PTAKI W MIEŚCIE KIELCE 2012

PTAKI W MIEŚCIE KIELCE 2012

PTAKI w mieście Pierwotne, naturalne siedliska ptaków są poza miastem w lesie, na łące, na stawach, jeziorach, rzekach, w górach. Wiele gatunków jednak występuje powszechnie w miastach. Ptaki w Kielcach widujemy na co dzień w ogrodzie, na ulicy, w parku, na balkonie... Warto się więc zastanowić, co sprawiło, że miasta stały się dla nich atrakcyjne. Mówimy, że nastąpiła u nich urbanizacja, czyli przystosowanie się do miejskich warunków życia. W populacjach ptaków miejskich zaszło wiele zmian. Zwiększyło się zagęszczenie, ptaki stały się mniej płochliwe, wybierają nietypowe miejsca do zakładania gniazd, poszukują innego pokarmu, stały się bardziej osiadłe nie podejmując sezonowych wędrówek, wcześniej przystępują do lęgów. Ptaki miejskie śpiewają głośniej i często wplatają w swój śpiew dźwięki przypominające odgłosy miasta (syreny, alarmy samochodowe, dźwięki wydawane przez środki komunikacji). Jak wynika z badań naukowych ptaki miejskie zmieniają swój tryb życia tak bardzo, że mają duże trudności z powrotem do swoich naturalnych siedlisk. Bogactwo gatunków jest często duże. Lista gatunków stwierdzonych na terenie miasta Kielce obejmuje aż 230 pozycji. W ciągu ostatnich stu lat w dużych miastach i ich otoczeniu wybudowano wiele budynków mieszkalnych, przemysłowych oraz budynków użyteczności publicznej urzędów, sklepów, kin, teatrów itp. W związku z tym część gatunków ptaków zniknęła z tego terenu, część z nich przystosowała się do zmienionych warunków, uzyskując sukces lęgowy. Takie gatunki jak wróbel, szpak, gołąb, jerzyk, oknówka, sierpówka i wiele innych przystosowały się do dostępnego źródła pokarmu i znalazły odpowiednie miejsca na założenie gniazda. Można by powiedzieć, że miasto stało się miejscem życia dla człowieka i dla ptaków. Wysokie zagęszczenie ptaków w miastach ma wiele przyczyn. Klimat miasta znacznie różni się od terenów pozamiejskich. Charakteryzuje się wyższą temperaturą, średnio w roku od 0,5 do 3 C, a zimą nawet o 10 C. Spowodowane to jest efektem cieplarnianym ze względu na zwiększone wytwarzanie dwutlenku węgla oraz promieniowaniem ciepła z poszczególnych ogrzewanych budynków. Również wahania temperatury między dniem a nocą są mniejsze, gdyż nagrzane w dzień budynki oddają ciepło w nocy. Wpływ na zachowanie ptaków ma także wieczorne i nocne oświetlenie. Miasto to wyspa ciepła, łatwiej tu przetrwać zimowe chłody 2 fot. 01

Miasto z ekologicznego punktu widzenia nie jest jednorodne, ale składa się z mozaiki siedlisk. Wysokie i niskie budynki, parki porośnięte drzewami i krzewami, ogrody, trawniki, ulice z różnorodnymi elementami, takimi jak latarnie, wystawy sklepowe, reklamy, fontanny, większe i mniejsze zbiorniki wodne, często rzeki - to miejsca dla bardzo zróżnicowanej ornitofauny. fot. 02 fot. 03 fot. 04 fot. 05 Miasto to mozaika siedlisk stare i nowe budynki, parki, ogrody Ptaki w mieście korzystają z pokarmu naturalnego (nasiona drzew, krzewów i roślin zielnych, owady, gryzonie) oraz są dokarmiane, celowo lub przypadkowo, przez ludzi. Zakładamy karmniki na balkonach, w ogródkach, w parkach i skwerach. Często stołówkami ptaków są śmietniki przydomowe i wysypiska odpadów komunalnych. Ptaki wnikają do pomieszczeń takich jak sklepy spożywcze, piekarnie, magazyny produktów spożywczych, gdzie są niepożądane. 3

fot. 06 fot. 07 Modraszka żerująca na kuli tłuszczu i kawka na owocach jarzębiny Jednym z najważniejszych czynników wpływających na zasiedlanie przez ptaki miast jest dostępność miejsc do zakładania gniazda. Dla wielu z nich będą to krzewy i drzewa, które są niejako naturalnymi miejscami do wybudowania gniazda i wychowania potomstwa. Jednak w mieście to występujące tutaj budowle stanowią dla nich najczęściej wykorzystywane siedlisko. Budynki stały się namiastką ścian skalnych, których liczne zakamarki i otwory zastępują występujące na skalnych urwiskach szczeliny i półki. Również gatunki, które gnieżdżą się w dziuplach, w miastach wybierają różnego rodzaju występujące w ścianach otwory. fot. 09 fot. 08 fot. 11 fot. 10 4

