uder A., Perkowski., Śledziewski D. (red.) Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. T.4, AWF, Warszawa 2007: 23-29. arcin Siewierski 1, Jakub Adamczyk 1,3, Dariusz Boguszewski 3 1 Zakład Teorii Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, 3 Zakład Rehabilitacji, Akademia edyczna w Warszawie Porównanie liczby i częstotliwości startów w wybranych dyscyplinach indywidualnych (pływanie, lekka atletyka, judo). Skuteczność startowa. Współczesny sport wyczynowy stawia młodym zawodnikom coraz wyższe wymagania. Niestety nie każdy z nich jest w stanie im sprostać. Śledząc zmagania zawodników na różnych obszarach rywalizacji (mityngi, zawody Grand Prix, mistrzostwa kraju, Europy, świata, Igrzyska Olimpijskie) w poszczególnych dyscyplinach sportu dostrzegamy dużą różnorodność w liczbie startów. Oczywiście należy tu wyróżnić starty priorytetowe, selekcyjne, kontrolne czy czasami komercyjne. Jednak potrzeba gotowości startowej w każdym z nich wymaga realizacji przez zawodnika odpowiedniego planu przygotowań. Zatem opracowując plany szkoleniowe w poszczególnych dyscyplinach sportu należy uwzględniać optymalną liczbę startów zawodnika w zależności od specyfiki dyscypliny czy konkurencji [3]. W Polsce w pływaniu makrocykl treningowy seniorów najczęściej posiada strukturę dwu lub trzy-cyklową. W pierwszym okresie przygotowawczym, który rozpoczyna się we wrześniu, głównym zadaniem jest uzyskanie wysokich dyspozycji na czas zimowych mistrzostw kraju, które są zawodami kwalifikacyjnymi do E (grudzień) na krótkim basenie. Drugi okres przygotowawczy rozpoczyna się na przełomie grudnia i stycznia, a kończy przed letnimi mistrzostwami kraju na długim basenie (maj/czerwiec). Jego zadaniem jest przygotowanie do mistrzostw kraju, które są zawodami kwalifikacyjnymi do istrzostw Europy lub świata na długim basenie (lipiec/sierpień). Po mistrzostwach kraju zawodnicy, którzy uzyskali minimum kwalifikacyjne uczestniczą w przygotowaniach do zawodów międzynarodowych (E lub Ś długi basen) w bezpośrednim przygotowaniu startowym (BPS). W makrocyklu rocznym pomiędzy zawodami głównymi pływacy realizują plan przygotowań jednocześnie startując średnio co dwa tygodnie w zawodach różnej rangi, rozgrywanych w kraju i zagranicą (zawody serii Grand Prix, Puchary Świata czy mitingi). Starty w tym czasie z reguły mają charakter treningowy i kontrolny dostarczając trenerom wielu informacji o aktualnym stanie przygotowania zawodnika oraz dynamice i kierunku zmian jego dyspozycji startowych. 1
Badani pływacy Polskiej adry Narodowej z uwagi na kierunek przygotowań do imprezy głównej (zawody w okresie letnim na długim basenie) oraz na odpowiednio skonstruowany w tym celu kalendarz startów nie uczestniczą w Ś na krótkim basenie. W lekkiej atletyce przeważają makrocykle jedno- i dwucyklowe. W przypadku struktury dwu-cyklowej zawodnicy startują w zawodach halowych i letnich (na otwartym stadionie). Za najbardziej prestiżowe uważa się zawody rozgrywane na otwartym stadionie. Sezon halowy w lekkiej atletyce obejmuje okres od stycznia do marca. Imprezami głównymi są Halowe istrzostwa Polski, rozgrywane pod koniec lutego i