Monitoring ptaków lęgowych

Monitoring ptaków lęgowych Poradnik metodyczny Wydanie drugie uzupełnione Biblioteka Monitoringu Środowiska

Monitoring ptaków lęgowych Poradnik metodyczny Praca zbiorowa pod redakcją Przemysława Chylareckiego, Arkadiusza Sikory, Zdzisława Ceniana i Tomasza Chodkiewicza Wydanie drugie uzupełnione Biblioteka Monitoringu Środowiska 2015

Zespół redakcyjny Przemysław Chylarecki Arkadiusz Sikora Zdzisław Cenian Tomasz Chodkiewicz Recenzenci dr hab. Piotr Matyjasiak prof. dr hab. Aleksander Winiecki dr hab. Dariusz Wysocki Fotografia na okładce Puszczyk uralski (fot. Sven Začek) Wydawca Wykonawca Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Departament Monitoringu i Informacji o Środowisku ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa www.gios.gov.pl; www.monitoringptakow.gios.gov.pl Koordynacja projektu ze strony GIOŚ: Marcin Ostasiewicz Publikacja została przygotowana przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach projektu Monitoring ptaków, w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 faza IV, lata 2012 2015. Koordynacja projektu ze strony OTOP: Tomasz Chodkiewicz Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Copyright by Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa 2015 ISBN 978-83-61227-45-8 Egzemplarz bezpłatny Przygotowanie do druku Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań www.bogucki.com.pl Druk i oprawa Edica S.A., Poznań Zalecany sposób cytowania Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.) 2015. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa. lub Polak M., Kasprzykowski Z. 2015. Bąk Botaurus stellaris. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.), Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa, s. 341 348.

Fot. Janusz Wójcik Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula Status gatunku w Polsce Sieweczka obrożna jest bardzo nielicznym gatunkiem lęgowym o populacji nieprzekraczającej 250 300 par. Najliczniejsze i prawdopodobnie najbardziej stabilne lęgowisko obejmuje środkowy bieg Wisły. Kilkanaście par gniazduje nadal w dolinie dolnego Bugu. Około 70 par gnieździ się nad Bałtykiem, głównie na wybrzeżu środkowym i w rejonie Zatoki Gdańskiej (Antczak i in. 2013). Pojedyncze pary zakładają gniazda okazyjnie w środowiskach antropogenicznych (spuszczone stawy, żwirownie, kopalnie odkrywkowe, zalane fragmenty pól itp.) na terenie całego kraju (np. Grzybek 1996, Winiecki 2000, Antczak i in. 2013, Mielczarek 2014). Liczebność gatunku wyraźnie spadła w ostatnich dwóch dekadach, przy znacznej redukcji zasięgu w granicach Polski. Subpopulacje gniazdujące do niedawna w dolinach Warty, Narwi oraz Pilicy są już praktycznie wymarłe (np. Mielczarek 2014). Terytorializm i wielkość obszaru użytkowanego w okresie lęgowym Gatunek nie broni terytoriów, choć samce odganiają osobniki tego samego gatunku z bezpośredniego sąsiedztwa gniazda. Samce w locie tokowym oblatują dosyć rozległe tereny, niekiedy oddalone o kilkaset metrów od przyszłej lokalizacji gniazda. W okresie posiadania aktywnego lęgu ptaki większość czasu spędzają nie dalej niż 300 400 m od niego, z reguły znacznie bliżej. W wielu lokalizacjach nadrzecznych sieweczki obrożne żerują na oddalonych do kilkuset metrów od gniazda żerowiskach, wspólnie użytkowanych przez inne osobniki tego gatunku. Wymogi siedliskowe Sieweczka obrożna w okresie lęgowym zasiedla piaszczyste, żwirowe lub porośnięte niską roślinnością ziel- 230 Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula

ną tereny otwarte, położone w pobliżu miejsc zalanych płytką wodą (np. wypłyconych brzegów koryt nieuregulowanych rzek, brzegów starorzeczy, zastoisk wody). Optymalne warunki stwarzają jej nadmorskie plaże, piaszczyste wyspy i odsypiska w korytach rzek, intensywnie spasane pastwiska na tarasach zalewowych rzek niżowych. Rzadziej gniazduje w żwirowniach, na kserotermicznych murawach i wydmach przy korycie rzeki, na odsłoniętych dnach zbiorników wodnych (stawów, wysychających jezior), wyrobiskach pokopalnianych czy na składowiskach popiołów. Podstawowe informacje o biologii lęgowej Gniazda Gniazdo ma postać płytkiego dołka wygrzebanego w podłożu, wysłanego większymi kamyczkami lub muszelkami. Gniazda na darni pastwisk są wyścielone grudkami pokruszonych odchodów krowich lub niewysłane w ogóle. Okres lęgowy Gatunek o bardzo długim okresie lęgowym (ryc. 6.7). Najwcześniejsze lęgi są inicjowane w pierwszych dniach kwietnia, a ostatnie jaja są składane jeszcze w drugiej dekadzie lipca (Chylarecki 2000, Wallander i Andersson 2003). W rezultacie nielotne pisklęta bywają obserwowane jeszcze w sierpniu. Z drugiej strony część ptaków przystępujących do lęgów w kwietniu i maju już w pierwszych dniach lipca jest notowana na migracji poza Polską (P. Chylarecki dane niepubl.). Z uwagi na częste i powszechne straty w lęgach większość ptaków składa w trakcie sezonu kilka zniesień. Samica może maksymalnie złożyć do 8 zniesień w jednym sezonie (Siefke 2011). W przypadku wyprowadzenia piskląt pierwszego lęgu ponad 50 70% samic przystępuje do drugiego lęgu (Chylarecki 2000, Wallander i Andersson 2003). Wielkość zniesienia Pełne zniesienie liczy najczęściej 4 jaja (ok. 80% zniesień). W lęgach powtarzanych po stracie występują zniesienia 3-jajowe, a niekiedy nawet 2-jajowe. Wyjątkowo (1% lęgów) spotykane są zniesienia liczące 5 jaj (Chylarecki 2000). Inkubacja Sieweczka obrożna wysiaduje jaja przez około 24 dni, przy zakresie zmienności od 21 do 28 dni (Prater 1974, Pienkowski 1984b). Wysiadują obie płcie przy podobnych nakładach czasowych (Wallander 2003). Pisklęta Pisklęta są zagniazdownikami i są wodzone przez oboje rodziców. Lotność osiągają w wieku 21 25 dni (Pienkowski 1984a). Identyfikacja lęgu gniazda, jaja i pisklęta Lęgi zawierające jaja zlokalizowane na piaszczystych wyspach w nurcie rzeki są łatwe do pomylenia z lęgami rybitwy białoczelnej. Lęgi sieweczki różnią się z reguły istnieniem wyściółki (z kamyczków lub muszelek) w gnieździe (lęgi rybitw zazwyczaj są składane na gołym piasku) oraz 4 jajami zamiast 2 lub 3 (choć sieweczka nierzadko też składa 3 jaja lub 2 jaja). Jaja sieweczki są bardziej pękate niż jaja rybitwy, a ich najszersze miejsce jest wyraźnie przesunięte w kierunku tępego bieguna (obrys jaj jest gruszkowaty). Jaja rybitwy białoczelnej są mniej pękate, a ich najszersze miejsce znajduje się niemal w połowie długości jaja. Jaja sieweczek są drobniej plamkowane niż jaja rybitw i nie mają charakterystycznych dużych, szarych lub niebieskawych plam głębokich. Jaja sieweczki obrożnej są też podobne, choć nieco większe, do jaj sieweczki rzecznej. Jaja tego ostatniego gatunku nie są tak zmienne jak jaja sieweczki obrożnej i ogromna większość zniesień ma standardowy wzór z charakterystycznymi bardzo drobnymi ciemnymi kropkami, wielokrotnie mniejszymi niż kropki na większości jaj sieweczki obrożnej. Odróżnianie lęgu sieweczki morskiej od lęgu sieweczki obrożnej wymaga obserwacji ptaków inkubujących, bo brak jest dobrych cech różniących jaja tych gatunków. Zniesienie sieweczki morskiej niemal nigdy nie zawiera 4 jaj (co jest normą dla sieweczki obrożnej). Pisklęta trzech gatunków sieweczek w pierwszych dniach życia są do siebie bardzo podobne. W tym Ryc. 6.7. Fenologia głównych etapów okresu lęgowego sieweczki obrożnej ze wskazaniem zalecanych terminów wykonywania kontroli (K1, K2, K3) Miesiące I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Toki i budowa gniazda Znoszenie jaj Inkubacja Puchowe pisklęta Optymalne terminy kontroli K1 K2 K3 okres najpowszechniejszego występowania danego etapu skrajne terminy Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula 231

