Tomasz Panek, Szkoła Główna Handlowa DIAGNOZA SPOŁECZNA 2005

Tomasz Panek, Szkoła Główna Handlowa DIAGNOZA SPOŁECZNA 2005 1. Organizacja badania 2. Cele badania 3. Dobór próby do badania 4. Wybrane wyniki 4.1. Warunki życia gospodarstw domowych 4.2. Sfera ubóstwa i niedostatku

ORGANIZACJA BADANIA Badanie Diagnoza Społeczna 2005 jest wspólnym przedsięwzięciem naukowym członków Rady Monitoringu Społecznego. Koncepcję badania i jego logistykę opracowała oraz analizę uzyskanych wyników wykonała Rada Monitoringu Społecznego przy współpracy z grupą ekspertów. Badania w ramach Diagnozy społecznej mają charakter panelowy: w odstępach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osób. Dotychczas zostały przeprowadzone trzy rundy panelu: w marcu 2000 r., w marcu 2003 r. oraz w marcu 2005 r. Kolejna runda panelu zostanie przeprowadzona w marcu 2007 r.

W badaniu zastosowano dwa rodzaje nawzajem uzupełniających się ankiet: pierwsza z nich stanowi źródło informacji o warunkach życia gospodarstw domowych i jest skierowana do głów gospodarstw domowych. Ankieta ta zawiera informacje charakteryzujące gospodarstwo domowe i poszczególnych jego członków oraz wyszczególnione w badaniu obszary warunków życia, druga z ankiet, przeznaczona dla wszystkich członków badanych gospodarstw domowych, którzy ukończyli 16 lat, miała na celu uzyskanie informacji o jakości życia poszczególnych ludzi.

CELE BADANIA Podstawowymi celami badania były: warunkiżycia gospodarstw domowych: sytuacja dochodowa gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami, zasobność materialna gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu), warunki mieszkaniowe, kształcenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynek, korzystanie z usług systemu opieki zdrowotnej, sytuacja gospodarstwa domowego na rynku pracy, korzystanie z pomocy społecznej, ubezpieczenia i zabezpieczenia emerytalne, ubóstwo i inne aspekty wykluczenia społecznego.

jakość i styl życia członków gospodarstw domowych: - ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wola życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy nieprzystosowania psychicznego), - objawy psychosomatyczne (miara dystresu), - zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, - subiektywna ocena materialnego poziomu życia, - różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres urzędniczy związany z administracją publiczną, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres małżeński, problemy związane z opieką nad osobami starszymi, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, włamanie, aresztowanie), - strategie radzenia sobie ze stresem,

jakość i styl życia członków gospodarstw domowych (cd.) - ocena kontaktów z systemem opieki zdrowotnej, - finanse osobiste (w tym: dochody osobiste, ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne, opłacalność inwestowania w wykształcenie), - system wartości, samoocena, poziom optymizmu, skłonność do ryzyka, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m. in. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne), - postawy i zachowania obywatelskie, - wsparcie społeczne, - ogólna ocena procesu transformacji i jego wpływu na własne życie respondentów, - korzystanie z komputera i Internetu.

DOBÓR PRÓBY DO BADANIA gospodarstwa domowe były losowane do badań, we wszystkich fazach badania, z użyciem losowania warstwowego dwustopniowego, przed losowaniem gospodarstwa powarstwowano według województw, a następnie w ramach województw według klasy miejscowości zamieszkania, wyróżniając duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców), małe miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców) oraz wieś, w trzecim etapie badania, zrealizowanego w marcu 2005 r., zbadano 3858 gospodarstw domowych (w tym 1931 wzięło udział we wszystkich rundach badania) i 8790 osób dorosłych (w tym 3211 wzięło udział we wszystkich rundach badania), uzyskane w badaniu wyniki podlegały odpowiedniemu ważeniu w celu zachowania ich reprezentatywności, tak dla badania w 2005 r., jak dla panelów 2000-2003 i 2003-2005 w skali kraju oraz dla poszczególnych województw i wyróżnionych klas miejscowości zamieszkania.

