki w Gminie Jedwabne. Docelowa łączna pojemność tego składowiska to 41 500 m 3 (w tym: I etap 20 000 m 3, II etap 21 500 m 3 ). Plan gospodarki odpadami dla województwa podlaskiego na lata 2007 2010 zakłada w latach 2008 2013 budowę na terenie województwa podlaskiego dwóch składowisk azbestowych, tj. składowiska o powierzchni około 2 ha w miejscowości Wyszki Błonie na terenie Gminy Klukowo i składowiska o powierzchni około 5 ha w miejscowości Hieronimowo, Gmina Michałowo oraz kwatery o powierzchni ok. 0,73 ha w Zakładzie Zagospodarowania Odpadów w Czerwonym Borze i kwatery o powierzchni około 0,4 ha w ZZO Czartoria. Rozwój technologii dopuszcza nowe moŝliwości przetwarzania odpadów azbestowych w sposób zapewniający unicestwienie włókien azbestowych. Projekt nowelizacji Ustawy o odpadach przewiduje m.in. moŝliwość unieszkodliwiania azbestu w urządzeniach przewoźnych. EKOTON sp. z o.o. 27

W Polsce technologia unieszkodliwiania odpadów azbestowych w urządzeniach przewoźnych opatentowana jest przez firmę Aton HT S.A. Opracowana technologia polega na termicznej destrukcji włókien azbestowych w Reaktorze mikrofalowym ATON 200, w którym zastosowano nowatorską na skalę międzynarodową metodę MMT (Microwave Thermal Treatment). W metodzie tej (chronionej zgłoszeniami patentowymi w kraju i za granicą), eternit lub inne odpady zawierające azbest, po wstępnym skruszeniu (w kruszarce o specjalnej hermetyzowanej konstrukcji), mieszane są z niewielkimi ilościami substancji wspomagającej i wprowadzane do komory reaktora mikrofalowego. Istotą metody MMT jest zastosowanie skoncentrowanego pola mikrofalowego do podgrzania odpadów azbestowych, które wnikając głęboko w materiał, ogrzewają jednocześnie całą jego objętość. Azbest, podgrzewany do bardzo wysokich temperatur rzędu 900-1100 C podlega termicznej destrukcji (demineralizacji), przez co traci swoją włóknistą strukturę, a w konsekwencji otrzymany materiał traci swoje szkodliwe właściwości. W trakcie procesu obróbki wyrobów azbestowych uwalniana jest para wodna oraz niewielkie ilości innych substancji lotnych z zanieczyszczeń znajdujących się na płytach eternitowych (np. róŝnego rodzaju farby, oleje i zanieczyszczenia organiczne - mchy, porosty). W celu eliminacji zanieczyszczeń reaktory wyposaŝone zostały w systemy dopalania z katalizatorami ceramicznymi lub opcjonalnie w nowatorski system dopalania - utleniania zanieczyszczeń w gazach wylotowych nazywany MOS i opracowany w firmie ATON-HT SA. Zaletą tej metody oprócz moŝliwości utylizacji odpadów w miejscu ich występowania, jest równieŝ fakt, iŝ jest to technologia w pełni bezodpadowa. Produktem unieszkodliwiania azbestu, pozbawionym struktury włóknistej jest materiał o nazwie handlowej ATONIT. Materiał ten nie jest toksyczny i moŝe być stosowany jako dodatek do betonów, do produkcji kostek betonowych, w technologiach budowy dróg itp. Materiał ten jest dopuszczony do obrotu handlowego i posiada wymagane aprobaty Instytutu Techniki Budowlanej, Instytutu Higieny Pracy oraz Państwowego Zakładu Higieny. EKOTON sp. z o.o. 28