okresie sieweczki rzeczne są bardziej cynamonowe na grzbiecie i wierzchu głowy. Granica pomiędzy ciemniejszą czapeczką a białym czołem przebiega u sieweczki rzecznej wyraźnie wyżej na czole i jest podkreślona ciemnym paskiem, którego brak u sieweczki obrożnej. Dodatkowo młoda sieweczka rzeczna w odróżnieniu od obrożnej ma dość wyraźnie zaznaczoną kępkę nieco dłuższego, szczeciniastego puchu w miejscu ogona (podobnie jak pisklę brodźca piskliwego). Dobre ilustracje i opisy diagnostyczne puchowych piskląt zawiera podręcznik Fjeldsy (1977). Inne informacje Część ptaków, głównie samic, po stracie pierwszego zniesienia może zmieniać miejsce gniazdowania i w drugiej połowie sezonu lęgowego przystępować do zniesień powtórnych na nowych stanowiskach, niekiedy odległych o 100 km i dalej od lokalizacji pierwszego gniazda (P. Chylarecki dane niepubl.). Część stanowisk lęgowych jest w ten sposób kolonizowana przez ptaki pojawiające się na nich dopiero w końcu maja i czerwcu, po przemieszczeniu się z miejsc wcześniejszego nieudanego gniazdowania tej samej wiosny. Szczególnie dotyczy to późno odsłaniających się piaszczystych wysp w nurcie rzeki czy spuszczonych stawów. Strategia liczeń monitoringowych Liczenie na całości obszaru czy na powierzchniach próbnych? Należy kontrolować wszystkie płaty siedlisk dogodnych do gniazdowania gatunku położone w granicach obszaru objętego monitoringiem. Cenzus czy indeks co liczyć? Przy niskich zagęszczeniach stanowiących obecnie normę w krajowej populacji wykonalny jest cenzus ptaków lęgowych. Należy liczyć wszystkie widziane lub słyszane osobniki, w miarę możności oznaczając ich płeć i kategoryzując ich zachowanie (patrz niżej). Liczenia osobników pozwalają ustalić liczbę par lęgowych. Techniki kontroli terenowej Ogólne określenie metodyki Piesza kontrola powinna obejmować całość płatów dogodnych siedlisk i być połączona z notowaniem i mapowaniem widzianych osobników. Siedliska szczególnej uwagi W ramach większych powierzchni należy zwracać szczególną uwagę na fragmenty położone blisko brzegu koryta rzeki, gdzie często przesiadują ptaki przeczekujące pobyt obserwatora w rejonie aktywnego gniazda z jajami. Należy też wypatrywać ptaków przesiadujących lub żerujących na przybrzeżnych płyciznach, zwłaszcza na obrzeżach wysepek. Na pastwiskach sieweczki (z reguły samce) często eksponują się, siadając na wierzchowinach wyniesień i wydm. Liczba kontroli i ich terminy Należy wykonać przynajmniej trzy kontrole w sezonie lęgowym w następujących terminach: pierwsza kontrola: 20 kwietnia 5 maja; druga kontrola: 6 20 maja; trzecia kontrola: 5 20 czerwca. W terminie czerwcowym wskazana jest dodatkowa kontrola, w szczególności, gdy wykryto ptaki o niejasnym statusie lęgowym. Pora kontroli (pora doby) Kontrole mogą być wykonywane o dowolnej porze dnia. Wizyty terenowe wykonywane rano lub przed południem wydają się bardziej efektywne niż kontrole w środku dnia lub popołudniowe, zwłaszcza w okresie upałów. Ostatnie 2 3 godzin przed zachodem słońca ptaki są ponownie bardziej aktywne, szczególnie samce, często wdając się w interakcje z innymi osobnikami. Przebieg kontroli w terenie Obserwator powinien pieszo penetrować wszystkie dogodne dla gatunku płaty siedliska w obrębie obszaru objętego monitoringiem. Piaszczyste wyspy blisko brzegu i nieporośnięte wysoką roślinnością mogą być kontrolowane z brzegu, przez lornetkę lub lunetę. Większe wyspy, położone dalej od brzegu lub porośnięte (choćby częściowo) podrostem wierzbowym, powinny być kontrolowane pieszo, po dopłynięciu kajakiem lub łodzią. Kontrolę pastwisk należy wykonywać wolniej niż wysp, gdyż sieweczki bywają