Halowe istrzostwa Świata lub Europy przypadające na początek marca. Sezon letni rozpoczyna się w maju, a kończy we wrześniu, a w nielicznych przypadkach (Zimowy Puchar Świata w rzutach) w okresie wcześniejszym (marzec) bądź późniejszym (październik). Struktura makrocyklu w judo ma charakter dwucyklowy. Udział w zawodach krajowych uwarunkowany jest poziomem przygotowania zawodnika, a w zawodach międzynarodowych wymaga dodatkowo uzyskania odpowiedniej liczby punktów rankingowych Polskiego Związku Judo. Do najważniejszych zawodów międzynarodowych w tej dyscyplinie sportu należą: Igrzyska Olimpijskie, istrzostwa Świata (odbywają się najczęściej na przełomie października i listopada w latach nieparzystych) oraz istrzostwa Europy, które odbywają się corocznie - wiosną. Głównymi zawodami krajowymi odbywającymi się wiosną są: istrzostwa Polski (juniorów i seniorów), 2 turnieje OT seniorów, jesienią zaś: istrzostwa Polski łodzieżowców (P), i Drużynowe istrzostwa Polski (DP) oraz 2 turnieje OT seniorów. Poza turniejami mistrzowskimi organizuje się wiele zawodów o znaczeniu prestiżowym i czasem również komercyjnym, jak najstarszy turniej judo Jigoro ano Cup (w Japonii), gdzie sam start jest już ogromnym wyróżnieniem, czy najstarszy w Europie, Turniej Paryski (we Francji). W piśmiennictwie rzadko poruszane są zagadnienia związane z częstotliwością i efektywnością startów zawodników, a przecież takie informacje wzbogacają wiedzę specjalistyczną i mogą posłużyć w opracowywaniu bardziej trafnych przesłanek optymalizacyjnych procesu szkolenia sportowego. Wobec powyższego celem pracy uczyniono porównanie częstotliwości startów oraz określenie skuteczności startowej w wybranych dyscyplinach indywidualnych. Badaniami objęto 30-osobową grupę zawodników (15 kobiet i 15 mężczyzn) z trzech dyscyplin indywidualnych: pływania, lekkiej atletyki i judo. Prezentują oni wysoki poziom sportowy, posiadając pierwszą klasę sportową (I), mistrzowską () oraz mistrzowską 2
międzynarodową (). Należy tu zaznaczyć, że podane klasy sportowe przyznawane są na podstawie wewnętrznych kryteriów przez poszczególne związki sportowe. Wśród nich są finaliści i medaliści igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata, Europy, wielokrotni rekordziści i medaliści mistrzostw Polski. Podstawowe dane charakteryzujące zawodników przedstawiono w tabeli 1. U każdego z badanych określono liczbę startów eliminacyjnych, półfinałowych i finałowych oraz skuteczność startową na podstawie zajmowanych miejsc na podium (1-3) w stosunku do liczby startów finałowych w sezonie 2005/2006 w zawodach krajowych (k) i międzynarodowych (mm). W judo z uwagi na specyfikę dyscypliny (zawody rozgrywane są głównie systemem francuskim z repesażami) za starty finałowe uznano walki finałowe, półfinałowe i o trzecie miejsce, wszystkie określane jako runda finałowa. Pływanie Lekkoatletyka Judo Lp. ężczyźni obiety ężczyźni obiety ężczyźni obiety Badany Tabela 1. Charakterystyka badanych zawodników. Wiek [lata] asa ciała [kg] Wysokość ciała [cm] Staż treningowy [lata] lasa sportowa * P.. 21 82 191 10 Ł.D. 22 80 186 12 S.. 21 76 183 14 Ł.G. 20 79 188 9 P.B. 22 91 194 14 I O.J. 23 74 187 16 B.P. 20 69 182 10 A.G. 22 67 177 12 A.S. 20 85 180 12 J.G. 24 58 165 15 P.J. 27 72 178 11.P. 25 72 183 8 D.. 20 64 178 5 D.D. 23 69 180 5 S.Z. 30 120 192 12 A.J. 28 56 168 11.B. 25 57 173 8 D.O. 25 58 172 8 W.J. 29 59 177 5.S. 24 100 180 8.. 