Przyjrzyjmy się gatunkom ptaków, związanym z budynkami w miastach. fot. 26 fot. 13 fot. 12 fot. 15 fot. 14 5

Jerzyk Bardzo często mylony z jaskółkami, od których różni się jednolicie brunatnym ubarwieniem ciała oraz długimi, sierpowatymi skrzydłami, których nie zgina w locie. Ogon krótki, rozwidlony. W okolicy nasady dzioba i podbródka niewielkie rozjaśnienie. Latem krążące nad miastem stada jerzyków wydają przenikliwy, ostry pisk sriii. Pierwotnie zasiedlał skały oraz dziuplaste drzewa. Obecnie gatunek silnie związany z miastami, w których występuje wyższa zabudowa. Pierwsze jerzyki po powrocie z zimowisk zaobserwować można na początku maja. Okres lęgów trwa od połowy maja do początku sierpnia. W połowie sierpnia większość naszych jerzyków jest już w drodze na afrykańskie zimowiska. Gatunek gniazdujący kolonijnie, najczęściej w stropodachach, wszędzie tam gdzie otwory wlotowe mają 5-8 cm średnicy. Wykorzystuje także szczeliny w elewacji i zakamarki dachów. Gniazdo buduje bezpośrednio na podłożu z piór i resztek roślin sklejonych śliną. Jerzyk wyprowadza tylko jeden lęg, po stracie czasami go powtarza. Jerzyki żywią się owadami, w tym gatunkami uciążliwymi dla ludzi. W wielu miastach Polski liczba jerzyków zmniejsza się w ostatnich latach na skutek prowadzonych na szeroką skalę remontów i ocieplania budynków, podczas których zatykane są otwory i szczeliny, w których gniazdują jerzyki. W miejsce utraconych siedlisk należy stosować zawieszanie skrzynek. 6

Dymówka Jaskółka o długich skrzydłach i wyraźnie rozwidlonym ogonie. Głównym składnikiem jej diety są owady. Zamieszkuje wnętrza obór, stajnie, przedsionki domów, hale fabryczne i inne dostępne pomieszczenia. Nietypowo gnieździ się pod mostami. Dymówka z zimowisk powraca pod koniec marca i w kwietniu. W okresie od maja do lipca wyprowadza 2-3 lęgi. Gniazduje pojedynczo lub w niewielkich koloniach. Gniazdo półotwarte w kształcie półkuli, przylepione do ściany, wykonane jest z błota i gliny, często wzmocnione źdźbłami traw. Gatunek w wielu częściach kraju zanikający z powodu zamykania otworów wlotowych do budynków. Wędrujące dymówki wieczorem zbijają się w wielkie stada, które na noc zapadają w rozległe trzcinowiska. Oknówka To gatunek jaskółki o niezbyt głębokim wcięciu na ogonie i kontrastowo czarno-białym upierzeniu z granatowym połyskiem na grzbiecie. W locie dobrze widoczna biała plama na kuprze. Pierwotnie lęgowy na urwiskach skalnych, obecnie zasiedla głównie wsie i miasta. Oknówka w naszym kraju pojawia się w kwietniu. Od maja do sierpnia wyprowadza od 2 do 3 lęgów. Gatunek ten gniazduje często w koloniach, nawet do kilkuset gniazd. W odróżnieniu od dymówki gniazdo zakłada na zewnątrz budynku w takich miejscach jak wnęki okienne, okapy dachów, nisze pod balkonami i gzymsami. Ponadto notuje się przypadki kolonii lęgowych zakładanych pod konstrukcjami mostów. Gniazdo w kształcie półkuli podczepione do sufitu i ściany. Wykonane jest z błota i gliny, wyścielone włosiem, piórami i źdźbłami traw. Warunkiem występowania jaskółek jest dostępność materiału na gniazdo błota, zbieranego najczęściej na placach budowy czy nieutwardzonych drogach w najbliższej okolicy. 7