11. Konstrukcja Reaktora ATON 200 do unieszkodliwiania odpadów azbestowych Źródło: Opracowanie własne. na podstawie www.aton.com.pl Prawne dopuszczenie procesu przetwarzania odpadów azbestowych w urządzeniach przewoźnych ma na celu z jednej strony umoŝliwić wykorzystanie nowych technologii do przetwarzania tego rodzaju odpadów i tym samym przyczynić się ma do stworzenia alternatywy dla budowy nowych składowisk odpadów azbestowych, z drugiej zaś strony stanowi odpowiedź na potrzebę przyspieszenia procesu usuwania wyrobów zawierających azbest. Dopuszczenie moŝliwości przetwarzania odpadów azbestowych w urządzeniach przewoźnych jest jedną z propozycji przygotowanego przez Ministerstwo Gospodarki Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032. Aktualnie w zakresie unieszkodliwiania azbestu w urządzeniach przewoźnych trwają rozpoczęte w 2008 r. prace legislacyjne. I.3.3. PROCEDURY DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA Z WYROBAMI AZBESTOWYMI Problematyka bezpiecznego postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest została zapisana w postaci sześciu procedur. Grupa I. Procedury obowiązujące właścicieli i zarządzających obiektami, instalacjami i urządzeniami zawierającymi azbest lub wyroby zawierające azbest Procedura 1 dotycząca obowiązków i postępowania właścicieli oraz zarządców, przy uŝytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawierającymi azbest. EKOTON sp. z o.o. 29

Procedura 2 dotycząca obowiązków i postępowania właścicieli i zarządców, przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest z obiektów lub terenów. EKOTON sp. z o.o. 30

Grupa II. Procedury obowiązujące wykonawców prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwórców odpadów niebezpiecznych. Procedura 3 dotycząca postępowania przy pracach przygotowawczych do usunięcia wyrobów zawierających azbest. Procedura 4 dotycząca prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem obiektu (terenu) instalacji. EKOTON sp. z o.o. 31

Grupa III. Procedura obowiązująca prowadzących działalność w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 5 dotycząca przygotowania i transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. EKOTON sp. z o.o. 32

Grupa IV. Procedura obowiązująca zarządzających składowiskami odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 6 - dotycząca składowania odpadów na składowisku przeznaczonym do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest lub innym, spełniającym odpowiednie warunki techniczne. EKOTON sp. z o.o. 33

II. OKREŚLENIA I ANALIZA AKTUALNEGO STANU WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE GMINY FILIPÓW II.1. CHARAKTERYSTYKA GMINY FILIPÓW Gmina Filipów o powierzchni 151 m 2 zlokalizowana jest w północno zachodniej części województwa podlaskiego i w zachodniej części powiatu suwalskiego. Analizowany obszar graniczy z gminami: Bakałarzewo, Przerośl, Suwałki, Kowale, Oleckie, Olecko, Gołdap oraz Dubeninki. W skład przedmiotowej Gminy wchodzi 27 miejscowości, z czego 26 to sołectwa: Filipów, Filipów Drugi, Filipów Trzeci, Filipów Czwarty, Czarne, Huta, Supienie, Bitkowo, Garbas Pierwszy, Garbas Drugi, Mieruniszki, Szafranki, Wólka, Czostków, Rospuda, Nowe Motule, Stare Motule, Tabałówka, Jemieliste, Olszanka, Zusno, Nowa Dębszczyzna, Stara Dębszczyzna, Bartnia Góra, Agrafinówka, Smolenka, Piecki. 12. Lokalizacja Gminy Filipów Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.wrotapodlasia.pl EKOTON sp. z o.o. 34

Gmina zlokalizowana jest w krainie wysokich wzgórz i głębokich dolin oraz rynien ograniczonych wysokimi i stromymi skarpami wysoczyzn. Pasma wzgórz, ozów, sandrów oraz kemów tworzone są przez często występujące moreny czołowe i denne. Oprócz powyŝszego, dość charakterystyczne dla omawianego terenu są głębokie rynny tworzące kaniony, którymi płyną rzeki lub które są wypełnione wodą tworząc jeziora. W centralnej części gminy zlokalizowana jest największa i najlepiej wykształcona forma rynnowa rynna Rospudy. Druga co do wielkości rynna polodowcowa występuje w południowo wschodniej części Gminy i jest wykorzystywana przez wody rzeki Zuśnianki. Sieć wód powierzchniowych na przedmiotowym terenie jest bardzo dobrze wykształcona. Głównym ciekiem jest tu rzeka Rospuda. Druga co do wielkości rzeka w Gminie to Zuśnianka. Na analizowanym terenie występuje równieŝ 15 zbiorników wodnych, z których największy to jezioro Rospuda. Większość występujących zbiorników to rynnowe jeziora polodowcowe. W Gminie Filipów uŝytkowy poziom wodonośny występuje w utworach czwartorzędowych. Wody te nie posiadają duŝych zasobów i mają charakter infiltracyjny. Zasilanie tych wód odbywa się w głównej mierze przez wody opadowe. Zgodnie z danymi GUS na terenie Gminy zamieszkuje 4530 osób (dane na 31.XII.2008 r.). Biorąc pod uwagę powierzchnię Gminy, wskaźnik zaludnienia na analizowanym obszarze wynosi 30 osób/km 2. System zaopatrzenia mieszkańców w wodę oparty jest o ujęciach wód podziemnych. Zgodnie z GUS na koniec 2008 roku w Gminie długość sieci rozdzielczej wyniosła 137 km, a podłączenia prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania 871 sztuk. Rozpatrując sieć kanalizacyjną, stwierdza się, Ŝe jest ona rozwinięta w znikomym stopniu. na koniec 2008 roku długość czynnej sieci kanalizacyjnej wynosiła 3 km, a podłączenia prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania 37 sztuk. Na terenie Gminy Filipów brakuje duŝego przemysłu. Główną gałęzią gospodarki jest rolnictwo nastawione w głównej mierze na produkcję roślinną i zwierzęcą. Poza rolnictwem rozwija się tutaj drobny handel i działalność usługowa. Zgodnie z danymi GUS w 2008 r. na terenie Gminy Filipów zarejestrowane były 182 podmioty gospodarcze, w tym 174 podmioty prowadzący działalność jako osoby fizyczne. Działalność prowadzona jest w następujących sektorach: EKOTON sp. z o.o. 35

rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 8 podmiotów, górnictwo 1 podmiot, przetwórstwo przemysłowe 17 podmiotów, budownictwo 25 podmiotów, handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów uŝytku osobistego i domowego 55 podmiotów, hotele i restauracje 5 podmiotów, transport, gospodarka magazynowa i łączność 20 podmiotów, pośrednictwo finansowe 6 podmiotów, obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 11 podmiotów, administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne 2 podmioty, edukacja 2 podmioty, ochrona zdrowia i pomoc społeczna 8 podmiotów, działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 22 podmioty. II.2. METODYKA PRZEPROWADZENIA INWENTARYZACJI AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE GMINY FILIPÓW Plan ochrony przed szkodliwością azbestu i program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Filipów na lata 2009 2032 opracowany został na podstawie rzeczywistych i rzetelnych informacji na temat ilości, stanu i rozmieszczenia wyrobów zawierających azbest na analizowanym obszarze. Dane na temat wyrobów zawierających azbest zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów uzyskano w wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji na przedmiotowym obszarze. Inwentaryzacja przeprowadzona została na podstawie ankietyzacji wśród mieszkańców gminy Filipów oraz wśród podmiotów gospodarczych i instytucjonalnych w 2009 roku w miesiącach: lipcu, sierpniu i wrześniu. EKOTON sp. z o.o. 36

Wzory stosowanych ankiet sporządzone zostały na podstawie załącznika do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego uŝytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest oraz rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest. Jeden wzór ankiet przeznaczony był dla osób fizycznych, a drugi dla podmiotów gospodarczych i instytucjonalnych. Pytania zawarte w ankietach dotyczyły w szczególności: rodzaju budynku z azbestem, rodzaju wyrobów azbestowych oraz ilości poszczególnych wyrobów, struktury powierzchni z azbestem, stanu zewnętrznego wyrobów azbestowych, moŝliwości uszkodzenia powierzchni z azbestem, wykorzystania powierzchni z azbestem, usytuowania wyrobów azbestowych, planu wymiany wyrobów azbestowych na bezazbestowe, wpływu refundacji na wymianę wyrobów zawierających azbest, zagroŝenia dla zdrowia i Ŝycia. Ankietyzacja przeprowadzona została w wyniku wizji lokalnej. Odpowiednio przeszkoleni i oznakowani ankieterzy odwiedzili kaŝdą posesję. W przypadku nieobecności lub nie wyraŝenia zgody na współpracę przy uzupełnianiu ankiet, dokonano tzw. spisu z natury, określając szacunkową ilość, rodzaj i stan wyrobów azbestowych. W ten sposób uzyskano rzeczywiste i rzetelne dane o ilości, stanie i rozmieszczeniu wyrobów azbestowych na terenie gminy Filipów. Posiadanie pełnych informacji o miejscu występowania wyrobów zawierających azbest i ich stanie jest cenną informacją nie tylko dla opracowania Planu ochrony przed szkodliwością azbestu i programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Filipów na lata 2009 2032, ale teŝ szeroko rozumianej ochrony środowiska i zdrowia mieszkańców tego terenu. Jednocześnie zebrane informacje mogą pozytywnie wpłynąć na skuteczne starania o pozyskanie dodatkowych środków finansowych ze źródeł krajowych lub zagranicznych na usunięcie wyrobów zawierających azbest. EKOTON sp. z o.o. 37