21 70 174 14 T.. 22 76 173 14 D.B. 23 63 171 13 W.T. 21 92 182 12 I R.. 23 90 180 14 I.S. 23 50 158 13.. 21 50 164 9 A.. 22 75 158 8.S. 20 65 171 10 I E.B. 20 53 162 9 I * przyznawane przez poszczególne związki sportowe na podstawie wewnętrznych kryteriów 3
Systemem francuski z repesażami polega on na rozgrywaniu rundy eliminacyjnej systemem pucharowym (zwycięzca awansuje), aż do wyłonienia półfinalistów. Zawodnicy, którzy przegrali z półfinalistami walczą w rundzie repasażowej systemem pucharowym (przegrany odpada). Zwycięzcy repasaży stają do walk o trzecie miejsce z zawodnikami, którzy odnieśli porażki w półfinale. Przyznaje się wówczas dwa III miejsca, a przegrani pojedynków o brąz zostają sklasyfikowani na piątych miejscach. Czas trwania okresów startowych oraz liczbę startów w sezonie warunkuje specyficzny charakter poszczególnych dyscyplin. Określenie optymalnej liczby startów stwarza możliwość zwiększenia efektywności szkolenia poprzez bardziej trafne planowanie procesu treningu. W tabeli 2 przedstawiono liczbę startów, łącznie w zawodach krajowych i międzynarodowych w grupie badanych zawodników. Dostrzegamy znaczne różnice w liczbie startów pomiędzy poszczególnymi grupami wynikające m.in. z odmiennych celów szkoleniowych i specyficznych uwarunkowań pływania, lekkiej atletyki i judo. Tabela 2. eliminacyjnych, półfinałowych i finałowych pływaków, lekkoatletów i judoków w zawodach krajowych (k) i międzynarodowych (mm) sezonie 2005/2006. Pływacy Lekkoatleci Judocy Zawodnicy * - runda finałowa w finale (k + mm) w półfinale (k + mm) w eliminacjach (k + mm) ogółem Ł.D. 59 1 22 82 P.. 87 1 29 117 S.. 40 1 18 59 Ł.G. 16 0 6 22 P.B. 16 0 3 19 O.J. 17 2 12 31 P.B. 61 2 19 82 A.G. 40 0 6 46 A.S. 47 0 7 54 J.G. 51 0 8 59 P.J. 13 2 3 18.P. 8 0 2 10 D.. 19 2 11 32 D.D. 21 2 4 27 S.Z. 18 0 1 19 A.J. 18 1 2 21.B. 22 2 5 29 D.O. 17 1 9 27 W.J. 17 0 1 18.S. 20 0 1 21.. 23 * 31 54 T.. 29 * 34 63 D.B. 15 * 29 44 W.T. 15 * 25 40 R.. 8 * 32 40.S. 16 * 19 35.. 17 * 18 35 A.. 15 * 30 45.S. 8 * 26 34 E.B. 12 * 19 31 4
W tabeli 3 przedstawiono poziom skuteczności startowej wg kryterium osiągnięć (liczba miejsc na podium do liczby startów w finałach). W grupie pływaków wyniosła średnio 73,32 %, lekkoatletów 98,89 %, a judoków 60 %. imo iż, dążymy do maksymalizacji osiągnięć, szczególnie w okresie startów głównych sezonu - zawsze występuje ryzyko braku wysokiego poziomu formy w tym czasie. Duży odsetek skuteczności startowej lekkoatletów w porównaniu do pływaków czy judoków po części wynika z mniejszej liczby startów kontrolnych, które stanowią istotny element w przygotowaniu pływaków i judoków (np. starty w zawodach serii Grand Prix). Tabela 3. Procent osiągnięć zawodników kadry narodowej w pływaniu, lekkiej atletyce i judo na podstawie zajmowanych miejsc na podium w odniesieniu do startów finałowych w zawodach krajowych i międzynarodowych