tam słabo wykrywalne, szczególnie gdy stoją zwrócone plecami do obserwatora (co jest normą u ptaków, które nie chcą być dostrzeżone). W obrębie pojedynczego płata siedliska (wyspy, pastwiska) trasa przemarszu powinna być tak dobrana, by umożliwić kontrolę każdego fragmentu dogodnych siedlisk z odległości nie mniejszej niż 100 m. Spostrzeżenia ptaków powinny być nanoszone na mapę z użyciem powszechnie stosowanych skrótów i symboli. Sieweczki powinny być kategoryzowane w podziale na: samce wykonujące lot tokowy; dwa ptaki trzymające się razem (jeden osobnik podążający za drugim po spłoszeniu, wcześniej zwlekający z odlotem w oczekiwaniu na partnera); para w trakcie naziemnych toków (wiercenie dołków gniazdowych, kopulacja); ptaki niepokojące się przy pisklętach (głosy zaniepokojenia, oblatywanie obserwatora, odwodzenie); ptaki pojedyncze ( samotne, niepodążające za innym ptakiem). 232 Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula

Należy dołożyć wszelkich starań, by nie liczyć dwukrotnie tych samych ptaków, szczególnie w przypadku samców wykonujących loty tokowe, które mogą przemieszczać się na dalekie dystanse. Intensywnie tokujący samiec często oblatuje niewidoczną na pierwszy rzut oka samicę siedzącą nieruchomo na ziemi, warto więc przeglądać przez lornetkę rejon, nad którym samiec zagęszcza pętle i zniża lot. Trudności może też sprawiać ustalenie precyzyjnej liczby osobników niepokojących się przy pisklętach i odwodzących od nich, jeśli w odwodzenie zaangażowana jest więcej niż jedna para. Ptaki co chwila przelatują wtedy w nowe miejsce, znikają z oczu za nierównościami terenu lub kępami trawy, przebiegają bardzo szybko w inne miejsce, pokazują się w nowej lokalizacji, ponownie przelatują itd. Łatwo w takiej sytuacji zawyżyć ich liczbę. Gdy w zasięgu wzroku znajduje się kilka ptaków, szczególnie jeśli są wśród nich osobniki zaniepokojone przy pisklętach, należy kilkakrotnie przeliczyć wszystkie ptaki i jako ocenę przyjąć maksymalny wynik. Stymulacja głosowa Nie przewiduje się stymulacji głosowej w monitoringu tego gatunku. Interpretacja zebranych danych Przy niskich zagęszczeniach (pojedyncze pary, skupienia 2 4 par) interpretacja obserwacji i przypisanie ich do osobnych par nie nastręcza zazwyczaj większych trudności. W przypadku skupień lęgowych obejmujących więcej osobników jako liczbę par stwierdzonych w trakcie kontroli należy przyjąć maksymalną liczbę ptaków podzieloną przez dwa, licząc się z możliwością zaniżenia oceny, zwłaszcza gdy obserwacja obejmuje ptaki, które zeszły z inkubowanego gniazda. Oznaczanie płci obserwowanych ptaków ułatwia interpretację wyników liczeń. Samice mają z reguły wyraźnie więcej brązowych piór na pokrywach usznych niż samce (które ten fragment upierzenia mają z reguły w 90 100% czarny) oraz nie mają kompletnej żółtej obrączki wokół oka. Zdarzają się jednak samice bez domieszki brązowych piór na pokrywach usznych, które są bardzo trudno odróżnialne od samców (więcej patrz Meissner i in. 2010). Jeżeli obserwator określił płeć wszystkich widzianych na danym stanowisku ptaków, to można przyjąć, że liczba par odpowiada liczbie osobników liczniejszej płci. W okresie kojarzenia w pary samce sieweczki obrożnej często wykonują loty tokowe połączone z charakterystyczną wokalizacją. Głos tokującego samca można wtedy usłyszeć z odległości kilkuset metrów. W trakcie składania jaj aktywność tokowa samców szybko spada i można przyjąć, że ptaki wykonujące loty tokowe nie mają aktywnego, inkubowanego gniazda (Laven 1940). W okresie inkubacji samiec może tylko okazyjnie wykonać krótki lot tokowy nisko nad ziemią, przeganiając innego ptaka z okolic gniazda. Skojarzone pary niemające jeszcze inkubowanego lęgu (lub mające lęg w trakcie składania pierwszych jaj) zachowują