OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

MIROSŁAW MASOJĆ WPROWADZENIE Badawcze prace wykopaliskowe prowadzone w latach 2006 2010 w związku z budową Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW) były jednym z największych przedsięwzięć archeologicznych, jakie od lat miały miejsce w naszym regionie. Przystępując do realizacji wyprzedzających prac wykopaliskowych w ciągu niespełna dwóch lat, zdawaliśmy sobie sprawę, iż potencjał źródłowy, jakiego możemy się spodziewać na tej inwestycji drogowej, wniesie bardzo wiele w uzupełnienie wiedzy o osadnictwie pradziejowym regionu. Obok niewątpliwie najciekawszego stanowiska inwestycji Domasławia 10/11/12 (Gediga 2007; 2010) przedstawiane w obecnej publikacji stanowisko Wrocław-Widawa 17 jest jednym z ważniejszych przebadanych na trasie AOW. Autostradowa Obwodnica Wrocławia oplata miasto od strony zachodniej, rozciągając się na odcinku ponad 35 km, od miejscowości Kobierzyce na południu po Długołękę na północnym wschodzie. Przebiega przez zróżnicowane środowiskowo obszary, od podwrocławskich lessów na południu, przez tereny zurbanizowane, po typowo niżowe, piaszczyste krajobrazy północno-wschodniej części miasta. Przecina kilka cieków wodnych, m.in. Ślęzę i Widawę. Sąsiaduje z wieloma znanymi stanowiskami archeologicznymi, jak choćby archiwalne cmentarzyska z Żernik (Gołubkow 1969) czy Zakrzowa (Grempler 1887; Kramarkowa 1990). W obrębie tej przestrzeni, na podstawie badań powierzchniowych i kwerendy źródłowej, do wyprzedzających badań wykopaliskowych wytypowano 45 stanowisk archeologicznych. Łączna powierzchnia preliminowana do badań na całej AOW oszacowana została, w obrębie wspomnianych 45 stanowisk, na blisko 100 ha. Głównymi wykonawcami prac archeologicznych zostały: wrocławski oddział Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, krakowski oddział Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (IAiE PAN) oraz Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne. Faktycznie przebadana na AOW powierzchnia objęła ponad 60 ha. Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego uczestniczył w pracach na AOW w ramach umowy zawartej z wrocławskim oddziałem IAiE PAN. Nasz zespół przebadał 10 stanowisk o powierzchni wstępnie szacowanej na blisko 11 ha (ryc. 1), z której badaniami objęto 9,8 ha (tab. 1). Największym i najbogatszym z przebadanych jest prezentowane w niniejszej publikacji stanowisko Wrocław-Widawa 17. Po zakończeniu etapu prac preliminowanych, w ramach nadzoru na powstającej już inwestycji (realizowanego w połowie przez wrocławski Oddział IAiE PAN oraz w połowie przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego), odkryta została kolejna grupa stanowisk, których powierzchnię do badań oszacowano na przeszło 4 ha (przebadano 402 a). W trakcie tych prac Uniwersytet Wrocławski przebadał łącznie 159 a w obrębie 6 stanowisk (tab. 2). Łącznie, na podstawie różnych umów zawieranych z Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) oraz wrocławskim oddziałem IAiE PAN, Uniwersytet Wrocławski przebadał na AOW ponad 11,4 ha w obrębie 16 7

MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 1. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na trasie autostradowej obwodnicy Wrocławia. Oprac. M. Furmanek Fig. 1. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass. M. Furmanek stanowisk archeologicznych (tab. 1 2). Wydobyte podczas badań źródła poddano konserwacji w będącej częścią Instytutu Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych. Po opracowaniu i publikacji są składowane w naszym Muzeum Dom Archeologów (oddziale Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego), gdzie służą celom wystawienniczym i dydaktycznym. Jak wspomniano, w grupie stanowisk badanych przez zespoły uniwersyteckie największe i chyba najciekawsze było stanowisko Wrocław- -Widawa 17 (ryc. 2). Przebadano tu powierzchnię 360,25 a (ryc. 3). Prace były prowadzone przez liczny zespół badawczy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, kierowany przez dr. Mirosława Masojcia, zgodnie z pozwoleniem na prowadzenie prac archeologicznych Dolno- 8

