PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Kwartalnik poświęcony zagadnieniom kryminologicznym i penitencjarnym Nr 82 Warszawa 2014 I kwartał 2014 Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości

Kolegium Redakcyjne: Jacek Pomiankiewicz przewodniczący, Teodor Szymanowski honorowy przewodniczący, Zbigniew Lasocik, Stefan Lelental, Paweł Moczydłowski, Aldona Nawój-Śleszyński, Zofia Ostrihanska, Krystyna Ostrowska, Tomasz Przesławski, Piotr Stępniak, Grażyna Szczygieł, Adam Szecówka. Rada Naukowa: Andrzej Rzepliński przewodniczący, Doug Dretke, Frieder Dünkel, Krzysztof Krajewski, Miklós Lévay, Henryk Machel, Jarosław Majewski, Jerzy Migdał, Beata Pastwa-Wojciechowska, Emil Pływaczewski, Jerzy Sarnecki, Barbara Stańdo-Kawecka, Francoise Tulkens, Włodzimierz Wróbel, Helena Valkova. Zespół Recenzentów: Łukasz Chojniak, Tomasz Głowik, Tomasz Kalisz, Aleksandra Korwin- Szymanowska, Maria Niełaczna, Iwona Niewiadomska, Katarzyna Pawełek, Sławomir Przybyliński, Dariusz Schmidt. Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67, e-mail: redakcja@sw.gov.pl Strona internetowa: www.sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/przeglad-wieziennictwa-polskiego/ Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma w 2014 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 80,00 zł. Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu re alizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1 800 znaków na stronie łącznie ze spacjami). Do artykułu po winno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 300 znaków) i w języku polskim (do 300 znaków). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno- -językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN 1230-4433 Druk: Drukarnia Offsetowa ATU, ul. Działyńczyków 21/21A, 04-495 Warszawa, tel. 22 673 46 48, fax. 22 673 46 49; e-mail: sekretariat@drukarniaatu.pl www.drukarniaatu.pl DTP: Platin sp. z o.o., Warszawa, ul. Kopernika 30. Korekta: Grażyna Łukaszewicz

Spis treści Artykuły Teodor Szymanowski Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego... 5 Józef Krzysztof Gierowski Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia u osób objętych ustawą z 22 listopada 2013 r.... 15 Jarosław Stusiński, Zbigniew Lew-Starowicz Leczenie przestępców seksualnych. W poszukiwaniu optymalnego modelu... 47 Piotr Stępniak Resocjalizacja w ustawodawstwie penitencjarnym... 69 Emil W. Pływaczewski, Jacek Pomiankiewicz Więziennictwo jako element systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa wariant polski i aspekty międzynarodowe.... 89 Tomasz Przesławski Rozkaz personalny o wygaśnięciu stosunku służbowego funkcjonariusza SW. 109 Jerzy Czołgoszewski Zsyłka więźniów Królestwa Polskiego na Sybir w latach 1843-1865.... 121 Z zagranicy Kazimierz Pospiszyl Kanadyjskie programy terapeutyczne (dla przestępców seksualnych).... 141 Kronika Bogusław Śliwerski, Adam Szecówka Profesor Bronisław Urban 1942-2014.... 155 Aldona Nawój-Śleszyński Sprawozdanie z konferencji Wyzwania penitencjarystyki u progu XXI wieku... 161

Recenzje Teodor Szymanowski, Jerzy Migdał Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna... 169 (rec. Grażyna Szczygieł) Piotr Stępniak Środki penalne we Francji i Polsce doktryna, legislacja, praktyka... 173 (rec. Teodor Szymanowski) Barbara Jezierska, Andrzej Rejzner, Paweł Szczepaniak, Adam Szecówka (red.) Profilaktyka społeczna i resocjalizacja w nurtach inkluzji. Doświadczenia, problemy, perspektywy międzynarodowe.... 177 (rec. Karina Śliwińska) Aldona Nawój-Śleszyński Przeludnienie więzień w Polsce przyczyny, następstwa i możliwości przeciwdziałania... 183 (rec. Teodor Szymanowski) Adam Kwieciński (redakcja naukowa) Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Aspekty prawne... 187 (rec. Aldona Nawój-Śleszyński) Noty o autorach... 197 Errata.... 199

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 82, Warszawa 2014 Teodor Szymanowski Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego Discussion on the Penal Executive Law s draft I. Uzasadnienie dla rozpoczęcia dyskusji nad nowelizacją prawa karnego wykonawczego. II. Najważniejsze zmiany w części ogólnej kodeksu karnego wykonawczego. III. Krytyczna analiza proponowanych zmian w części szczególnej prawa karnego wykonawczego. Zmiany w omawianej dziedzinie prawa karnego powinny doprowadzić do większej efektywności polityki karnej w Polsce. I. Reasons for the discussion on the amendment of the Penal Executive Law. II. The most important changes in the general part of the Penal Executive Code. III. Critical analysis of the proposed changes in a particular part of the Penal Executive Law. The discussed changes of penal law should lead to greater efficiency of criminal justice policy in Poland. Wprowadzenie Ostatni projekt ustawy z 10 grudnia 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, przygotowany w Ministerstwie Sprawiedliwości, stanowi obszerną i gruntowną nowelizację prawa karnego materialnego i wykonawczego oraz kilku innych ustaw mających 5