Kawka Ptak wielkości gołębia o czarnym upierzeniu z popielatą głową i karkiem oraz jasnymi tęczówkami. Kawki to ptaki bardzo towarzyskie w czasie żerowania, głownie w okresie zimowym, widywane są w stadach mieszanych z gawronami. Należą do najpospolitszych ptaków krukowatych spotykanych na terenach zabudowanych. Do lęgów przystępują wczesną wiosną na przełomie marca i kwietnia. Miejscem gniazdowania są przede wszystkim budynki ze szczelinami i wnękami umożliwiającymi odbycie lęgów. Kawki bardzo chętnie zajmują stropodachy, jeśli otwory wlotowe mają więcej niż 8 cm średnicy. Gniazdo zbudowane z gałęzi, często z użyciem papieru, szmat i trawy. Zazwyczaj wyprowadza jeden lęg w roku, młode opuszczają gniazda do końca czerwca. Jej liczebność spada, głównie z powodu niszczenia dogodnych miejsc lęgowych w zabudowie. Obok wróbla i jerzyka kawka jest najbardziej narażonym gatunkiem w awifaunie miejskiej. Żerując na trawnikach oraz grządkach kawki przyczyniają się do ograniczenia liczby pędraków, z kolei na targowiskach, chodnikach i przy śmietnikach pozostawianych przez człowieka odpadków. Mazurek Jest nieco mniejszy od wróbla, z którym może być często mylony. Podstawową cechą odróżniającą jest czekoladowo-brązowa czapeczka, czarna plama na białym policzku oraz biały kark. Obie płcie ubarwione jednakowo. Występuje w zabudowie wsi i miast. Bardziej niż wróbel związany jest z terenami zadrzewionymi (parki, ogrody, śródpolne zadrzewienia). W okresie lęgowym gatunek głównie owadożerny, przez pozostałą część roku odżywia się nasionami różnych roślin. Rzadziej odwiedza karmniki, chętnie natomiast szuka nasion na ziemi. Gatunek osia- 8

dły. Odbywa od 2 do 3 lęgów w okresie od kwietnia do sierpnia. Gniazdo uwite z trawy, korzonków roślin, wyściełane grubą warstwą piór. Pierwotnie gatunek gniazdował w dziuplach drzew; obecnie często wykorzystuje także budki lęgowe oraz różnego rodzaju szczeliny w elewacjach budynków i pod dachówkami. Podobnie jak wróbel jest silnie zagrożony wyginięciem w wielu miastach Europy. Wróbel Powszechnie znany gatunek związany ściśle z terenami zabudowanymi. Występuje we wsiach oraz miastach. Samiec i samica różnią się wyglądem. Gniazduje pojedynczo lub w luźnych koloniach (kilka gniazd w bliskim sąsiedztwie). Odbywa do 3 lęgów w okresie od marca do sierpnia. Gniazdo, uwite z trawy, słomy i piór w kształcie kuli z wejściem z boku, umiejscowione we wszelkiego rodzaju szczelinach, pod parapetami, dachami, murami, zasiedla również dziuple i budki lęgowe. Wiosną wróble żywią się owadami, w pozostałej części roku głównym składnikiem pożywienia są nasiona. W rolnictwie gatunek ten może powodować niewielkie straty w uprawach, gdzie do odstraszania stad ptaków stosuje się strachy na wróble. W wielu krajach nastąpił silny spadek liczebności tego gatunku związany z utrata miejsc lęgowych i żerowiskowych. 9