Tabl. L.1_1 Dochody netto gospodarstw domowych w lutym 2005 r. według grup społecznoekonomicznych i aktywności ekonomicznej Grupa Dochody netto w zł społeczno-ekonomiczna na osobę na jednostkę ekwiwalentną Pracownicy 821,69 1104,99 Rolnicy 503,72 693,68 Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne 517,79 800,36 Emeryci i renciści 823,79 935,00 w tym: emeryci 868,99 985,80 renciści 677,68 771,42 Pracujący na własny rachunek 1074,42 1435,06 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 414,22 562,66 Bez bezrobotnych 863,56 1071,35 Z bezrobotnymi 443,79 668,69 Ogółem 790,02 999,80

Tabl. LD.1_1 Zmiany dochodów netto gospodarstw domowych według grup społecznoekonomicznych i aktywności ekonomicznej w okresie marzec 2005 - marzec 2000 Grupa społecznoekonomiczna i aktywność ekonomiczna marzec 2003 do marca 2000 marzec 2000=100 Dochody netto w zł na osobę na jednostkę ekwiwalentną marzec 2005 marzec 2003 do marca 2003 do marca 2000 marzec 2003=100 marzec 2000=100 marzec 2005 do marca 2003 marzec 2003=100 Pracownicy 120,14 130,60 123,10 123,74 Rolnicy 124,77 126,26 130,27 111,25 Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne 133,16 102,93 136,25 106,85 Emeryci i renciści 124,64 117,91 130,68 113,54 w tym: emeryci 124,55 117,20 132,22 112,93 renciści 124,97 120,51 125,40 115,79 Pracujący na własny rachunek 125,12 134,09 117,82 127,36 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 92,48 98,92 90,99 109,14 Bez bezrobotnych 125,25 125,72 129,17 119,43 Z bezrobotnymi 103,94 109,27 106,22 112,50 Ogółem: nominalne realne 121,89 109,98 123,21 116,59 125,11 112,89 118,39 112,03

50 % gospodarstw domowych 40 30 20 10 30,4 26,5 25,6 24,8 29,5 33,2 2003 r. 2005 r. 11,7 12,8 2,8 2,7 0 z wielką trudnością z trudnością z pewną trudnością raczej łatwo łatwo jak sobie radzą. Wykres 4.1. Radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w 2003 i 2005 r. w próbie panelowej

40 35 34,6 % gospodarstw domowych 30 25 20 15 10 5 4 2,9 7,17,4 27 21,4 19,9 14,513,9 2003 r. 2005 r. 9,4 9,4 9,3 6,1 3,7 4,2 2,1 3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 sposób gospodarowania dochodem 1 starcza na wszystko i jeszcze oszczędzamy na przyszłość 2 starcza na wszystko bez specjalnych wyrzeczeń lecz nie oszczędzamy na przyszłość 3 żyjemy oszczędnie i dzięki temu starcza na wszystko 4 żyjemy bardzo oszczędnie aby odłożyć na poważniejsze zakupy 5 pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz spłatę kredytu 6 pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie, ale nie starcza na spłatę kredytu 7 pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie, ale nie starcza na opłatę za mieszkanie 8 pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie, ale nie starcza na ubranie 9 pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie Wykres 4.2. Sposób gospodarowania dochodem przez gospodarstwa domowe w 2003 i 2005 r. w próbie panelowej

60 % gospodarstw domowych 50 40 30 20 10 13,35 11,55 21,33 18,89 25,12 23,66 22,42 22,11 36,81 34,04 2003 r. 2005 r. 8,18,73 5,756,31 15,97 14,84 5,745,94 34,01 30,1 42,27 37,33 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 artykuły żywnościowe. 1 warzywa i przetwory warzywne 2 owoce i przetwory owocowe 3 mięso i drób 4 przetwory mięsne i drobiowe 5 ryby i przetwory rybne 6 masło 7 mleko 8 przetwory mleczne 9 cukier 10 wyroby cukiernicze (słodycze, czekolada itd.) 11 używki Wykres 4.3. Zakres niezaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych na artykuły żywnościowe w 2003 i 2005 r. w próbie panelowej