Teodor Szymanowski znaczenie dla systemu karnego w Polsce. Jak podkreślono w uzasadnieniu do projektu zmian w przepisach prawa karnego, w istotnym stopniu w jego przygotowaniu wykorzystano regulacje zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, ale projekt rządowy nie jest w pełni zbieżny z przepisami opracowanymi przez tę komisję, uznając, że potrzebna jest reforma dalej idąca. Omawiany projekt nowelizacji miał być przekazany do konsultacji, zgodnie z zapowiedzią zawartą w uzasadnieniu, 56 organom państwowym, różnym instytucjom, ciałom doradczym oraz organizacjom i stowarzyszeniom społecznym. W związku z tą zapowiedzią, warto zwrócić uwagę na znamienną okoliczność, że wśród wyżej wymienionych adresatów nie znalazły się wydziały prawa wyższych uczelni ani inne instytucje naukowe (np. Instytut Nauk Prawnych PAN), jak też stowarzyszenia naukowe, szczególnie Towarzystwo Naukowe Prawa Karnego i Towarzystwo Kryminologiczne im. Stanisława Batawii. W pracach nad przygotowaniem nowelizacji prawa karnego można jeszcze wytknąć dwa dość istotne uchybienia. Skład komisji kodyfikacyjnej nie był naukowo dość reprezentatywny, np. nie było w nim reprezentantów nauki prawa karnego wykonawczego oraz kryminologii. Następnie, w świetle informacji posiadanych przez autora tego tekstu, nie uwzględniono w dostatecznej mierze wiedzy i stanowiska przedstawicieli dwóch najważniejszych organów wykonujących orzeczone przez sądy kary i środki, tj. Służby Więziennej i Kuratorskiej Służby Sądowej. Przygotowując przed dwudziestu laty projekt kkw, będąc przewodniczącym komisji do prac nad nim, zaprosiliśmy nie tylko przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, ale również Służby Więziennej oraz kuratorów sądowych. Piszę o tym dlatego, że pozwoliło to uniknąć wielu niewłaściwych unormowań, których w praktyce nie dałoby się stosować. Można jednak mieć nadzieję, że wspomniane mankamenty w pewnym stopniu będą usunięte dzięki aktywności środowiska naukowego. Można tu wspomnieć np. o dyskusji nad reformą prawa karnego zainicjowaną dwa lata temu na łamach Państwa i Prawa. Do tej pory ukazało się na tych łamach kilkanaście artykułów. Również redakcja Przeglądu Więziennictwa Polskiego postanowiła przeprowadzić dyskusję, szczególnie nad licznymi i bardzo ważnymi zmianami, jakie będą przedłożone do akceptacji polskiemu ustawodawcy. Oczywiście należy uwzględnić to, że krytycznie analizując propozycje zmian trzeba zwrócić uwagę na konieczność zachowania spójności trzech 6

Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego podstawowych aktów prawnych, tj. kodeksu postępowania karnego, kodeksu karnego i kodeksu karnego wykonawczego. Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego już została dokonana, choć wejdzie ona w życie w połowie przyszłego roku (wraz z tymi zmianami, które wynikną z obecnie przygotowywanej nowelizacji). Podstawowe znaczenie dla zmian w polityce karnej będzie oczywiście miała nowelizacja Kodeksu karnego, w którym wprowadza się nowe środki reakcji prawno-karnej za popełniane przestępstwa oraz w określonym stopniu zmieniono dyrektywy ich orzekania. Tak więc prawo karne wykonawcze musi być związane z postanowieniami wymienionych kodeksów. Ale również możliwości wykonywania poszczególnych kar i środków muszą być bezwarunkowo uwzględniane w ich wprowadzaniu do prawa. W przeciwnym razie prowadzi to do kryzysu lub nawet niewydolności systemu prawa karnego, co obecnie obserwuje się w naszym kraju. Jeśli bowiem około 70 tys. skazanych odbywa karę pozbawienia wolności, to prawie drugie tyle sprawców nie może odbywać takiej kary. Również nie jest pożądane, aby warunkowo zawieszać kary pozbawienia wolności u około 2/3 skazanych, z czego większość bez orzeczonego dozoru czy też bez nałożonych obowiązków. Z wymienionych więc względów w dwóch kolejnych numerach Przeglądu Więziennictwa Polskiego redakcja postanowiła dać pierwszeństwo tym publikacjom, które bezpośrednio lub pośrednio będą poświęcone przygotowywanej nowelizacji prawa karnego wykonawczego, jak również innym aktom prawnym ściśle się z nim wiążącym, np. ustawa o kuratorach sądowych, która także powinna być uwzględniona. Nie ograniczając pola zainteresowań zmianami w prawie karnym wykonawczym, przyszłym dyskutantom można, jak się zdaje, wskazać kilka najważniejszych problemów (co wynika z proponowanych zmian), a mianowicie: 1) zmiany w części ogólnej kkw i dotyczące całego kkw oraz kary pozbawienia wolności, 2) wykonywanie grzywny i kary ograniczenia wolności, 3) wykonywanie środków karnych kompensacyjnych, 4) wykonywanie środków zabezpieczających, 5) wykonywanie dozoru, 6) system dozory elektronicznego, 7) psychologiczne i psychiatryczne aspekty wykonywania kar i środków orzeczonych przez sąd. 7

Teodor Szymanowski Powyższe problemy wymieniono jako propozycje do dyskusji, ponieważ zauważa się w nich najważniejsze potrzeby zmian. Nie oznacza to, że nie można wnioskować innych jeszcze rozwiązań w nowelizowanym prawie karnym wykonawczym albo proponować uchylenie przepisów nieznajdujących uzasadnienia w opinii krytyków. Dlatego redakcja Przeglądu Więziennictwa Polskiego zwraca się do Szanownych Czytelników, aby nadsyłali swoje uwagi krytyczne lub oceny proponowanych zmian w przepisach wraz ze zwięzłym ich uzasadnieniem. Postaramy się je wykorzystać, zamieszczając w Przeglądzie Więziennictwa Polskiego lub przekazując jako materiał do dalszych prac nad projektem. Uwagi dotyczące części ogólnej kkw W tym artykule zajęto się krytycznym omówieniem pierwszego z wymienionych zagadnień, tj. dotyczącego całej regulacji prawa karnego wykonawczego oraz części ogólnej kkw i pewnych unormowań z zakresu wykonywania kary pozbawienia wolności. 1. Uwagi dotyczące nowelizacji prawa karnego wykonawczego należy zacząć od postulatu uchylenia wszystkich tych odrębnych przepisów, które dotyczą wykonywania kar względem skazanych sprawców pełniących służbę wojskową. Powyższe przepisy, dość rozbudowane, znalazły się w kkw, którego projekt opracowywano w początku lat 90. ub. wieku, w zupełnie innej niż obecnie sytuacji społeczeństwa i państwa polskiego. Jedną z najważniejszych różnic była liczebność i charakter wojska polskiego, które stanowiło dawniej około pół miliona żołnierzy, w ogromnej większości pochodzących z poboru. Obecnie armia polska liczy około 100 tys. zawodowych żołnierzy, a wśród nich sprawców karanych za przestępstwo jest minimalna liczba. Od 5 lat nie było skazanych odbywających karę aresztu wojskowego. Z tych względów należy uchylić w kkw wszystkie przepisy części wojskowej oraz w innych unormowaniach kkw, w których jest mowa o odrębnym postępowaniu ze skazanymi wojskowymi. Nie ma zresztą żadnych przeszkód, aby w nielicznych przypadkach takich skazań stosować indywidualne zasady klasyfikacji, jak też postępowania w trakcie wykonywania kar wobec wojskowych. 8

Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego 2. Wśród uwag ogólnych należy również wymienić niekiedy bardzo szczegółowe ujmowanie w proponowanej ustawie tych postanowień, które z powodzeniem mogą się znaleźć w rozporządzeniach wykonawczych. Przykładem takiego unormowania jest uregulowanie przepisów technicznych dotyczących wykonywania kar, środków karnych i zabezpieczających w systemie dozoru elektronicznego. Przecież konstytucyjny wymóg ustawowej regulacji przepisów (art. 31 ust. 3 i art. 41 ust. 1) dotyczy tych unormowań, które ograniczają konstytucyjne wolności i prawa obywateli. Jest prawdopodobne, iż przepisy o charakterze organizacyjnym i technicznym będą zmieniane w przyszłości, i w rezultacie będzie konieczna nowelizacja kkw. 3. Do proponowanych zmian w części ogólnej kkw na zasadzie dyskusji należy zgłosić następujące uwagi: Wątpliwe jest przyjęcie właściwości sądu penitencjarnego do rozpatrywania skarg w sprawach dotyczących wykonywania kar, środków karnych i zabezpieczających w systemie dozoru elektronicznego (art. 7 2 propozycji zmian), ponieważ pozostaje to w sprzeczności z art. 3 1 obowiązującego kkw, a ponadto należy się liczyć z wielką liczbą skarg w przyszłości, których nie będą w stanie rozpatrzyć sądy penitencjarne w ich obecnym stanie kadrowym. Proponowane w nowym ujęciu art. 38 1 i w art. 39 1 i 2 rozszerzenie możliwości współdziałania stowarzyszeń oraz innych podmiotów wymienionych w art. 38 na wykonywanie środków karnych, kompensacyjnych, zabezpieczających i zapobiegawczych wydaje się deklaracją bez pokrycia, w związku z dotychczasowym ich udziałem, a niekiedy wydają się pozbawione sensu, np. nie wiadomo na czym miałoby polegać współdziałanie wymienionych podmiotów w wykonywaniu większości środków karnych, czy też ich wykonywania w systemie dozoru elektronicznego. Natomiast w części ogólnej należałoby rozważyć powrót do kilku unormowań w pierwotnej redakcji kkw. Mam tu na myśli: rezygnację z ograniczeń prawa do skargi skazanego wprowadzone ustawą z 16 września 2011 r. Ograniczenia przewidziane w art. 6 3 są niezgodne z unormowaniami obowiązującej konstytucji oraz międzynarodowych standardów, w których prawa do skargi nie są uwarunkowane żadnymi zastrzeżeniami. 9

Teodor Szymanowski W związku z wprowadzeniem nowego środka zabezpieczającego w postaci dozoru policyjnego (art. 93a 1 pkt. 2) oraz z rozszerzeniem oddziaływań leczniczo-terapeutycznych w wykonywaniu kar i środków zabezpieczających warto zastanowić się, czy w art. 2 kkw wśród organów wykonawczych nie należałoby również wymienić policji oraz osoby zajmujące się stosowaniem środków leczniczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych, tj. lekarzy (psychiatrów) oraz terapeutów (szczególnie psychologów). Zaproponowanie takiego uzupełnienia w art. 2 kkw ma na celu nie tylko uporządkowanie przepisów, ale również zwrócenie uwagi na przygotowanie wymienianej kadry specjalistów do wykonywania poważnych zadań nałożonych przez ustawę. W świetle dotychczasowych wyników badań sędziowski nadzór penitencjarny nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności wydaje się niewystarczający, biorąc pod uwagę wizytacje sędziów w zakładach karnych. Przyjętą normą w przeszłości była jedna wizytacja w roku, a obecnie jest to wizytacja sędziów raz na 4 lata. Trudno nie zauważyć, że przy takiej ich częstotliwości nadzór polegający na bezpośrednim kontakcie z zakładem karnym staje się niewystarczający, jeśli nie fikcyjny. Do postępowania wykonawczego (w kkw) należy wprowadzić możliwość mediacji kończącej wykonywanie kary bądź środków karnych. Miałaby ona zastosowanie szczególnie w przypadku kary pozbawienia wolności. Autorowi tego tekstu znane jest przychylne do tego stanowisko kierownictwa więziennictwa. Dlatego w części ogólnej kkw proponuję wprowadzenie następującego przepisu w kkw: W art. 9 dodaje się 5 i 6 w brzmieniu: 5. W wykonywaniu kar bierze się pod uwagę ugodę zawartą między pokrzywdzonym a skazanym w postępowaniu przed sądem I instancji i w postępowaniu wykonawczym. 6. Postępowanie mediacyjne w czasie wykonywania kary jest prowadzone za zgodą sądu penitencjarnego albo sądu I instancji, z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i skazanego, przez podmioty, o których mowa w art. 38 1 kkw oraz uprawnione na podstawie art. 23a 5 kpk. Postępowania mediacyjnego nie mogą prowadzić osoby, o których mowa w art. 23a 3 kpk oraz funkcjonariusze i pracownicy Służby Więziennej. 10

Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego Uszczegółowienie powyższego przepisu w odniesieniu do kary pozbawienia wolności nastąpi w artykule regulującym orzekanie warunkowego przedterminowego zwolnienia. Wprowadzenie powyższego unormowania miałem okazję przedstawić na komisji sejmowej kilka lat temu. Spotkało się ono z aprobatą posłów. Jednak z uwagi na błąd przewodniczącego nie zostało ono włączone do głosowanej nowelizacji kkw. Sądzę, że przyjęcie proponowanej propozycji wpłynie m.in. na racjonalne zmniejszenie populacji więźniów w Polsce, co jest jednym z założeń przygotowywanej reformy prawa karnego. W uzasadnieniu do projektu zmian w prawie karnym i w prawie karnym wykonawczym bardzo słusznie podkreśla się zamierzenia, aby ograniczyć stosowanie kary pozbawienia wolności, zwiększyć orzekaną grzywnę do 60% w całej strukturze kar i podwyższyć karę ograniczenia wolności do ok. 20%. Osiągnięcie takiej zmiany byłoby przejściem do nowoczesnej i racjonalnej polityki karnej. Brakuje jednak wskazania na zabezpieczenie kadrowe osiągania tych celów. Chodzi tu zwłaszcza o zawodowych kuratorów sądowych i tych funkcjonariuszy policji, którzy będą wykonywać powierzone im zadania w związku z wykonywaniem kar i środków. Uwagi dotyczące zmian w wykonywaniu kary pozbawienia wolności Zmiany proponowane w przepisach kkw określających wykonywanie kary pozbawienia wolności nie są liczne i można uznać je za zasadne, z wyjątkiem kilku zastrzeżeń. Jednocześnie uważam za wskazane zgłoszenie kilku nowych propozycji uzupełniających nowelizację kkw w tej części. 1. Wprawdzie są argumenty przemawiające za likwidacją paczek żywnościowych, ale zastanawiam się, czy nie warto rozważyć możliwość otrzymywania takich paczek w bardzo ograniczonej ilości, np. z okazji tradycyjnych świąt, ponieważ są one wyrazem podtrzymywania łączności z rodziną. 2. W związku z postulatem wprowadzenia mediacji w postępowaniu wykonawczym, o czym była mowa wcześniej, proponuję art. 162 2 nadanie brzmienia: 2. Orzekając warunkowe zwolnienie sąd uwzględnia również pozytywne wyniki wykonywania kary w systemie programowanego oddziaływania, a także ugodę zawartą w wyniku mediacji w czasie 11