II.3. ZESTAWIENIE WYNIKÓW BADAŃ INWENTARYZACJI AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE GMINY FILIPÓW II.3.1. WYSTĘPOWANIE WYROBÓW ZWIERAJĄCYCH AZBEST W OBIEKTACH BĘDĄCYCH WŁASNOŚCIĄ OSÓB FIZYCZNYCH W wyniku przeprowadzonych prac inwentaryzacyjnych oszacowano, iŝ na terenie Gminy Filipów w 27 miejscowościach występuje w sumie 658 posesji będących własnością osób fizycznych, na których występują budynki i obiekty pokryte wyrobami zawierającymi azbest. Na posesjach tych zlokalizowanych było łącznie 1150 budynków zawierających azbest, z 190 budynków został już usunięty, pozostało 960 budynki z czego największy udział mają budynki gospodarcze występujące w ilości 540 sztuk z 85 budynków gospodarczych zostało już usunięto, pozostało 455 co stanowi około 39 % wszystkich rodzajów budynków z azbestem 8,4% zostało już usunięto, będących własnością osób fizycznych. Azbest zauważono również w 281 budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, z 76 szt został usunięty, pozostało 205 takich budynków w 146 garażach i zostało usunięto z 15 garażach, pozostało, z 131 garaży do usunięcia, w 2 domkach letniskowych. Na analizowanym obszarze występuje również 180 budynków innych niż wymienione powyżej są to między innymi szopy, WC, kurniki, wiaty itp. Z 13 szt tych budynków zostały usunięte te płyty azbestowe, pozostało do usunięcia z 167 takich budynków. Rodzaj budynków z azbestem będące własnością osób fizycznych Ilość budynków 600 500 400 300 200 100 0 205 Budy nek mieszkalny jednorodzinny 455 Budy nek gospodarczy GaraŜ 131 Rodzaj budynku 3 Domek letniskowy (altana) Inne 167 13. Rodzaj budynków z azbestem będących własnością osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów W analizowanych powyŝej obiektach występują płyty faliste, płyty karo oraz inne wyroby azbestowe. Najczęściej spotykane są obiekty posiadające pokrycie dachowe z płyt falistych. Na przedmiotowym obszarze zauwaŝono 1100 takich budynków z 182 budynków zostały one usunięte, pozostało do usunięcia 918 takich budynków. Oprócz tego z przeprowadzonej analizy wynika, iŝ występuje tu równieŝ 48 obiektów pokrytych płytami karo z 8 obiektów zostały usunięte, pozostało 40 do usunięcia oraz 2 obiekty zawierające inne niŝ powyŝej wymienione rodzaje wyrobów azbestowych. EKOTON sp. z o.o. 38

Rodzaje wyrobów azbestowych w budynkach będących własnością osób fizyc znych 1200 918 1000 Ilość wyrobów 800 600 400 200 40 2 0 Pły ty dachowe f aliste Pły ty dachowe ty pu,,karo" Inne wy roby z azbestem - podać jakie Rodzaje w yrobów 14. Rodzaje wyrobów azbestowych w budynkach będących własnością osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów Zgodnie z przeprowadzoną analizą, na analizowanym terenie występuję łącznie 2691,997 Mg wyrobów zawierających azbest w obiektach będących własnością osób fizycznych z tego zostało już usunięto 561,34 Mg pozostało 2130,60. Największy udział mają tu płyty faliste występujące w ilości 2621,077 Mg z tego zostało usunięto 540,33 Mg, pozostało 2080,75 Mg. Pozostałe wyroby występują w znacznie mniejszych ilościach. Ilość płyt karo wyniosła 69,578 Mg z czego zostało usuniętych 21,005 Mg pozostało do usunięcia 48,50, a pozostałych płyt zaledwie 1342 Mg. Ilość wyrobów zawierających azbest będących w posiadaniu osób fizycznych Ilość wyrobów [Mg] 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2080,75 48,50 1,342 Ilość płyt falistych Ilość płyt karo Ilość innych płyt Rodzaj w yrobów 15. Ilość wyrobów azbestowych będących w posiadaniu osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów PoniŜej w tabeli przedstawiono ilość i rodzaj wyrobów zawierających azbest będących własnością osób fizycznych w poszczególnych miejscowościach na terenie Gminy Filipów. EKOTON sp. z o.o. 39