100 96,44 97,27 90 80 83,22 78,19 2003 r. 2005 r. 74,53 % gospodarstw domowych 70 60 50 40 30 20 10 0 59,24 56,42 56,54 57,49 54,16 55,02 46,46 48,35 44,9 38,68 36,87 35,85 35,11 32,55 32,98 28,61 26 17,49 4,96 5,85 0 12,02 13,13 4,01 4,24 2,060,56 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 dobra 1 garaż 2 pralka automatyczna 3 chłodziarki 4 zamrażarka 5 zmywarka do naczyń 6 kuchenka mikrofalowa 7 urządzenia do odbioru TV kablowej lub satelitarnej 8 magnetowid 9 radiomagnetofon 10 odtwarzacz płyt kompaktowych 11 komputer osobisty 12 samochód osobowy 13 dostęp do internetu 14 łódź motorowa, żaglowa 15 działka rekreacyjna 16 domek letniskowy Wykres 4.5. Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrane dobra trwałego użytku w 2003 i 2005 roku w próbie panelowej

ze szpitala z sanatorium z rehabilitacji z badań medycznych z usług lekarza z wykonania protez 1,39 1,94 14,08 16,64 9,48 10,36 8,03 8,95 17,44 17,62 13,89 15,3 2005 r. 2003 r. z leczenia zębów z zakupu leków 30,93 30,92 31,77 33,9 0 10 20 30 40 50 % gospodarstw domowych Wykres 4.18. Skala rezygnacji gospodarstw domowych z korzystania z wybranych rodzajów świadczeń zdrowotnych z powodu trudności finansowych w 2003 i 2005 r.

ZAŁOŻENIA ANALIZY UBÓSTWA/NIEDOSTATKU Finansowa definicja ubóstwa/niedostatku: Ubóstwem/niedostatkiem określamy sytuację, w której gospodarstwo domowe nie dysponuje wystarczającymi bieżącymi dochodami pozwalającymi na zaspokojenie jego podstawowych potrzeb. Kryterium uznania gospodarstwa domowego za żyjące w niedostatku: Gospodarstwa domowe (a tym samym wszystkie osoby wchodzące w jego skład) uznawane jest za żyjące w niedostatku, jeżeli jego dochód ekwiwalentny netto jest niższy od pewnej krytycznej wartości dochodu nazywanego granicą niedostatku.

Dochód ekwiwalentny: Dochód porównywalny, ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb, gospodarstw domowych o różnych charakterystykach. Granica niedostatku: wartość minimum socjalnego z 1990 r., urealniona dla lat 2000-2005 wskaźnikami cen towarów i usług konsumpcyjnych, które obliczono opierając się na strukturze wydatków gospodarstw o poziomie dochodu rozporządzalnego zbliżonym do wartości minimum socjalnego luty 2005 r. - 595 zł dla 1 osobowego gospodarstwa domowego pracowniczego

Tabl. 1. Zmiany minimum socjalnego i kosztów utrzymania w latach 1999-2004 Lata 2004-1990 1990=100 2004-2000 2000=100 Zmiany kategorii minimum socjalne koszty utrzymania Wielkość przeznaczenia minimum socjalnego w punktach procentowych 1652,2 1146,4 505,8 118,02 113,55 4,77

Tabl. L_U.1_1 Indeksy niedostatku według grup społeczno-ekonomicznych i aktywności ekonomicznej w lutym 2005 r. Podejście obiektywne G rupa społeczno-ekonom iczna i aktyw ność ekonom iczna Procent gospodarstw dom ow ych poniżej linii niedostatku (procent żyjących w niedostatku) G łębokość niedostatku (w procentach) Pracow nicy 19,51 25,96 R olnicy 49,98 29,87 Pracow nicy użytkujący 36,00 20,45 gospodarstw o rolne E m eryci 14,91 20,80 R enciści 36,93 28,29 Pracujący na w łasny rachunek 12,39 24,35 U trzym ujący się z 64,51 41,92 niezarobkow ych źródeł B ez bezrobotnych 17,63 22,82 Z bezrobotnym i 50,75 35,06 O gółem 23,40 27,46