Teodor Szymanowski wykonywania kary. W przypadku zawarcia ugody sąd może zwolnić warunkowo skazanego bez ograniczeń wynikających z art. 78 1 lub 2 kk, jeżeli orzeczona kara nie przekracza 3 lat, i po odbyciu co najmniej 6 miesięcy tej kary. Dotychczasowy 2 oznacza się jako 3, a dotychczasowy 3 jako 4. Natomiast z dotychczasowego art. 162 1 należałoby usunąć wyrazy oraz uwzględnia ugodę zawartą w wyniku mediacji. Następnie w art. 160 1 na końcu należałoby dodać wyrazy w pkt. 5 a także nie wypełnił warunków wynikających z zawartej ugody, o której mowa w art. 162 2. W części końcowej kkw, tj. w art. 249, należałoby dodać następujący przepis, stanowiący że minister sprawiedliwości określa w drodze rozporządzenia sposób i warunki wynikające z zawartej ugody określonej w art. 9 5 i 6, jak również w art. 162 2. 3. Należy bezwzględnie przywrócić art. 167 kkw (uchylony ustawą z 13 września 2011 r.), ponieważ był to jedyny środek postpenalny polegający na ustanowieniu dozoru na wniosek skazanego na karę pozbawienia wolności jeśli on uznał, iż oczekujące go warunki życia po zwolnieniu z zakładu karnego mogą mu utrudnić społeczną readaptację. Autorom pomysłu dotyczącego uchylenia wymienionego artykułu można zarzucić wyjątkową ignorancję. Ta opinia znajduje potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych kilka lat wcześniej, z których wynika, że spośród 3 044 zwolnionych skazanych z wnioskiem o ustanowienie dozoru sądowego kuratora zawodowego wystąpiło 380 osób, co stanowiło 12,5% ogółu badanych. Tymczasem na te wnioski sądy odpowiedziały pozytywnie w 7,5% tych przypadków. Kończąc te uwagi należy zaznaczyć, że problem środków postpenalnych w polskim systemie karnym nadal czeka na właściwe rozwiązanie. W pewnym stopniu funkcję tę będą wypełniać niektóre środki karne i zabezpieczające, ale nie będą one mogły być stosowane do większości zwalnianych skazanych po odbyciu całej kary pozbawienia wolności, których można zaliczyć do podklasy obywateli szczególnie społecznie upośledzonych (tj. nie mających zawodu, z trudnością uzyskujących zatrudnienie i często nieposiadających mieszkania). W interesie społecznym leży podjęcie starań o rozwiązanie tego problemu w nowelizowanym kkw. 12

Dyskusja nad projektem zmian prawa karnego wykonawczego Literatura Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2012. Szymanowski T., Przestępczość i polityka karna w świetle faktów i opinii społecznej, Wolters Kluwer, Warszawa 2012. 13

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 82, Warszawa 2014 Józef Krzysztof Gierowski Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia u osób objętych ustawą z 22 listopada 2013 r. Forensic psychologist s commentary about the possibilities of expertise about the potential danger of person covered by the Act from 22 November 2013 Artykuł zawiera krytyczną ocenę ustawy z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Szczególnej analizie poddane są te przepisy ustawy, które uzależniają stosowanie proponowanych w ustawie środków (izolacyjnych lub nadzoru prewencyjnego) w zależności od stopnia prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego przez osoby objęte ustawą. Starano się wykazać, na podstawie szerokiej analizy literatury przedmiotu, iż aktualny stan wiedzy psychologicznej, psychiatrycznej, seksuologicznej i kryminologicznej jednoznacznie sugeruje, iż pomimo intensywnego rozwoju metodologii szacowania ryzyka przemocy kryminalnej na świecie, stosowanych procedurach i narzędziach diagnostycznych (niestety nieużywanych w Polsce) nie ma możliwości takiego zobiektywizowania pomiaru aby można było różnicować wysokie prawdopodobieństwo od bardzo wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego. Trudno więc oczekiwać od biegłych psychologów, psychiatrów i seksuologów, aby ich opinie zawierały trafne, rzetelne i pomocne dla toczącego się postępowania rozstrzygnięcia w powyższej kwestii. The article contains the critical review of the Act from 22 of November 2013 about the proceeding in person with mental disorders, representing a potential danger to others life, health or sexual autonomy. We particularly 15

Józef Krzysztof Gierowski analyzed this parts of the Act, which treat about the dependence of proposed influence methods toward this person (isolation or preventive monitoring) on the degree of probability of committing the crime. Despite of the dynamic growth of assessment psychological tools and procedures, there is still a crucial problem to estimate criminal violence risk. In the article we tried to prove, according to wide thematic literature analysis, that actual state of psychological, psychiatric and criminological knowledge unequivocally suggests, that we are not able to conduct the objective assessment to distinguish high risk and very high risk of committing the act forbidden. Słowa kluczowe: prognozowanie w psychologii i psychopatologii sądowej, czynniki ryzyka przemocy pomiar i metody Key words: anticipating in psychology and forensic psycholog Violence risk factors- assessment and methods Wprowadzenie (główne obszary regulacji ustawy z 22 listopada 2013 r.) Kontrowersje, jakie budzi ustawa z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób, uzasadniają sens i potrzebę rozważenia, jak z perspektywy ustawowych regulacji przedstawiają się kwestie związane z wypowiadaniem się o stopniu zagrożenia dla porządku prawnego stwarzane przez osoby, których ustawa dotyczy. Trudno na wstępie nie podkreślić, iż ustawa powstawała przy jednoznacznym sprzeciwie i braku akceptacji środowiska psychiatrów i psychologów, Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, Konsultanta Krajowego ds. Psychiatrii, Samorządu Lekarskiego, Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Komitetu Helsińskiego oraz wielu innych instytucji i osób, w tym także wybitnych prawników. Jest to paradoksalna sytuacja, w której głos tych, którzy są specjalistami od diagnozy i terapii, jest lekceważony, dezawuowany i pomijany. Decydują natomiast ci, których wiedza medyczna i terapeutyczna jest znikoma, fragmentaryczna, najczęściej mało aktualna. Z drugiej strony trudno nie aprobować zamierzeń projektodawcy, które mają sprzyjać ochronie społeczeństwa przed groźnymi przestępcami, jak również działań, które 16

Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia... takim przestępcom umożliwią po odbyciu kary funkcjonowanie zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Skąd więc aż tyle emocji w dyskusji nad ustawą i jej fundamentalnymi postanowieniami? Odpowiedź, przynajmniej częściową na powyższe pytanie daje analiza głównych rozwiązań i regulacji proponowanych w ustawie. Przechodząc do podstawowych kwestii będących przedmiotem nowych ustawowych regulacji trzeba podkreślić, iż ma ona zastosowanie do osób, które: 1) odbywają prawomocnie orzeczoną karę pobawienia wolności lub karę 25 lat pozbawienia wolności, wykonywaną w systemie terapeutycznym; 2) w trakcie postępowania wykonawczego przejawiają zaburzenia psychiczne w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych; 3) prezentują zaburzenia psychiczne o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźba jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat. Spełnienie tych przesłanek będzie wiązało się z uznaniem takiej osoby jako stwarzającej zagrożenie, a tym samym zastosowaniem wobec niej jednego z możliwych środków nadzoru prewencyjnego (w przypadku wysokiego prawdopodobieństwa naruszenia porządku prawnego) lub izolacji (w przypadku bardzo wysokiego prawdopodobieństwa naruszenia porządku prawnego) bez określonego czasu jego stosowania. Izolacja ma się odbywać w krajowym ośrodku zapobiegania zachowaniom dyssocjalnym. Zadaniem ośrodka jest prowadzenie postępowania terapeutycznego wobec osób stwarzających zagrożenie. Jest on jednostką budżetową podległą ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, jest też podmiotem leczniczym 1. Koncentrując się na kwestiach bardziej szczegółowych trzeba podkreślić, iż inicjatorem postępowania, którego celem jest stwierdzenie, czy konkretny osadzony spełnia warunki osoby stwarzającej zagrożenie jest dyrektor zakładu karnego, który na podstawie opinii psychiatrycznej i psychologicznej występuje ze stosownym wnioskiem do sądu okręgowego (właściwego dla siedziby zakładu karnego). Opinia, o której mowa, musi być wydana w trakcie postępowania wykonawczego, co oznacza, iż nie może być opinią sporządzoną dla sądu orzekającego o winie i karze sprawcy. Z ustawy nie wynika jednak wprost jakikolwiek postulat 1 Ustawa z 22.11.2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz. U. z 2014 r., poz. 24). 17

Józef Krzysztof Gierowski dotyczący aktualności takiej opinii. To jedna z wielu kwestii, których ustawa nie rozstrzyga w sposób precyzyjny. Należy w tym miejscu przypomnieć, iż zgodnie z art. 83 1 kkw skazanego poddaje się, w miarę potrzeby, za jego zgodą, badaniom psychologicznym, a także psychiatrycznym. Przeprowadzenie badań bez zgody wymaga zarządzenia sędziego penitencjarnego. Sąd okręgowy niezwłocznie po otrzymaniu wniosku dyrektora zakładu karnego, stosując przepisy postępowania cywilnego (nieprocesowego), podejmuje czynności zmierzające do ustalenia, czy osoba, której dotyczy wniosek, jest osobą stwarzającą zagrożenie, powołując w zależności od charakteru zaburzeń psychicznych dwóch lekarzy psychiatrów, psychologa i seksuologa. Zadaniem biegłych jest właśnie ustalenie, czy stwierdzane u konkretnej osoby zaburzenia psychiczne mają taki charakter lub takie nasilenie, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej. Czyn, o którym mówi ustawa, powinien być zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi 10 lat. Na wniosek biegłych możliwe jest przeprowadzenie obserwacji badanego. Była już mowa o tym, iż sąd podejmując ostateczną decyzję o zastosowaniu przewidzianych przez ustawę środków kieruje się nasileniem prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego. I ta właśnie sytuacja, różnicowania siły czy stopnia prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, budzi najpoważniejsze zastrzeżenia lub wątpliwości osób i instytucji krytykujących ustawę. Niekonstytucyjność ustawy perspektywa prawna i psychiatryczno-psychologiczna Kwestia szacowania nasilenia prawdopodobieństwa naruszenia porządku prawnego to jednak nie jedyna podnoszona przez krytyków ustawy jej wada. Cóż więc takiego znajduje się jeszcze w ustawie, że budzi ona wątpliwości co do zgodności zawartych tam regulacji z Konstytucją, w szczególności z zagwarantowaną wolnością osobistą oraz zasadą demokratycznego państwa prawa. Warto w tym miejscu nadmienić, że zarówno prezydent RP, jak i rzecznik praw obywatelskich uruchomili już swoimi wnioskami procedury Trybunału Konstytucyjnego. Zarzuty dotyczące niekonstytucyjności postanowień omawianej ustawy obejmują, z grubsza biorąc, dwie grupy problemów. Pierwsza z nich ma charakter prawny i 18

Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia... odnosi się do fundamentalnej zasady niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit). Chodzi mianowicie o to, aby osoba prawomocnie osądzona nie była ponownie poddawana procedurom sądowym dotyczącym kwestii już raz prawnie rozstrzygniętych. Druga to zasada proporcjonalności, która w wyjątkowych sytuacjach dopuszcza możliwość działania prawa wstecz (np. w sytuacji, gdy racje konstytucyjne przemawiające za retroaktywnością równoważą jej negatywne skutki tak można by ewentualnie ocenić zastosowanie nadzoru prewencyjnego przewidzianego w ustawie). Patrząc na problem z perspektywy psychiatrii, jej instytucji, zadań i celów, a także pracowników i beneficjentów, można by powiedzieć, z pewną dozą cynizmu, iż powyższe problemy to kłopot prawników oraz polityków, a wiec tych, którzy kiedyś stworzyli mało udane, nieskuteczne prawo i dziś stoją przed dylematem, jak skutecznie zabezpieczyć bezpieczeństwo obywateli bez naruszania fundamentalnych prawnych zasad. Dla osób związanych z psychiatryczną opieką zdrowotną dużo ważniejsze są przepisy ustawy naruszające fundamentalne prawnodeontologiczne zasady i standardy, w oparciu o które funkcjonuje dziś psychiatryczna opieka zdrowotna. Większość z nich zawarta jest w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego z 1994 r. Trudno w tym miejscu nie wspomnieć, że obowiązująca w Polsce ustawa o ochronie zdrowia psychicznego jest aktem prawnym cieszącym się na świecie powszechnym uznaniem, głównie z uwagi na swój kompleksowy charakter, spójność i konsekwencję przyjętych rozwiązań, jasne określenie praw przysługujących leczonym, eksponowanie nie tylko szczegółowych problemów związanych ze stosowaniem przymusu w psychiatrii, lecz przede wszystkim upodmiotowieniem osób przeżywających różnorodne kryzysy psychiczne. Ustawa traktuje zdrowie psychiczne jako szczególnie cenną wartość społeczną i skutecznie jej strzeże. Od ponad trzech lat obowiązuje w naszym kraju wprowadzony rozporządzeniem Rady Ministrów Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Konkretyzuje on cele ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, nadając im jasno określone formy realizacji, obliguje liczne pozamedyczne instytucje do aktywnego udziału w realizacji wspomnianych celów. Jest aktem prawnym starannie, perfekcyjnie i kompleksowo sformułowanym. Problem jednak w tym, iż pozostaje on niezrealizowaną deklaracją, co usprawiedliwiać ma trudna sytuacja finansowa państwa. Przechodząc do istoty aktualnego konfliktu toczącego się pomiędzy politykami, prawnikami a środowiskiem psychiatrycznym 19