Gołąb miejski Pochodzi od dziko żyjącego na południu Europy gołębia skalnego. Na skutek krzyżowania się z gołębiem domowym ubarwienie może być silnie zróżnicowane. Preferuje dzielnice miast ze starą zabudową. Gniazduje często w koloniach, w niszach budynków, strychach, stropodachach, otworach wentylacyjnych powyżej 10 cm średnicy i na balkonach. Gniazdo zbudowane z gałązek i śmieci, luźne i niezbyt trwale. Wyprowadza 2-3 lęgi w roku, a okres lęgowy może trwać cały rok. Gołąb miejski należy do gatunków bardzo plastycznych i stosunkowo licznych w większych miastach. Bywa uciążliwy ze względu na odchody w miejscach gromadzenia się większej liczby ptaków. W celu ochrony przed gołębiami na budynkach instalowane są specjalne urządzenia. Kolejna kwestia to dokarmianie gołębi nie należy przyzwyczajać ptaków do miejsc, które pełnią funkcje użytkowe: skwery z ławkami, chodniki, balkony, parapety itp. Sierpówka Jest mniejsza i smuklejsza od gołębia miejskiego, a jej upierzenie jest beżowo-popielate z wyraźnym czarnym sierpowatym paskiem na karku. Terytorium wyznacza charakterystycznym gruchaniem gu guu gu. Ojczyzną sierpówki jest południowa Azja, skąd przez Półwysep Bałkański w połowie XX wieku zasiedliła niemal całą Europę. Gatunek ten jest związany z siedzibami ludzkimi, spotykany zarówno na wsiach, jak i w miastach. Głównym pożywieniem sierpówki są nasiona chwastów, traw i zbóż; obecnie ptaki korzystają coraz częściej z dokarmiania przez ludzi. Gatunek osiadły, wyprowadzający od 2 do 3 lęgów w okresie od marca do sierpnia. Gniazdo z suchych patyków i korzeni układanych w rozwidleniu gałęzi drzew. Część ptaków lęgnie się w budynkach na balkonach, gzymsach, czasami na parapetach czy konstrukcjach hal. 10

Pustułka Średniej wielkości ptak szponiasty z rodziny sokołowatych. Sylwetka smukła o długich skrzydłach i ogonie. Wyraźny dymorfizm płciowy: samica i osobniki młode są mniej kontrastowo ubarwione. W pobliżu gniazda ptaki odzywają się charakterystycznym, wysokim i donośnym głosem: ki ki ki ki ki. Gatunek związany z krajobrazem rolniczym (zadrzewienia śródpolne, doliny rzeczne), obecnie coraz częściej spotykany w miastach. Poluje przeważnie na otwartych przestrzeniach, można ją wtedy zaobserwować jak zawisa w powietrzu trzepocząc przy tym dość szybko skrzydłami. Często przesiaduje w eksponowanych miejscach: słupy, drzewa, wysokie części budynków. Głównym składnikiem pożywienia są drobne gryzonie: myszy, norniki i szczury. Pustułka w krajobrazie rolniczym zajmuje gniazda innych ptaków, czasami gniazduje w dziuplach drzew i na skałach kamieniołomów. W zabudowie wybiera wyższe budynki z niszami i stropodachami, a także wieże i sygnaturki kościołów. Lęgi od końca kwietnia do początku lipca. W budynkach jaja składane są bezpośrednio na podłożu lub na cienkiej warstwie wyściółki. Wokół gniazda gromadzą się wypluwki. Jako zastępcze miejsca lęgowe stosuje się drewniane półotwarte skrzynki o szerokim wlocie. 11

Płomykówka To sowa wielkości gołębia, o smukłej sylwetce. W części twarzowej widoczna sercowata jasna szlara. Występuje w krajobrazie wsi oraz w miastach, wszędzie tam gdzie w pobliżu lęgowisk są dogodne tereny żerowiskowe: łąki, pastwiska i pola. Podstawę diety płomykówki stanowią gryzonie w tym myszy, norniki i szczury. Gatunek osiadły. Nawoływania płomykówki można usłyszeć od lutego do lipca. Terytorialne samce wydają donośny, modulowany, nieco zachrypnięty głos. Sowa ta gniazduje na strychach i sygnaturkach kościołów, w młynach, ratuszach, wieżach, stodołach, transformatorach, a czasami nawet w gołębnikach. W miastach lęgnie się w otworach wentylacyjnych budynków. Jaja składane są bezpośrednio na podłożu. W miejscu odbywania lęgów mogą gromadzić się duże ilości wypluwek niestrawionych resztek pokarmu: sierści i kości. Podczas remontów wloty na strychy są zamykane. Zastępczo jako miejsca lęgowe powinno się wtedy stosować budki lęgowe mocowane wewnątrz budynku. Pójdźka 12 To sowa nieco większa od szpaka. Sylwetka krępa z dużą, okrągłą głową i krótkim ogonem. Lot falisty, skrzydła zaokrąglone i krótkie. Często widywana jest w dzień lub tuż po zachodzie słońca w dobrze widocznych miejscach: na słupach, kominach, dachach. Gdy jest zaniepokojona w charakterystyczny sposób potrząsa ciałem i kiwa głową. Potrafi sprawnie chodzić po ziemi chwytając pożywienie: głównie bezkręgowce oraz gryzonie. Zamieszkuje urozmaicone tereny otwarte z mozaiką łąk i pastwisk, stare sady, aleje wierzbowe. W połowie ubiegłego wieku był to gatunek bardzo liczny, obecnie jego liczebność spada i obok płomykówki, należy do najbardziej zagrożonych sów w Polsce. W miastach gniazdo zakłada najczęściej w otworach wentylacyjnych i ko-