Tabl. LD_U.1_1 Zmiany indeksów niedostatku według grup społeczno-ekonomicznych i aktywności ekonomicznej w okresie marzec 2005-marzec 2000. Podejście obiektywne Grupa społecznoekonomiczna i aktywność ekonomiczna Procent gospodarstw domowych poniżej linii niedostatku Głębokość niedostatku (w procentach) marzec 2003- marzec 2000 marzec 2005- marzec 2003 marzec 2003- marzec 2000 marzec 2005- marzec 2003 Pracownicy -3,92-7,71-0,81-3,74 Rolnicy -3,17-9,54 0,47 0,35 Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne -12,60-5,84-5,97-5,64 Emeryci -7,14-4,60-0,98-2,62 Renciści -6,08-7,49 3,37-2,72 Pracujący na własny rachunek 1,33-12,38 0,49-10,13 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 17,79 4,48-3,24 Bez bezrobotnych -7,17-7,69 0,23-2,82 Z bezrobotnymi 6,41-3,64 0,97-5,29 Ogółem -4,11-6,81 1,29-2,85-2,05

Tabl. LUD3_0 Mobilność gospodarstw domowych ze względu na przynależność do sfery niedostatku w okresie luty 2000 - luty 2005. Ujęcie obiektywne. Wyszczególnienie Gospodarstwa żyjące w niedostatku w lutym 2000 r. (w %) Gospodarstwa nieżyjące w niedostatku w lutym 2000 r. (w %) Gospodarstwa żyjące w niedostatku w lutym 2005 r. (w %) Gospodarstwa nieżyjące w niedostatku w lutym 2005 r. (w %) Ogółem 15,05 16,09 31,14 6,97 61,89 68,86 Ogółem 22,03 77,97 100,00

Tabl. LUD5_1 Trwałość pozostawania w sferze niedostatku gospodarstw domowych w grupach społeczno-ekonomicznych w okresie marzec 2000 - marzec 2005. Grupa społecznoekonomiczna Procent gospodarstw domowych pozostających w sferze niedostatku w okresach: ujęcie obiektywne ujęcie subiektywne marzec 2000 marzec 2000 marzec 2000 marzec 2000 marzec 2000 marzec 2000 marzec 2003 marzec 2003 marzec 2003 marzec 2003 marzec 2005 marzec 2005 Pracownicy 24,88 16,10 10,54 49,84 38,36 25,45 Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne 56,09 43,03 31,29 71,42 57,30 38,79 Rolnicy 57,30 40,36 22,40 79,72 62,29 45,28 Pracujący na własny rachunek 20,71 10,37 5,05 50,41 30,50 16,87 Emeryci 20,61 12,72 50,01 57,15 46,54 21,03 Renciści 48,45 34,75 28,61 81,49 69,33 44,52 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 82,12 70,63 45,88 96,51 94,62 54,93 Ogółem 31,01 21,13 13,48 58,94 47,30 28,47

Krzywe TIP w latach 2000-2005. Sfera niedostatku w ujęciu obiektywnym 250 skumulowana luka dochodowa na gospodarstwo, q 200 150 przecięcie (0,5227; 195,51) (0,6712; 207,88) (0,5731; 154,34) (0,7091; 213,76) luty 2003 luty 2005 luty 2000 100 50 0 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 skumulowany odsetek gospodarstw, p

Krzywe TIP dla lat 1993 i 1997 skumulowana luka dochodowa na gospodarstwo w zł, q 80 70 60 50 40 30 (0,3871; 52,44) (0,5233; 73,74) 1993 1997 20 10 0 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 skumulowany odsetek gospodarstw, p

Krzywe TIP dla lat 1997 i 2003 80 skumulowana luka dochodowa na gospodarstwo w zł, q 70 60 50 40 30 (0,4019; 61,03) (0,3696; 57,31) 1997 2003 20 10 0 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 skumulowany odsetek gospodarstw, p

Dziękuję za uwagę Tomasz Panek Szkoła Główna Handlowa