w sezonie 2005/2006. Pływacy Lekkoatleci Judocy Badani (finały) Zawody krajowe Liczba zajętych miejsc (1-3) w stosunku do liczby startów w finałach [%] (finały) 25 m 50 m 25 m 50 m Zawody międzynarodowe Liczba zajętych miejsc (1-3) w stosunku do liczby startów w finałach [%] Ł.D. 34 12 89,1 4 9 23,1 P.. 49 16 93,8 11 11 81,8 S.. 22 8 93,3 3 7 70,0 Ł.G. 13 0 92,3 3 0 0,0 P.B. 16 0 0,0 0 0 0,0 O.J. 0 6 100,0 0 11 100,0 P.B. 37 10 100,0 7 7 64,3 A.G. 28 9 73,0 0 3 33,3 A.S. 32 12 68,2 0 3 0,0 J.G. 40 11 23,5 0 0 0,0 P.J. 5 100,0 8 50,0.P. 2 100,0 6 50,0 D.. 6 100,0 13 69,2 D.D. 9 100,0 12 75,0 S.Z. 1 100,0 17 82,4 A.J. 3 100,0 15 46,67.B. 9 100,0 13 76,92 D.O. 9 88,9 8 50,0 W.J. 3 100,0 14 71,4.S. 3 100,0 17 70,59.. 17 65,0 ** 6 67,0 ** T.. 21 86,0 ** 8 50,0 ** D.B. 13 77,0 ** 2 50,0 ** W.T. 14 36,0 ** 1 100,0 ** R.. 5 80,0 ** 3 67,0 **.S. 10 60,0 ** 6 83,0 **.. 15 47,0 ** 2 100,0 ** A.. 12 42,0 ** 3 100,0 **.S. 7 71,0 ** 1 100,0 ** E.B. 11 36,0 ** 1 100,0 ** ** - procentowy udział walk wygranych w rundzie finałowej Lekkoatleci reprezentujący najwyższy poziom sportowy z uwagi na wysoką specjalizację, startują przede wszystkim w tzw. konkurencjach koronnych. Starty te na ogół 5
mają charakter rywalizacji o najlepsze wyniki i zajmowane miejsca. Rzadkością są starty kontrolne i szkoleniowe, które jak np. u pływaków stanowią znaczny odsetek startów w okresie przygotowawczym. Z uwagi na potrzebę stopniowego zwiększania gotowości startowej, na początku okresu przygotowawczego pływacy w poszczególnych zawodach startują wielokrotnie pływając dłuższe dystanse, dążąc tym samym do poprawienia możliwości tlenowych. Charakter i zadania poszczególnych startów zmieniają się wraz ze zbliżaniem się do startów głównych sezonu. W tym czasie judocy, czy lekkoatleci skupiają się na modelowaniu przygotowania do startów priorytetowych nie uczestnicząc w zawodach, podczas gdy pływacy zwiększając gotowość startową startując w koronnym stylu i dystansie, zgodnie z przyszłym startem głównym. W zależności od dyscypliny i etapu wieloletniego przygotowania, czas trwania kolejnych okresów i podokresów w obrębie makrocyklu jest zróżnicowany [3,4]. W pływaniu, lekkiej atletyce i judo czas trwania okresu startowego jest znacznie krótszy niż np. w grach sportowych. Tym samym zmienia się czas trwania pozostałych okresów (przygotowawczego i przejściowego). Dyscypliny sezonowe charakteryzują się długimi okresami przygotowawczymi i stosunkowo krótkimi okresami startowymi. Czas trwania okresów startowych uzależniony jest także od poziomu sportowego zawodnika. Zawodnicy wysokiej klasy startują częściej w sezonie, z uwagi na bardziej rozbudowany kalendarz zawodów. W lekkoatletycznych konkurencjach biegowych o charakterze szybkościowym, sprinterzy dość często uczestniczą w startach w sezonie halowym, traktując je bardzo prestiżowo. Zawody halowe gromadzą mniejszą liczbę uczestników. W związku z mniejszą konkurencją, zawodnicy mają większą możliwość odnoszenia sukcesów na arenie krajowej i międzynarodowej odznaczając się wyższą skutecznością startową. Dla innych stanowią one ważny element urozmaicający trening w okresie