Józef Krzysztof Gierowski i psychologicznym, warto przypomnieć, iż szeroko rozumiana psychiatria ma leczyć, wspierać i pomagać, kształtować pozytywne postawy wobec osób chorych i zaburzonych psychicznie, zapobiegać stygmatyzacji i wykluczeniu społecznemu, nie zaś zastępować wymiar sprawiedliwości w realizowaniu jego podstawowych celów i zadań, zabezpieczających porządek prawny, w tym także poprzez izolację społecznie niebezpiecznych jednostek. Nie wnikając w szczegóły trudno nie dostrzec, iż nieliczne, niejasne i ogólne sformułowania odnoszące się do postępowania terapeutycznego zawarte zarówno w ustawie, jak i rozporządzeniach wykonawczych nie pozwalają na uznanie, iż w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym realizowane będą jakiekolwiek świadczenia zdrowotne, które, zgodnie z obowiązującymi standardami, nazwać można psychoterapeutycznymi. Trzeba podkreślić, iż z aktualnego stanu wiedzy naukowej wynika jasno, iż poddawanie przymusowej psychoterapii, w warunkach izolacji quasi więziennej osób upośledzonych umysłowo, a także z zaburzeniami osobowości czy też zaburzeniami preferencji seksualnych jest pozbawione sensu, z uwagi na powszechnie podkreślany w literaturze przedmiotu brak skuteczności takich działań. W świetle powyżej przytaczanych poglądów fikcją jest utrzymywanie stanowiska, iż celem ustawy z 22 listopada 2013 r. jest leczenie wymienionych w niej osób. Od lat środowisko psychologiczne i psychiatryczne jasno i jednogłośnie formułuje swoje poglądy w fundamentalnej sprawie przymusowa hospitalizacja możliwa jest wyłącznie na zasadach określonych w ustawie psychiatrycznej, tj. w przypadku stwierdzenia choroby psychicznej, a także dodatkowych warunków, różnych w zależności od nagłego czy wnioskowego trybu postępowania. Procedury zawarte w ustawie z 22 listopada 2013 r. to wyłącznie prawne rozwiązanie kwestii osób niebezpiecznych opuszczających zakłady karne, polegające na instrumentalnym traktowaniu psychiatrii, jej pacjentów i pracowników, a także nonszalancki i arogancki stosunek do problematyki ochrony zdrowia psychicznego i tych, którzy z niej korzystają. Celem ustawy jest jedynie izolowanie niebezpiecznych i złych ludzi, nie zaś ich leczenie 2. 2 J. K. Gierowski, Apel w związku z wejściem w życie ustawy z 23.10.2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób oraz wynikającymi z niej dla opieki psychiatrycznej implikacjami organizacyjnymi, diagnostycznymi, terapeutycznymi i opiniodawczymi, Psychiatria Polska 2013, vol. 47, nr 6, 967-972. 20

Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia... Zasady prognozowania w psychologii i psychopatologii sądowej W obowiązującym systemie polskiego prawa karnego spotkać można instytucje, pojęcia czy też kryteria, które w swej istocie odnoszą się bezpośrednio do kwestii związanych z szeroko ujmowanym prognozowaniem. Punktem wyjścia niżej przedstawionych rozważań jest stwierdzenie, iż formułowanie sądów prognostycznych dotyczących niedozwolonych prawem, przestępnych zachowań, jest jednym z najtrudniejszych problemów, wciąż niedopracowanym metodologicznie. Na pewno nie można go powierzać nie specjalistom. To nadzwyczaj złożona kwestia, wielowymiarowa i nieleżąca wyłącznie w zakresie kompetencji lekarzy psychiatrów czy też orzekającego sądu. Z licznych naukowych opracowań jasno wynika, iż trudno o mniej trafne sądy niż oceny prognostyczne, zwłaszcza, gdy wychodzą one poza problematykę medyczną 3. Problem wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego to zagadnienie o charakterze prognostycznym, ściśle związane z szacowaniem ryzyka zachowania niezgodnego z prawem czy też prawdopodobieństwa naruszenia porządku prawnego. Taki właśnie charakter ma stwierdzanie, zgodnie z ustawą z 22 listopada 2013 r. 4, co najmniej wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego przez osoby nią objęte. W związku z powyższym warto przypomnieć podstawową wiedzę odnoszącą się do zasad formułowania sądów prognostycznych. Przez prognozę rozumiemy w języku potocznym przepowiednię, wczesne rozpoznanie lub perspektywiczną ocenę jakichś wydarzeń lub procesów. W naukach humanistycznych i behawioralnych chodzi konkretnie o zapowiedź zachowania, przebiegu procesu, choroby lub zachowania społecznego grupy jednostek 5. 3 J. K. Gierowski, Czynniki ryzyka przemocy i psychopatyczne zaburzenia osobowości u sprawców przestępstw seksualnych, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2009, nr 64-65, s. 21-47, J. K. Gierowski, L. Paprzycki, Środki zabezpieczając: umieszczenia w zamkniętym odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, w zakładzie karnym, w zakładzie zamkniętym przeznaczonym dla sprawców przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych albo skierowania takich sprawców na leczenie ambulatoryjne, [w:] L. Paprzycki red., System prawa karnego. Środki zabezpieczające, t. 7, C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 119-251. 4 Zob. ustawa z 22.11.2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz. U. z 2014 r., poz. 24). 5 Słownik współczesnego języka polskiego, t. 1, Opracowanie redakcyjne: Zespół Wydawnictwa WILGA pod kierunkiem A. Sikorskiej-Michalak i O. Wojniłko, Warszawa 1998, s. 170. 21