minowych oraz szczelinach murów. Zasiedla też poziome budki mocowane do budynków i drzew. Jaja składane są bezpośrednio na podłożu, bez wyściółki. W okresie lęgowym (od marca do lipca) pójdźki intensywnie nawołują. Samce wydają donośny, terytorialny głos, często tłumaczony jako słowo pójdź stąd polska nazwa gatunkowa. Puszczyk Sowa wielkości gawrona o zwartej, masywnej sylwetce z krótkim ogonem i dużą głową. W Polsce występują dwie formy barwne puszczyka: szara i rdzawa. Gatunek związany ze starszym drzewostanem (lasy mieszane i liściaste), zasobnym w odpowiednią ilość dziupli. Ponadto zasiedla stare parki, cmentarze, przydrożne aleje, w niewielkim stopniu również budynki. Żeruje zarówno pośród drzew jak i na terenach otwartych. Poluje głównie na nornice i szczury, ale również na ptaki, owady, a nawet płazy i gady. Jest to gatunek osiadły, którego nawoływania usłyszeć można niemalże przez cały rok. Intensywnie ptaki ozywają się od końca stycznia do połowy kwietnia. Terytorialne samce wydają charakterystyczne miauczące huhuhuuuu, glos kontaktowy samicy to krótkie kuwik. Sowa ta wyprowadza tylko jeden lęg w roku. W budynkach gniazduje na strychach i w kominach, czasami w otworach wentylacyjnych. Ptaki gniazdujące w zabudowie często przesiadują na drzewie zlokalizowanym bezpośrednio przy wlocie do budynku. 13

Kopciuszek Ptak o smukłej sylwetce, niewiele mniejszy od wróbla. Dorosły samiec charakteryzuje się czarnym ubarwieniem kontrastującym z białym lusterkiem. Samica jest ciemnoszaro-brązowa. Pierwotnie kopciuszki były ptakami nasłonecznionych stoków, obecnie liczniejsze są w krajobrazach rolniczych, we wsiach oraz zabudowie miast. Gniazdo zbudowane głównie z traw i korzonków, wyściółka to pióra oraz mech, umieszczone pod okapami, w szczelinach budynków i murów, a także w konstrukcjach mostów, kamieniołomach itp. Pokarm to głównie owady i pająki, jesienią jagody i inne owoce. Od kwietnia do czerwca wyprowadza dwa lęgi. Gatunek zimujący na południu Europy, chociaż ze względu na dostępność pokarmu, coraz częściej pozostaje u nas na zimę. Pliszka siwa To ptak o czarno-biało-szarym upierzeniu i smukłej budowie ciała. Charakterystycznie biega drepcząc kroczkami, rytmicznie ruszając głową i kiwając ogonkiem. Często spotykana na brzegach rzek i zbiorników wodnych. Gnieździ się na wsiach i w zabudowie miejskiej. Gniazdo umieszczone pod strzechami, w załamaniach, w szczelinach, pod mostami, pod korzeniami. Wyprowadza 2-3 lęgi w roku od końca kwietnia do czerwca. Najczęściej poluje na drobne owady: komary, muchy. Od września zaczyna wędrówkę na południe Europy, powrót na legowiska do końca kwietnia. 14

Szpak Jest nieco mniejszy i mniej smukły od kosa, ma krótki ogon. Jesienią szpaki zmieniają upierzenie, pojawiają się,,perełki czyli białe brzegi piór. Potrafią naśladować i wplatają w swój śpiew głosy innych gatunków ptaków, a nawet mechaniczne dźwięki. Głównym biotopem szpaka są stare dziuplaste sady, lasy liściaste, obecnie coraz częściej osiedla ludzkie. Gniazdo umieszczone najczęściej w dziupli o średnicy otworu 5-8 cm, w szczelinach budynku, skrzynkach lęgowych, rynnach. Zbudowane głównie ze źdźbeł traw, słomy, siana. Wyściółkę stanowią pióra innych gatunków. Gatunek migrujący, przylot na lęgowiska od marca. W roku od 1 do 2 lęgów. Pokarm stanowią owady i ich larwy oraz owoce, zwłaszcza jagody. 15

Modraszka Jest małą sikorą o krępej budowie ciała i krótkim ogonie, wierzch głowy intensywnie niebieski. Gnieździ się lasach liściastych i mieszanych, w parkach, ogrodach oraz sadach. Licznie lęgowa na wsiach, coraz częściej spotykana w miastach. Gniazdo w dziupli, skrzynce lęgowej a także otworach i wnękach budynków, latarniach ulicznych, zbudowane z włosia, piór, sierści i puchu. Jeden lęg w roku w końcu kwietnia i początku maja, niekiedy po stracie lęg powtórzony w końcu maja. Pożywienie stanowią głównie owady oraz pająki, jesienią owoce. Populacje środkowoeuropejskie osiadłe, modraszki z północy Europy migrują na południe. Bogatka Największa oraz najliczniejsza europejska sikora. Zasiedla wszelkiego rodzaju zadrzewienia, a w miastach najczęściej parki, sady i ogrody. Bogatka jest najbardziej związaną z osiedlami ludzkimi sikorą w Europie. Gniazdo zbudowane z włosia, sierści, piór i mchu zakłada w dziuplach, skrzynkach lęgowych, w słupach ogrodzeniowych, wnękach i szczelinach budynków. Odbywa 1-2 lęgi w roku. 16

Muchołówka szara Największa z europejskich muchołówek. Obie płcie ubarwione jednakowo. Charakterystyczny głos wydawany przez muchołówkę to szorstkie,,tck, tck, tck. Większość czasu przebywa w punkcie obserwacyjnym, tzw. czatowni, czekając na owady. Zasiedla głównie nasłonecznione obrzeża starszych drzewostanów. Coraz częściej gnieździ się w sadach, parkach, ogrodach, a w ostatnim czasie wchodzi także do miast, gdzie wybiera na gniazdo wnęki, szczeliny oraz otwory w budynkach. Chętnie zajmuje budki lęgowe. Gniazdo zbudowane głównie z suchych traw, liści, wełny, puchu roślinnego. Przeważnie 1 lęg w roku. Gatunek migrujący, przylatuje na lęgowiska w końcu kwietnia, odlatuje na zimowiska począwszy od lipca. 17

Bocian biały Znany i łatwo rozpoznawalny ptak o charakterystycznym czarno-białym upierzeniu, długich nogach i dziobie barwy czerwonej. Gniazduje najczęściej w zabudowie wsi (wyjątkowo w obrzeżach miast) sąsiadujących z dolinami rzek i polami, gdzie znajduje dogodne tereny żerowiskowe. Ptaki do lęgów przystępują w marcu, zaraz po przylocie poprawiając gniazdo lub budując nowe. Podstawowym budulcem są gałęzie, układane w warstwach. Wnętrze wyścielone jest trawą, słomą i szmatami. Intensywnie nadbudowywane gniazdo po kilku latach może osiągnąć wagę nawet do kilkuset kilogramów. Miejscem gniazdowania są przede wszystkim słupy energetyczne, drzewa, kominy; około 18% populacji krajowej gniazduje na budynkach. Ptaki zakładające gniazda na słupach elektrycznych często giną w wyniku porażenia prądem. W Polsce populację bociana białego w roku 2004 oceniono na 52 500 par. Jest to obecnie jedna z większych populacji w Europie. Krzyżówka Najpospolitszy krajowy gatunek kaczki. W locie na skrzydłach widoczne granatowe lusterka z białymi obrzeżami. Kaczka związana z dolinami rzek i wszelkiego rodzaju akwenami wodnymi. W zabudowie miast zasiedla zbiorniki w parkach, brzegi rzek a nawet małe oczka wodne. Na skutek dokarmiania coraz więcej krzyżówek pozostaje w miastach przez cały rok. Okres lęgowy trwa od kwietnia do lipca. Gniazdo zbudowane jest z traw i liści, wyścielone miękkim puchem i piórami. 18

Może znajdować się tuż nad wodą lub w znacznym oddaleniu, pod osłoną roślin zielnych i krzewów lub w dziupli. W miastach znane są przypadki gniazdowania we wnękach budynków oraz w donicach usytuowanych na tarasach i balkonach. W przypadku gniazdowania krzyżówki w budynku, należy wyczekać na moment wyklucia się piskląt i przenieść samicę i młode na najbliższy zbiornik wodny. Przedstawiona tu lista nie jest pełna, zdarza się, że w budynku gniazdują takie rzadkości jak dudek! Inne ptaki, na co dzień związane na przykład z zadrzewieniami, mogą korzystać z ciepłych schronień na strychach i stropodachach w długie zimowe noce. Nie zapominajmy też, że ptaki nie są jedynymi dzikimi lokatorami budynków swoje kolonie rozrodcze i zimowiska mają w nich także nietoperze. Nietypowy gość dzięcioł zielony nocujący zimą na stropodachu bloku 19 fot. 16

Ptaki towarzyszą ludziom od momentu, kiedy zaczęli zakładać pierwsze osady. Przez wieki żyły w otoczeniu człowieka, a ich śpiew, różnorodność barw i zachowań były nieodłącznym elementem jego otoczenia. Proces zbliżania się zwierząt do ludzi nazywamy synantropizacją. Relacje między ptakami i ludźmi są wielorakie i można je określić jako komensalizm, często jako protokooperację, wyjątkowo jako pasożytnictwo. Przykłady powyższych oddziaływań czytelnik tego opracowania zapewne będzie potrafił odnaleźć sam. Początki urbanizacji ptaków to okres średniowiecza. Od tego czasu coraz to nowe gatunki osiedlały się w mieście. Przykładowo urbanizacja kosa to okres kilkunastu ostatnich lat. Tym nie mniej zmiany, jakie w ostatnich dziesięcioleciach zaszły w naszym trybie życia, architekturze i krajobrazie miast, nie są dla ptaków korzystne. Miasta są projektowane pod kątem potrzeb Czy w nowoczesnym mieście jest jeszcze ludzi. Beton, asfalt, wzmożony ruch, coraz bardziej nowoczesne, przeszklone budynki, to nie miejsce dla przyrody? najlepsze warunki dla ptaków. Żyjemy w coraz bardziej sterylnym środowisku, w którym coraz mniej miejsca dla przyrody. Zajęci codziennymi sprawami nie zwracamy uwagi na naszych skrzydlatych sąsiadów. Przypominamy sobie o nich, gdy media straszą ptasią grypą, albo gdy przyjdzie nam późnym popołudniem przespacerować się przez park, okupowany przez tysiące fot. 17 szpaków, kawek czy gawronów. Wielu z nas ptaki kojarzą się jedynie z takimi niedogodnościami. Zadufani we własne, technologiczne możliwości, wierzymy, że stosując środki chemiczne pozbędziemy się niechcianego robactwa, nie zastanawiając się, jakie to niesie za sobą konsekwencje na przyszłość. Zapominamy, że jesteśmy częścią przyrody i jest ona nieodzowna dla naszego istnienia. Uciążliwość gołębi miejskich stała się symbolem uciążliwości ptaków w mieście. Zastanówcie się, czy słusznie; czy wszystkie gatunki ptaków zasługują na naszą niechęć? Nawet gołębie, jeśli nie będziemy dokarmianiem zwabiać ich w miejsca, w których stają się problemem, wcale nie muszą powodować szkód. fot. 18 fot. 19 20

Zagrożenia ptaków zamieszkujących budowle miejskie są różnorodne. Oto kilka z nich. Remonty i prace termoizolacyjne Każdy chce mieszkać w ładnym domu i płacić mniejsze rachunki za ogrzewanie; potrzeba wykonywania remontów i ocieplania budynków jest oczywista. Trzeba jednak pamiętać, że powodują one likwidowanie wszelkich szczelin w elewacjach oraz zamykanie dostępu do stropodachów. Prace prowadzone w okresie lęgowym oznaczają uwięzienie znajdujących się w gniazdach piskląt, które skazane są na okrutną śmierć głodową. Gniazda znajdujące się w szczelinach bywają po prostu wyrzucane wraz z zawartością. Takie działania to przestępstwo! Wszystkie opisane w tym folderze ptaki objęte są prawną ochroną gatunkową nie wolno ich zabijać, niszczyć ich gniazd i zamykać dostępu do miejsc, w których gniazdują. Przed remontem powinno się wykonać ekspertyzę ornitologiczną, w której to doświadczony znawca ptaków, współpracując z inwestorem i wykonawcą robót, wskaże sposoby przeprowadzenia prac bez szkody dla ptaków i opracuje metody kompensacji przyrodniczej. Najczęściej w miejsce utraconych otworów i szczelin proponuje się wieszanie na budynkach specjalnych skrzynek lęgowych głównie dla jerzyków, ale także dla sikor, wróbli, kawek, pustułek i innych. fot. 20 Rozbijanie się ptaków o przeszklone, oświetlone budynki i ekrany ochronne przy drogach To zagrożenie dotyczy przede wszystkim ptaków podczas wiosennej i jesiennej wędrówki. Ocenia się, że w Stanach Zjednoczonych w ten sposób ginie od 100 milionów do 1 miliarda ptaków rocznie. W Europie zjawisko to jest mniej rozpoznane, ale również występuje. Wędrujące ptaki są przyciągane przez źródło światła i nie rozpoznają bariery w postaci szyby. Bywa, że ptak, który uderzy w szybę spada oszołomiony na ziemię, ale zdarza się również, że próbuje frunąć dalej aż do wyczerpania. Takie oszołomione osobniki są łatwym łupem drapieżników. W Polsce badaną od dawna fot. 21 fot. 22 21