się dosyć charakterystycznie. Żerując lub odpoczywając na ziemi, oba ptaki trzymają się cały czas blisko siebie, w odległości kilku kilkunastu metrów. Przy zbliżaniu się człowieka samiec z reguły wyraźnie zwleka z poderwaniem się do lotu, oczekując na partnerkę. Po jej zerwaniu się oba ptaki przemieszczają się razem, często na odległość kilkuset metrów. W trakcie inkubacji ptaki tworzące parę rzadko trzymają się razem, wykazując podobną koordynację zachowań. Przy wejściu obserwatora w rejon aktywnego gniazda z reguły przeczekują jego pobyt, przesiadując w pewnym oddaleniu na ziemi, często na brzegu wody. W zależności od fazy wysiadywania i innych czynników mogą wtedy przesiadywać bez oznak zaniepokojenia albo biegać nerwowo po ziemi, wydając ciche głosy zaniepokojenia. Najczęściej samiec i samica biegają osobno, w innych miejscach, a jeśli są blisko siebie, to poruszają się niezależnie od siebie. Niekiedy ptaki (szczególnie samce) przebywające kilkadziesiąt metrów od obserwatora mogą charakterystycznie przystawać na kilkadziesiąt sekund kilka minut. Stoją wtedy odwrócone do niego tyłem, na ugiętych nogach, z pochyloną ku ziemi piersią, i spoglądają na niego przez ramię, wydając stłumiony głos zaniepokojenia. Ptak może eksponować białe pokrywy podogonowe, ale przy mniejszym pochyleniu tułowia bywa zaskakująco słabo widoczny. Najbardziej charakterystyczne zachowania wykazują ptaki wodzące pisklęta. W pierwszych dniach po wykluciu się młodych rodzice intensywnie odwodzą symulują zranienie skrzydła oraz biegają przygarbione z nastroszonymi piórami grzbietu i roztoczonym ogonem (rodent run) w odległości kilku kilkunastu metrów od człowieka. Zachowania te stopniowo zanikają wraz z dorastaniem piskląt (choć odwodzić mogą także ptaki mające jaja 2 3 dni przed wykluciem). Jednak przez cały okres wodzenia piskląt dorosłe sieweczki reagują na zbliżającego się człowieka przylotem w jego kierunku, często na wysokim pułapie (ok. 5 10 m), a następnie uporczywie oblatują obserwatora, wydając głos zaniepokojenia. Ptaki odnotowane w czerwcu mogą być, przynajmniej po części, innymi osobnikami niż stwierdzone w czasie kontroli w kwietniu i maju, z uwagi na dosyć powszechne przemieszczenia po stracie zniesień (P. Chylarecki dane niepubl.). Dlatego też zaleca się, by oceny liczebności lokalnej populacji formułować osobno dla okresu wczesnej wiosny (kwiecień maj) i późnej wiosny (czerwiec). Ocena powinna opierać się na sumowaniu maksymalnych liczebności par stwierdzonych na poszczególnych stanowiskach w obrębie obszaru badań. Jednokrotne obserwacje samotnie tokujących samców oraz skojarzonych par, przelatują- Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula 233

cych po spłoszeniu na duże odległości, bez oznak niepokoju, wymagają potwierdzenia obecności ptaków przy następnej kontroli. W przeciwnym przypadku nie powinny one być uwzględniane w ocenie liczebności lokalnej populacji. Techniki wyszukiwania gniazd Zakładamy, że dla potrzeb monitoringu obserwatorzy nie będą wyszukiwać gniazd, zwłaszcza że spora część par może nie mieć aktywnych lęgów w czasie kontroli. Zalecenia negatywne Nie należy traktować jako lęgowe wyłącznie ptaków niepokojących się na widok obserwatora. Takie zachowania są charakterystyczne dla osobników wodzących pisklęta lub (daleko rzadziej) mających gniazdo w stadium silnie zaawansowanej inkubacji. Przez większość okresu inkubacji ptaki nie sygnalizują obecności lęgu niepokojem. Na ogół sieweczki przeczekują wtedy pobyt obserwatora w pobliżu gniazda, siedząc na ziemi w odległości od kilkudziesięciu do około 200 m i przyglądając się uważnie rozwojowi sytuacji lub biegając po ziemi. Często przy tej okazji wydają słabo słyszalne, stłumione nawoływania. Biorąc pod uwagę stwierdzaną w ostatnich latach