Józef Krzysztof Gierowski Prognoza kryminalna to zapowiedź przyszłego zachowania człowieka lub grupy ludzi rozpatrywana w kontekście funkcjonowania systemu prawa karnego. Prognoza możliwego zagrożenia porządku prawnego lub wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia określonego czynu zabronionego stanowi szczególną formę ukierunkowanych na sprawcę, indywidualnych przewidywań dotyczących recydywy, zarówno w jej prawno-karnym jak i kryminologicznym ujęciu. Chodzi przy tym, w sytuacji stosowania leczniczych środków zabezpieczających, nie tyle o każdą formę przyszłego zachowania sprawcy stanowiącego czyn zabroniony, lecz o przestępstwa (czyny zabronione) o znacznej społecznej szkodliwości, charakteryzujące się np. znacznym nasileniem przemocy. Można też wskazać cały szereg istotnych kwestii ujmujących zagadnienia diagnozy i prognozy z interdyscyplinarnego punktu widzenia psychologicznego, psychiatrycznego, prawno-karnego, czy też kryminologicznego. Trudno nie dostrzec, że we wszystkich tych obszarach powstaje pytanie o relację między prognozą a diagnozą. Wywodzące się z języka starogreckiego słowo diagnoza opisywane jest w języku polskim jako rozpoznawanie, identyfikowanie, rozróżnienie lub decydowanie. Słowo to zostało wprowadzone do medycyny i używane tam jest w oryginalny sposób. W tym obszarze językowego uzusu możemy mówić o rozpoznaniu choroby, jej przyczyn i przebiegu oraz związanym z nim wynikiem leczenia 6. Analogicznie do tego procesu pojęcie diagnoza zostało wprowadzone do psychologii, w pierwszym rzędzie do psychologii klinicznej. Można przy tym rozróżnić następujące zharmonizowane ze sobą obszary funkcjonalne. Rozpoczyna je opis określonych problemów, cech i zakłóceń tworzących bazę wyjściową do dalszego postępowania. Fakty te najlepiej przedstawić symptomatycznie, zgodnie z opisem ich specyficznego rodzaju, cech, częstości i przebiegu. Kolejnym krokiem jest klasyfikacja lub przyporządkowanie diagnozy do systemu klasyfikacji (np. ICD-10, DSM IV-TR, DSM-V). Następnie należy wyjaśnić diagnozowane syndromy. Z tego wyjaśnienia można dopiero stworzyć, w idealnym przypadku, przy uwzględnieniu ewentualnych interwencji, prognozę dotycząca przebiegu analizowanego zjawiska czy procesu. Na zakończenie można wymienić fachową ocenę, analizę powodzenia lub niepowodzenia branych pod uwagę interwencji, leczenia i środków. Diagnoza, a tym samym i prognoza, jako końcowy wynik procesu, jest 6 Słownik współczesnego języka polskiego, t. 2, Opracowanie redakcyjne: Zespół Wydawnictwa WILGA pod kierunkiem A. Sikorskiej-Michalak i O. Wojniłko, Warszawa 1998, s. 150. 22

Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia... porównywalna z metodą eksperymentalną. W tym procesie można ustalić hierarchicznie zharmonizowane następujące kroki: 1) wyjaśnienie postawionych pytań; 2) postawienie konkretnych hipotez badawczych; 3) sprawdzenie kompetencji naukowych niezbędnych do rozwiązania problemu; 4) wybór, realizację i interpretację technik metody; 6) postawienie diagnozy i zredagowanie ostatecznej opinii (ekspertyzy) 7. Podczas przedstawionego powyżej, schematycznego w swej formie, procesu diagnozowania psychiatryczno-psychologicznego nie można zapominać o prawnym kontekście postępowania diagnostycznego, jest on bowiem podstawowym punktem odniesienia opisanych czynności i kroków diagnostycznych. Każde postawienie prognozy składa się z elementów normatywnych i empirycznych 8, przy czym w zakresie normatywnym ustala się kryteria, którymi powinna kierować się prognoza. Normatywne warunki ramowe ustalane są przez ustawodawcę i precyzowane, opracowywane oraz modyfikowane w codziennej praktyce stosowania prawa. W przeciwieństwie do tego ustalane są podrzędne empiryczne elementy diagnostyczne wymagające sięgnięcia do naukowego stanu wiedzy np. o warunkach, przyczynach, czy okolicznościach popełniania przestępstw. Istotną rolę wśród elementów empirycznych odgrywają specjalnie w tym celu opracowane techniki i narzędzia diagnostyczne. W przypadku analizowania kwestii związanych ze środkami leczniczo-zabezpieczającymi decydujący jest ich zaradczy i zabezpieczający charakter. Jest on ukierunkowany, w pierwszym rzędzie, na zabezpieczenie lub ochronę społeczeństwa przed niedozwolonymi, zagrożonymi karą kryminalną, społecznie szkodliwymi, najczęściej zawinionymi zachowaniami. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że rzeczoznawca (ekspert, biegły) w tych okolicznościach nie wdaje się w ogóle w ocenę stopnia niebezpieczeństwa czy społecznej szkodliwości przestępstwa, pozostawiając to do analizy i oceny prawnikowi (sądowi). Porównywalne, choć z pewnością trudniejsze dylematy dotyczą kwestii prawdopodobieństwa dalszych, przyszłych zagrożeń. Generalnie można przypuszczać, że sprawca popełni jeszcze jedno lub kilka niebezpiecznych 7 J.K. Gierowski, L. K. Paprzycki, Niepoczytalność i psychiatryczne środki zabezpieczające. Zagadnienia prawno-materialne, procesowe, psychiatryczne i psychologiczne, Monografie prawnicze, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 308-328. 8 M. Bock, Gegenwärtiger Stand der kriminologischen Prognoseforschung, [w:] Forensia-Jahrbuch, band 3, Springer-Verlag, Berlin 1992, s. 29-42; Ch. Frank, G. Harrer red., Kriminalprognose, Alkoholbecinträchtigung-Rechtsfragen und Begutachtungsprobleme, [w:] Forensia-Jahrbuch, band 3; Springer-Verlag, Berlin 1992; A. Stoever, F. Wendt, Kriminalprognoze im klinischen Kontext, [w:] F. Häßler, W. Kinze, N. Nedopil red. Praxishandbuch Forensische Psychiatrie des Kindes, Jugend und Erwachsenenalters Grundlagen, Begutachtung und Behandlung, Medizinisch Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Berlin 2011, s. 463-474. 23

Józef Krzysztof Gierowski przestępstw tego samego typu. Występuje tu przede wszystkim problem, jaki stopień pewności musi mieć wymagane przez ustawodawcę prawdopodobieństwo odnoszące się do prognozowania takiego niedozwolonego zachowania. W tej kwestii nie wypowiadają się jednoznacznie ani ustawodawca, ani komentatorzy. Pewne jest tylko, że nie można wymagać jedynie prawdopodobieństwa tylko graniczącego z pewnością, ani takiego, gdzie więcej faktów przemawia za niż przeciw. Nie wystarczy też prognoza, że popełnienie takich czynów zabronionych w przyszłości nie jest wykluczone, jest możliwe lub tylko prawdopodobne. Przypuszczenia dotyczące przyszłości muszą wykazywać znaczne prawdopodobieństwo określonego zachowania, jego bliską możliwość, mówiąc krótko chodzi o wysoki stopień analizowanego prawdopodobieństwa 9. Dla psychiatryczno-psychologicznych czynności diagnostycznych związanych z formułowaniem prognozy ważne są trzy fundamentalne pytania odnoszące się, po pierwsze, do oceny osobowości sprawcy, w tym zwłaszcza jej funkcjonalnych i strukturalnych właściwości z perspektywy psychopatologii, po drugie, do oceny motywacyjnych warunków czynu zabronionego, oraz po trzecie, do ogólniejszej oceny ryzyka przyszłego zachowania na podstawie obu pierwszych, charakterystycznych dla osoby sprawcy warunków. Analizując diagnostyczne przesłanki i metody stawiania prognozy można odwołać się do wyróżnianych w literaturze przedmiotu podziałów metod na intuicyjne, statystyczne i kliniczne. Metoda intuicyjna jest najczęściej stosowana w codziennej praktyce organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Każdy wyrok zawiera również prognozę sądową dotyczącą np. przyszłych możliwych skutków orzeczonych kar i środków karnych. W większości przypadków orzekania w procesie karnym nie jest nawet możliwe zasięganie czasochłonnych i drogich opinii specjalistów. Decyzje podejmowane tu są na podstawie indywidualnego doświadczenia życiowego i zawodowego prawnika, stanowiącego organ procesowy. Na gruncie krytyki subiektywności formułowanych intuicyjnie prognoz rozwinęły się tzw. metody statystyczne. Ich początki sięgają lat 20. ub. stulecia w USA. Decydujące w opracowaniu tego typu prognoz były 9 H. Göppinger, Zur Beurteilung der Kriminalprognose, [w:] Forensia, band 1, Facultas Verlag, Wien 1976, s. 9-24; N. Leygraf, S. Nowara, Prognosegutachten Klinisch psychiatrische und psychologische Beurteilungsmöglichkeiten der Kriminalprognose, [w:] Forensia-Jahrbuch, band 3, Springer Verlag, Berlin 1992, s. 43-63; E. Yundina, S. Stuebner, M. Hollweg, C. Stadtland red., Forensische Psychiatrie als interdisziplinäre Wissenschaft, Medizinisch Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Berlin 2012. 24

Uwagi psychologa sądowego o możliwościach opiniowania o stopniu zagrożenia... względy praktyczne, a mianowicie otrzymanie ekonomicznej, prostej i obiektywnej metody umożliwiającej rozróżnienia sprawców zagrożonych powrotem do przestępstwa od pozostałych. Efektem prac badaczy było stworzenie tzw. tablic prognoz. W tej przyjętej początkowo z dużym entuzjazmem i bardzo cenionej metodzie chodziło przede wszystkim o proste wyliczenie predykatorów, które miały pozwolić na odejście od spekulacji i oparcie prognozy przyszłego zachowania na naukowych podstawach. Ze względu na budzącą zastrzeżenia trafność w diagnozie indywidualnej tego typu, podjęto próbę ulepszenia technik statystyczno-metodycznych. Miało to poprawić dokładność stawianych prognoz. Zamierzano osiągnąć to przez stosowanie wielowariantowych technik, które miały lepiej i pewniej uwzględniać wzajemną zależność czynników o różnorodnym znaczeniu 10. Próby te określano w literaturze jako metodę strukturalną lub grupowania. Również te próby przyniosły rozczarowanie. Dodatkowo w latach 70. doszedł zarzut etykietyzacji, tym bardziej, że instrumenty prognostyczne używane były często przez laików 11. Podobny los spotkał propozycję stawiania prognozy wyłącznie przy pomocy wybranych testów psychologicznych. Na początku lat 50. S. R. Hathaway próbował m.in. stworzyć z pojedynczych skal i elementów testu MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) 12 wskaźniki prognostyczne. Porównywalne badania nad MMPI prowadzili do lat 70. J. Boesch i jego współpracownicy, a G. Hengesch 13 analizował w badaniach katamnestycznych prowadzonych na nieletnich przestępcach, czy i w jakim stopniu dane z testów nadają się na predykatory przyszłego zachowania. Podsumowując ocenę metod statystycznych w indywidualnej prognozie przestępczości dochodzi się do wniosku, że przy całej ich ekonomii i obiektywności, w najlepszym przypadku mogą być stosowane jako uzupełnienie obszernego, wielokierunkowego, subtelnego badania diagnostycznego, nie stanowią natomiast żadnej alternatywy do wymaganej przez ustawodawcę oceny idiograficznej polegającej na pogłębionym, indywidualnym studium jednostki. 10 H. J. Schneider, Kriminalprognose, [w:] Psychologie des 20. Jahrhundert, H. J. Schneider red., band 4, Auswirkungen auf die Kriminologie, Kindler Verlag, Zürich 1981, H. L. Schreiber, Juristische Grundlagen, [w:] U. Venzlaff red., Psychiatrische Begutachtung, Fischer Verlag, Stuttgart 1986, s. 3-77. 11 M. Bock, Gegenwärtiger Stand der kriminologischen Prognoseforschung, [w:] Forensia-Jahrbuch, band 3, Springer Verlag, Berlin 1992, s. 29-42. 12 M. Matkowski: MMPI badanie, opracowanie, interpretacja, Pracownia Terapii i Rozwoju Osobowości, Poznań 1992. 13 G. Hengesch, Über die Zusammenhänge von Freud-und Selbstbeurteilung bei der Stellungnahme zur Prognose der Rückfälligkeit, [w:] Der psychiatrische Sacherständige im Strafrech, H. Witter red., Springer Verlag, Berlin 1987. 25