pułapką jest Pałac Kultury w Warszawie. Również ptaki osiadłe, zimą i latem, są narażone na zderzenia. Znajdujące się za oknem w mieszkaniu rośliny, zwłaszcza w momencie zagrożenia, wydają się ptakom bezpiecznym schronieniem. W związku z tym zaleca się dokarmianie ptaków w pewnej odległości od okien. Niebezpieczne dla ptaków stały się stosowane od niedawna przezroczyste ekrany przy drogach. Każdego dnia giną na nich ptaki. Zimą tego roku znajdowano pod takimi barierami stada martwych jemiołuszek. Nie pomagają malowane sylwetki ptaków drapieżnych. Po prostu takie ekrany powinny być nieprzezroczyste. Okna, o które rozbijają się ptaki, można zabezpieczyć wieszając przy nich żaluzje, firanki czy naklejając na szybę cienkie paski z nieprzezroczystej folii. Rabowanie gniazd i zabijanie ptaków przez wałęsające się psy i koty To zwierzęta udomowione, na które w domu czekają miski z pokarmem, ale mimo to nie zanikł u nich instynkt polowania. Szczególnie często kotom zdarza się przynosić właścicielowi schwytane ptaki lub gryzonie. Trudno jest zapobiec takim sytuacjom, jeśli nasz pupil wychodzi na spacery sam. Warto jednak pamiętać o takim zagrożeniu kiedy wybieramy miejsce na powieszenie karmnika czy budki lęgowej powinny być zawieszone poza zasięgiem kocich pazurów. Co każdy z nas może zrobić dla poprawienia sytuacji ptaków w mieście? Tworzenie ptasich stołówek Zachowywanie chwastowisk i dzikich fragmentów ogrodów, które są naturalnymi stołówkami dla wielu gatunków, sadzenie drzew i krzewów, których owoce są dla ptaków jadalne. Dokarmianie ptaków, ale tylko zimą, kiedy naturalnego pokarmu faktycznie może brakować, i tylko świeżym, nie zepsutym jedzeniem. Najlepsze są ziarna zbóż, nasiona słonecznika, orzechy, owoce i tłuszcz (koniecznie bez soli!). 22 fot. 23

Tworzenie ptasich mieszkań Przycinanie krzewów w sposób ułatwiający ptakom zakładanie gniazd i zawieszanie skrzynek lęgowych. Pamiętajcie, że od tego jakiej wielkości będzie budka i jaka będzie średnica otworu, zależy jaki zasiedli je gatunek ptaka. Budki mogą być wieszane na drzewach i na ścianach budynków. fot. 24 fot. 25 Więcej informacji na stronie: www.ptakiwbudynkach.pl 23

Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody ul. Sienkiewicza 68, 25-501 Kielce tel. 41 344 43 25 tel. kom. 510 143 308 e-mail: biuro@tbop.org.pl, www.tbop.org.pl Opracowanie: Ludwik Maksalon, Joanna Przybylska Rysunki: Dawid Kilon Zdjęcia: Waldemar Błaziak (25); Andrzej Chwierut (11, 15); Robert Dobosz (14); Roman Maniarski (01-05, 09, 10, 17-22); Cezary Nowak (23); Bogusław Sępioł (07, 12, 13, 16, 24); Kamil Sojda (26); Lesław Urbanek (06); Marcin Urbański (08). ISBN: 978-83-929577-2-0 Nakład: 2000 egz. Projekt dofinansowany ze środków na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej Miasta Kielce.