Lp. WPROWADZENIE Tab. 1. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na AOW w ramach badań wyprzedzających Table 1. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass during prospection Nr na trasie obwodnicy (AOW) Miejscowość i stanowisko (nr w miejscowości) AZP (obszar/nr na obszarze) Powierzchnia preliminowana do badań (w a) Powierzchnia przebadana (w a) Liczba obiektów na stanowisku 1 5/6 Domasław 32/34 82-28/111, 170 196,3 651 82-27/117 2 8 Bielany Wrocławskie 33 82-27/6 40 14,75 1 3 12 Cesarzowice 2 81-27/44 60 164,9 203 4 14 Mokronos Dolny 2 80-27/3 50 40,5 16 5 39 Wrocław-Polanowice 8 78-29/65 60 59,17 10 6 29/30 Wrocław-Widawa 17 78-28/91 330 360,25 1153 7 34 Wrocław-Zakrzów 29 78-29/67 103 65,3 75 8 25 Wrocław-Żerniki 4 79-27/101 150 24,1 11 9 20 Wrocław-Żerniki 12 79-27/108 60 15 0 10 18 Wrocław-Żerniki 25 79-27/121 75 42,7 12 Łącznie: 1098 982,97 2132 śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu (decyzja nr 952/2007). Na etapie prac wykopaliskowych zespół badawczy współtworzyli pracownicy oraz doktoranci Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego: dr Marcin Bohr, mgr Karol Bykowski, mgr Ewa Dreczko, dr hab. Irena Lasak, mgr Marta Mozgała, prof. dr hab. Stanisław Pazda. W pracach terenowych aktywny udział brali studenci archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego i innych uczelni. W pracach na stanowisku nadwidawskim, podobnie jak na wszystkich pozostałych stanowiskach AOW, uczestniczył dr Mirosław Furmanek, w trakcie ponad czterech lat wraz z piszącym te słowa organizując i koordynując prace uniwersyteckich zespołów badawczych. Opiekę merytoryczną nad wszystkimi pracami etapu terenowego oraz gabinetowego sprawowali prof. dr hab. Bogusław Gediga oraz prof. dr hab. Jerzy Piekalski. W 2008 r. przygotowano sprawozdawczy raport zamykający etap terenowy prac na stanowisku (Bohr i in. 2008). Niniejszy tom przedstawia naukowe omówienie źródeł pozyskanych w toku dwuletnich badań terenowych. Jest on rozwinięciem obszernego, niepublikowanego opracowania naukowego (Masojć 2009). Prezentowana praca ma charakter monograficzny. Składa się z szeregu opracowań na temat poszczególnych epizodów osadniczych, których pozostałości odkryto na stanowisku: Lp. Tab. 2. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na AOW w trakcie prac budowlanych Table 2. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass during construction work Miejscowość i stanowisko (nr w miejscowości) AZP (obszar/nr na obszarze) Powierzchnia preliminowana do badań (w a) Powierzchnia przebadana (w a) Liczba obiektów na stanowisku 1 Wrocław-Polanowice 9 1 78-29/71 40 40 131 2 Wrocław-Widawa 7 78-28/81 62 60 123 3 Wrocław-Widawa 21 1 78-28/148 15 20 153 4 Wrocław-Zakrzów 30 78-29/70 7,5 7,5 10 5 Wrocław-Żerniki 4 79-27/101 20 30 59 6 Wrocław-Żerniki 57 80-27/69 1,5 1,5 1 Łącznie: 146 159 477 1 Prace na tych stanowiskach były kontynuowane przez inne podmioty zgodnie z procedurą przetargową GDDKiA Oddział we Wrocławiu. 9

MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17: a lokalizacja; b zasięg. Rys. N. Lenkow Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17: a location; b range. Drawing N. Lenkow epoki kamienia mezolitu (Maciej Ehlert i Mirosław Masojć) oraz neolitu (Ewa Dreczko i Marta Mozgała), epoki brązu (Irena Lasak), kultury przeworskiej (Marcin Bohr), okresu średniowiecza (Aleksandra Pankiewicz), a także zabytków związanych z okresem II wojny światowej (Paweł Zawadzki). Analizę przestrzenną stanowiska wykonała Justyna Baron. Pobrane w trakcie badań próbki organiczne otrzymały bezwzględne określenie wieku w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym (AMS) oraz Laboratorium Datowań Bezwzględnych w Skale. Wykonano również liczne datowania dendrochronologiczne. Główne teksty monografii uzupełniają analizy specjalistyczne: zwierzęcych szczątków kostnych (Renata Abłamowicz), antropologiczna (Agata Hałuszko), polepy i archeobotaniczna (Agata Sady), archeometryczna (Beata Miazga), petrograficzna (Michał Borowski) i geomorfologiczna (Janusz Badura). Poszczególne rozdziały niniejszego opracowania stanowią zwarte prace, z których każda zawiera oddzielną bibliografię, Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Widok na stanowisko w trakcie badań: po lewej lipiec 2008, widok od zachodu; po prawej październik 2008, widok od północy. Fot. M. Masojć Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. View of the site during excavations: on the left July 2008, view from the west; on the right October 2008, view from the north. Photo M. Masojć 10