3. Rodzaj i ilość wyrobów zawierających azbest będących własnością osób fizycznych w poszczególnych miejscowościach Lp. Lokalizacja budynku Ilość płyt falistych [Mg] Ilość płyt karo [Mg] Ilość pozostałych płyt [Mg] Całkowita ilość płyt [Mg] 1 Agrafinówka 39 4,235-43,235 2 Bartnia Góra 8,360 2,860-11,220 3 Bitkowo 32,428 usunięto 3,45 - - 28,978 pozostało 4 Czarne 185,482 usunięto 62,78 - - 122,70 pozostało 5 Czosnków 105,204 - - 105,204 6 Dębszczyzna Nowa 42,515 usunięto 3045 - - 39,065 pozostało 7 Dębszczyzna Stara 90,090 2,970-82,51 usunięto 6,05 usunięto pozostało 4,5 8 Filipów 270,287 usunięto 59,49 5,863 usunięto 2,31-214,35 pozostało 9 Filipów Drugi 106,708 usunięto 12,77 7,351-101,29 pozostało 10 Filipów Trzeci 34,397 usunięto 12,452 2,816-24,761 pozostało 11 Filipów Czwarty 24,343 usunięto 6,34 4,390 usunięto - 19,15 pozostało 3,236 12 Garbas Pierwszy 93,951 usunięto 32,475 2,156-62,282 usunięto 1,35 13 Garbas Drugi 81,136 usunięto 2,315 1,320-80,140 14 Huta 58,410 usunięto 26,42 - - 31,99 pozostało 15 Jemieliste 265,210 usunięto 34,34 3,410-234,28 pozostało 16 Mieruniszki 96,349 usunięto 26,97 - - 69,38 pozostało 17 Motule Nowe 91,025 usunięto 16,41 20,570-90,38 usunięto 4,81 pozostało 18 Motule Stare 98,835 usunięto 19,94 1,650-86,55 pozostało 19 Rospuda 37,802 usunięto 11,471 1,639 usunięto 1,639-26,33 pozostało 20 Olszanka 126,445 usunięto 36,09 - - 90,36 pozostało 21 Piecki 232,320 usunięto 14,44 1,925-219,81 pozostało 22 Smolenka 44,220 usunięto 24,44 1,210 usunięto 1,210-19,78 pozostało 23 Skupienie 114,136 usunięto 38,36 - - 75,78 pozostało 24 Szafranki 64,020 usunięto 6,84 - - 57,18 pozostało 25 Tabałówka 60,247 usunięto 19,66 0,704-41,29 pozostało 26 Wólka 66,649 usunięto 28,473 4,508 usunięto 1,95-40,735 pozostało 27 Zusno 151,514 usunięto 40,92-1,342 111,94 pozostało Łącznie 2080,75 69,578 1,342 2130,60 Usunięto 540,33 48,50 561,34 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów EKOTON sp. z o.o. 40

Powyższą tabelą zobrazowano również na wykresie poniżej Ilość wyrobów azbestowych w obiektach osób fizycznych w poszczególnych mijscow ościach [Mg] Zusno 111,94 Wólka Tabałówka Szafranki 40,735 41,29 57,18 Supienie 75,78 Smolenka 19,78 Piecki 219,81 Olszanka 90,36 Rospuda 26,33 Motule Stare Motule Nowe Mieruniszki 86,85 69,38 90,38 Jemieliste 234,28 Huta 31,99 Garbas Drugi Garbas Pierwszy 80,140 62,282 Filipów Czwarty Filipów Trzeci 19,15 24,761 Filipów Drugi 101,29 Filipów 214,35 Dębszczyzna Stara 82,51 Dębszczyzna Nowa 39,065 Czosnków 105,204 Czarne 122,70 Bitkowo Bartnia Góra Agrafinówka 11,220 28,978 43,235 16. Ilość wyrobów azbestowych w obiektach osób fizycznych w poszczególnych miejscowościach Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów EKOTON sp. z o.o. 41