przygotowawczym bądź też stanowią pewien etap przygotowań. Niektórzy badacze [np.2] dowodzą, iż skuteczność startowa w okresie letnim - u lekkoatletów - jest wyższa w jednocyklowej strukturze makrocyklu. Innym powodem rezygnacji ze startów w okresie zimowym jest brak koronnej konkurencji w programie zawodów halowych (np. 400 m ppł, rzuty: oszczepem, dyskiem i młotem), więc niejako z przymusu zawodnicy ci są pozbawieni możliwości rywalizacji w sezonie halowym. Duża liczba startów kontrolnych o charakterze sparingowym w judo, pozwala ocenić poziom przygotowania taktyczno-technicznego w walce z różnymi przeciwnikami [1]. 6
Z uwagi na specyficzne aspekty judo (urazowość, wydłużony czas odnowy) zawodnicy optymalnie dobierają liczbę startów w sezonie. Zbadano, iż judocy najwyższej klasy startują w zawodach średnio ok. 12 razy w sezonie. U lekkoatletów wysokiej klasy przy okresie startowym trwającym około 15-20 tygodni, optymalna liczba startów zależy od charakteru konkurencji i wynosi średnio ok. 20 w sezonie. Pływacy w zależności od specyfiki rozgrywanych zawodów priorytetowych (basen 25 lub 50 m) w konkretnym okresie przygotowań do imprezy głównej odbywają większą liczbę startów na pływalni o długości odpowiadającej najbliższym zawodom głównym. Optymalne przygotowanie startowe badani pływacy (kadra narodowa i olimpijska) uzyskują przy ok. 22 startach na długim basenie i przy ok. 36 startach na krótkim basenie. Należy jednak zaznaczyć, iż starty na długim basenie rozpoczynają się w drugiej połowie makrocyklu, przygotowując do startów w okresie letnim. Ustalenie optymalnej liczby startów w sezonie w poszczególnych indywidualnych dyscyplinach sportu staje się istotną informacją, która warunkuje przebieg procesu treningu. Stąd też powyższe rozważania pozwoliły sformułować następujące wnioski: 1. Określenie liczby i częstotliwości startów w sezonie w badanych dyscyplinach sportu może posłużyć w konstruowaniu bardziej doskonałych planów szkolenia, zmierzając do wzrostu poziomu osiągnięć. 2. w sezonie uwarunkowana jest specyfiką dyscypliny i zależy od indywidualnych kierunku przygotowań zawodnika do zawodów głównych. 3. Wybierając kierunek przygotowań do zawodów głównych w sezonie należy wskazać optymalną liczbę startów, która jak zbadano w grupie lekkoatletów wynosi średnio ok. 20 w sezonie, w grupie judoków średnio ok. 40, a u pływaków ok. 60 startów, z czego ok. 75 % na krótkim basenie i ok. 25 % na długim. Piśmiennictwo 1. Boguszewski D., Boguszewska.[2006]: Dynamics of judo contests performed by finalist European Championships (Rotterdam 2005). Archives of Budo, v.2, 40-44. 2. akaruk H. [2004]: Skuteczność rocznego cyklu treningu z dwoma okresami startowymi na przykładzie skoków lekkoatletycznych. Sport wyczynowy, nr 12. 3. Płatonow W.N., Sozański H. [1991]: Optymalizacja struktury treningu sportowego. RCSzFiS, Warszawa. 4. Siewierski., Adamczyk J. [2006]: Dynamics and character of sports level changes of Polish Olympic Team competitors in swimming until the World Championships in ontreal (2005). [w:] obrinsky.e.: Second International Scientific practical conference for young scientists. insk. 7