WPROWADZENIE oddzielnie numerowane ryciny i tabele, a także wnioski. Mamy nadzieję, że te odrębne artykuły składają się na zwartą całość przedstawiającą w sposób wieloaspektowy i wyczerpujący jedno ze stanowisk przebadanych na trasie AOW. Publikacja wyników badań ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 jest niewielką częścią całości zadań archeologicznych na inwestycji AOW. Prezentujemy Państwu wyniki uzyskane na stanowisku o powierzchni 3,6 ha, czyli ok. 5% całości wykonanych prac archeologicznych. W oczekiwaniu na monograficzne podsumowanie kolejnych stanowisk wyniki naszych badań na stanowiskach AOW staramy się na bieżąco upowszechniać środowisku archeologicznemu w postaci licznych wystąpień konferencyjnych oraz publikacji cząstkowych (m.in. Dreczko i in. 2009; Masojć i in. 2009; Baron 2010; Baron i in. 2010; Bohr i in. 2010; Furmanek i in. 2012; Ehlert, Masojć 2010; Baron 2012). Aby ogarnąć całość zebranych informacji w toku wykopalisk na AOW, musimy jeszcze poczekać na pełne opracowanie pozostałych około 95% prac archeologicznych, ze stanowisk, na których prowadziły badania zespoły wrocławskie, krakowskie oraz poznańskie. Na zakończenie uwag wstępnych warto wspomnieć, iż sprawna realizacja prac terenowych zarówno na stanowisku Wrocław- -Widawa 17 jak i na wszystkich pozostałych nie byłaby możliwa bez pomocnej współpracy z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków we Wrocławiu, za którą chcielibyśmy podziękować przede wszystkim Pani Halinie Śledzik- -Kamińskiej. LITERATURA Baron J. 2010 Depozyt naczyń z późnej epoki brązu odkryty na osadzie we Wrocławiu Widawie, (w:) S. Czopek, S. Kadrow (red.), Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata, Rzeszów, s. 421 429. 2012 The ritual context of po ery deposits from the Late Bronze Age se lement at Wrocław Widawa in southwestern Poland, Journal of Archaeology and Ancient History, 3, s. 1 24. Baron J., Skolasiński Ł., Żur T. 2010 Cmentarzysko ciałopalne z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza we Wrocławiu Żernikach, Sprawozdania Archeologiczne, t. 62, s. 381 411. Bohr M., Bykowski K., Dreczko E., Furmanek M., Lasak I., Masojć M., Mozgała M. 2008 Stanowisko Wrocław-Widawa 17 (nr 29/30 na obwodnicy). Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową obwodnicy autostradowej Wrocławia, maszynopis dostępny w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Bohr M., Dreczko E., Mozgała M. 2010 Osada kultury łużyckiej we Wrocławiu-Polanowicach, stan. 9, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s. 125 151. Dreczko E., Masojć M., Mozgała M. 2009 Wstępne wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie autostradowej obwodnicy Wrocławia. Stanowisko Wrocław - Polanowice 8, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, s. 137 148. Ehlert M., Masojć M. 2010 Nadwidawski mikroregion osadnictwa mezolitycznego, Silesia Antiqua, t. 46, s. 51 65. Furmanek M., Masojć M., Piekalski J. 2012 Wyniki badań ratowniczych przeprowadzonych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w związku z budową Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW) (w:) S. Kadrow (red.), Raport 2007 2008, NID Warszawa, s/ 367 394. Gediga B. 2007 Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza na Śląsku w świetle nowych badań terenowych, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 49, s. 123 146. 2010 Łużycki high life, Świat Nauki, grudzień 2010, s. 75 79. Gołubkow J. 1969 Wrocław Pilczyce, Silesia Antiqua, t. 11, s. 333 335. Grempler W. 1887 Der Fund von Sackrau, Brandenburg-Berlin. Kramarkowa I. 1990 Groby książęce z III/IV w.n.e. we Wrocławiu-Zakrzowie w stulecie odkryć, Silesia Antiqua, t. 32, s. 61 174. Masojć M. (red.) 2009 Wrocław Widawa, stan. 17 (nr 29/30 na obwodnicy). Opracowanie naukowe wyników ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową autostradowej obwodnicy Wrocławia, maszynopis dostępny w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Masojć M., Dreczko E., Mozgała M. 2009 The youngest hunter-gatherer communities in Silesia, (w:) J.M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past. Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, Warszawa, s. 253 263. 11

MIROSŁAW MASOJĆ MIROSŁAW MASOJĆ INTRODUCTION Excavations carried out in 2006 2010, connected with the construction of the motorway bypass of Wrocław, were undoubtedly one of the greatest archaeological undertakings in the region in the recent years. The 35-kilometre-long section of the motorway passes the town on the west, from Kobierzyce in the south to Długołęka in the north-east, going through environmentally diversified regions from the loess soils in the south, through urbanised areas to typically lowland, sandy landscapes of the town s northeastern part. It crosses several water courses, such as the Ślęza or the Widawa and runs in the close vicinity of numerous, well-known archaeological sites, such as cemeteries in Żerniki or Zakrzów. Surface excavations and examination of sources resulted in selecting 45 archaeological sites to be excavated in the discussed area before the construction of the motorway commenced. Overall area of all the sites was estimated to occupy nearly 100 hectares. The excavations were carried out by the teams from the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science, the Kraków branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science, and the Poznań Prehistory Society. The excavated area comprised over 60 hectares. The Institute of Archaeology, University of Wrocław, participated in the excavations as a contractor of the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science. Our team was responsible for 10 sites of the overall area of almost 11 hectares, where 9.8 hectares were actually excavated (Table 1). The biggest and the richest of them is site Wrocław-Widawa 17, presented in this volume. During the next stage, consisting in the supervision of the construction work (executed in half by the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science and in the other half by the Institute of Archaeology, University of Wrocław), another group of sites was discovered, whose overall area was estimated to be over 4 hectares (402 ares were actually excavated). Within this project the team from the University of Wrocław excavated 159 ares in 6 sites (Table 2). On the basis of the contracts with the Department of Public Roads and Motorways and the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science, the team from the University of Wrocław explored altogether over 11.4 hectares within 16 archaeological sites (Table 1 2). The biggest and possibly the most interesting of these was site Wrocław-Widawa 17, where the area of 360.25 ares was excavated. In 2008 a report concluding the field work at the site was prepared (Bohr et al. 2008). This volume discusses the sources acquired during the two years of excavations. It is a development of a spacious, unpublished scientific study (Masojć 2009). This work is a monograph, consisting of a series of studies devoted to the site s particular se lement episodes. Each chapter is a self-contained work with its own bibliography, illustrations, tables and conclusions. They assume the form of separate articles, which, hopefully, constitute a coherent entirety presenting an exhaustive picture of the excavated site. Publication of results of the excavations from site Wrocław-Widawa 17 is only a small part of the whole archaeological project carried out in the place where the motorway bypass was built. This volume presents the results acquired at the site of the area of 3.6 hectares, i.e. ca. 5% of all the archaeological work carried out. To present a comprehensive picture of all the information acquired during the excavations, we must wait until the remaining 95% of the results are processed from the sites excavated by the teams from Wrocław, Kraków and Poznań. 12