Zgodnie z powyŝszymi wynikami aktualizacji najwięcej azbestu występuje w miejscowości Jemieliste 234,28 Mg wyrobów zawierających azbest, co stanowi około 9% całkowitej ilości wyrobów azbestowych znajdujących się na terenie Gminy Filipów aktualnie pozostało 226,414 Mg. Około 19,9 Mg mniej azbestu występuje w miejscowości Filipów po usunięciu. Znaczną ilość azbestu, w porównaniu do ilości całkowitej na terenie Gminy zlokalizowano równieŝ w miejskości Piecki, gdzie obecnie ta ilość wynosi 219,81 Mg. II.3.2. WYSTĘPOWANIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST W OBIEKTACH BEDĄCYCH WŁASNOŚCIĄ INNĄ NIś OSÓB FIZYCZNYCH Przeprowadzona inwentaryzacja azbestu wśród podmiotów gospodarczych i instytucjonalnych wykazała, iŝ na terenie Gminy Filipów występuje 39 posesji z azbestem, na których występują łącznie 43 budynki, z czego 11 budynków mieszkalnych wielorodzinnych, z 1 budynku został usunięty, 6 budynków gospodarczych z 1 budynku został usunięty, 1 budynek mieszkalny jednorodzinny i 24 budynki inne niŝ wymienione powyŝej (szkoły, przystanki, sklepy itp.) z 1 przystanku został on usunięty. Rodzaj budynków z azbestem będących w łasnością inną niŝ osób fizycznych 25 24 Ilość budynków 20 15 10 5 1 10 6 1 0 Budynek mieszkalny jednorodzinny Budynek mieszkalny wielorodzinny Budynek gospodarczy GaraŜ Inne Rodzaj budynku 17. Rodzaj budynków z azbestem będących własnością inną niŝ osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów Obiekty te w 81 % pokryte są płytami dachowymi falistymi (35 obiektów). Lekkie płyty izolacyjne z azbestem znajdują się w 5 obiektach. W 3 budynkach zlokalizowano natomiast inne niŝ wymienione powyŝej wyroby. EKOTON sp. z o.o. 42

Rodzaje wyrobów azbestowych w obiektach będących własnością inną niŝ osób fizycznych Ilość wyrobów w sztukach 35 30 25 20 15 10 5 0 5 33 3 Lekkie płyty Płyty dachow e Płyty dachow e typu izolacyjne z azbestem faliste,,kar o" Rodzaje w yorbów 18. Rodzaje wyrobów azbestowych w obiektach będących własnością inną niŝ osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów W wyniku inwentaryzacji oszacowano, Ŝe w powyŝej wymienionych obiektach występuje łącznie 144,992 Mg azbestu, z czego największą ilość około 87% stanowią płyty faliste występujące w ilości 126,16 Mg, zostało usunięto 16,435 Mg. Płyty karo występują w ilości 2,387 Mg, a wyroby pozostałe w ilości 16,445 Mg. Ilość azbestu w obiektach będących w łasnością inną niŝ osób fizycznych Ilość azbestu [Mg] 140 120 100 80 60 40 20 0 109,73 2,387 16,445 Ilość płyt falistych Ilość płyt karo Ilość innych płyt Rodzaj wyrobów azbestowych 19. Ilość azbestu w obiektach będących własnością inną niŝ osób fizycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników inwentaryzacji azbestu i wyrobów zawierających azbest, zlokalizowanych na terenie Gminy Filipów Jeden podmiot z terenu Gminy Filipów przekazuje informacje odnośnie wyrobów zawierających azbest dla Marszałka Województwa. Jednak w opracowaniu posłuŝono się danymi uzyskanymi podczas inwentaryzacji, z uwagi na fakt, iŝ są to informacje bardziej szczegółowe i dotyczą stanu na rok 2009, natomiast wartości w bazie danych prowadzonej przez Marszałka Województwa dotyczą 2008 roku po usunięciu dane z 2016 r. EKOTON sp. z o.o. 43