niską udatność lęgów ptaków siewkowych, należy się liczyć z tym, że duża część stwierdzanych podczas kontroli sieweczek nie będzie mieć aktywnych lęgów lub będą to zniesienia na wczesnych etapach inkubacji, słabo sygnalizowane zachowaniem ptaków. Ptaki kategoryzowane jako osobniki samotne, bez oznak niepokoju, nie powinny być automatycznie traktowane jako nielęgowe (szczególnie samice), gdyż w większości przypadków mogą to być sieweczki inkubujące niedawno złożony lęg, podczas gdy partner przebywający w innym fragmencie wyspy lub pastwiska nie został wykryty w trakcie kontroli. Bezpieczeństwo ptaków i obserwatora Podczas kontroli piaszczystych wysp istnieje ryzyko przypadkowego rozdeptania gniazd z jajami lub piskląt zarówno sieweczek obrożnych, jak i innych ptaków siewkowych. Należy uważnie patrzeć pod nogi, tym bardziej że w trakcie inkubacji ptaki nie sygnalizują zachowaniem obecności aktywnego lęgu. Ptaki sygnalizujące charakterystycznym zachowaniem (uporczywe oblatywanie obserwatora połączone z wydawaniem głosów niepokoju, naziemne odwodzenie połączone z udawaniem zranienia) obecność piskląt powinny być omijane, a czas pobytu w ich sąsiedztwie minimalizowany (wycofanie się obserwatora lub szybkie przejście przez teren, gdzie ptaki odwodzą). Starsze pisklęta mogą uciekać dziesiątki lub nawet setki metrów przed powoli idącym człowiekiem, docierając w miejsca dla nich nieodpowiednie (uboga baza pokarmowa, terytoria innych par sieweczek wykazujących agresję wobec obcych piskląt). Przemysław Chylarecki Literatura Antczak J., Bzoma S., Guentzel S. 2013. Występowanie i zmiany liczebności sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons na Pomorzu. Ptaki Pomorza 4: 83 96. Chylarecki P. 2000. Zmienność komponentów wysiłku reprodukcyjnego samicy w populacji sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula. Rozprawa doktorska. Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny. Fjeldså J. 1977. Guide to the Young of European Precocial Birds. Skarv, Tisvildeleje. Grzybek J. 1996. Nowe stanowiska sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula w okolicach Konina. Przegląd Przyrodniczy 7: 95 96. Laven H. 1940. Beitrage zur Biologie des Sandregenpfeifers (Charadrius hiaticula L.). Journal für Ornithologie 88: 183 287. Meissner W., Chylarecki P., Skakuj M. 2010. Ageing and sexing the Ringed Plover Charadrius hiaticula. Wader Study Group Bull. 117: 99 102. Mielczarek S. 2014. Gniazdowanie sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula w Wielkopolsce stan aktualny i zmiany. Ptaki Wielkopolski 3: 112 121. Pienkowski M.W. 1984a. Behaviour of young Ringed Plovers Charadrius hiaticula and its relationship to growth and survival to reproductive age. Ibis 126: 133 155. Pienkowski M.W. 1984b. Breeding biology and population dynamics of Ringed plovers Charadrius hiaticula in Britain and Greenland: nest-predation as a possible factor limiting distribution and timing of breeding. Journal of Zoology 202: 83 114. Prater A.J. 1974. Breeding biology of the Ringed Plover. Proceedings IWRB Symposium, Warsaw 1973, s. 15 22. Siefke A. 2011. Studien an einer farbberingten Sandregenpfeiferpopulation (Charadrius hiaticula). I. Zum Einfluss der Pradation auf Reproduktion und Bestand. Acta Ornithoecologica 7: 15 48. Wallander J. 2003. Sex roles during incubation in the Common Ringed Plover. Condor 105: 378 381. Wallander J., Andersson M. 2003. Reproductive tactics of the ringed plover Charadrius hiaticula. Journal of Avian Biology 34: 259 266. Winiecki A. 2000. Charadrius hiaticula L., 1758 sieweczka obrożna. W: J. Bednorz, M. Kupczyk, S. Kuźniak, A. Winiecki (red.), Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s. 210 214. 234 Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula