Zbiorowiska roœlinne projektowanego rezerwatu Matunin ko³o Jelcza w powiecie o³awskim

25 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 25 Zbiorowiska roœlinne projektowanego rezerwatu Matunin ko³o Jelcza w powiecie o³awskim Plant communities of the projected nature reserve Matunin near Jelcz, O³awa district ALEKSANDRA KAZUÑ A. Kazuñ, Zak³ad Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Instytut Biologii Roœlin, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Maxa Borna 9/505E, 50-204 Wroc³aw; e-mail: olakazun@op.pl ABSTRACT: The article presents plant communities of the projected nature reserve Matunin, which covers a fragment of a flood terrace of the River Odra valley and includes the Matunin oxbow lake (situated near Jelcz) and its surroundings: alluvial meadows, fields and patches of riverine shrubs and forests. Many interesting and rare plant communities, bound to oxbow lakes and riverine floodedareas, such as Trapetum natantis, Lemno minoris-salvinietum natantis, Nupharo-Nymphaeetum albae, Rhamno-Cornetum sanguinei and Ficario-Ulmetum minoris have been found here. KEY WORDS: plant communities, flood plain of the River Odra valley, threatened habitats: oxbow lakes, riverine meadows and forests Wstêp i metody pracy Praca niniejsza zawiera opis zbiorowisk roœlinnych projektowanego rezerwatu Matunin, po³o onego na po³udniowy wschód od Jelcza. Badany teren le y na terasie zalewowej Odry, obejmuje starorzecze Matunin i jego najbli sze otoczenie: ³¹ki koœne, pola uprawne, kilka niewielkich oczek wodnych oraz niewielkie p³aty zaroœli i zadrzewieñ o charakterze ³êgowym. Charakterystyka fizjograficzna i flora badanego terenu przedstawione zosta³y w odrêbnym artykule (Kazuñ 2005). KAZUÑ A. 2005. Plant communities of the projected nature reserve Matunin near Jelcz, O³awa district. Acta Botanica Silesiaca 2: 25 77.

26 Aleksandra-Kazuñ 26 Zdjêcia fitosocjologiczne wykonano metod¹ Braun-Blanqueta w ci¹gu sezonów wegetacyjnych 2001 i 2002 r. Identyfikacjê zbiorowisk roœlinnych przeprowadzono na podstawie Przewodnika do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski (Matuszkiewicz 2001) oraz opracowañ Brzega (1983, 1989b). Nazwy gatunkowe roœlin podane zosta³y za opracowaniem Mirka i innych (2002). Zielnik zdeponowany zosta³ w Zak³adzie Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej Instytutu Biologii Roœlin Uniwersytetu Wroc³awskiego. 1. Wykaz systematyczny zbiorowisk roœlinnych Klasa: Lemnetea minoris R. Tx. 1995 Rz¹d: Lemnetalia minoris R. Tx. 1995 Zwi¹zek: Lemno minoris-salvinion natantis Slavniæ 1956 em. R. Tx. et A. Schwabe 1981 Zespó³: Lemno minoris-savinietum natantis (Slavniæ 1956) Korneck 1959 Klasa: Potametea R. Tx. et Prsg. Rz¹d: Potametalia Koch 1926 Zwi¹zek: Potamion Koch 1926 em. Oberd.1957 Zespó³: Ceratophylletum demersi Hild. 1956 Zwi¹zek: Nymphaeion Oberd. 1953 Zespó³: Hydrocharitetum morsus-ranae Langendock 1935 Zespó³: Potametum natantis Soó 1923 Zespó³: Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977 Zespó³: Trapetum natantis Müll. et Görs 1969 Klasa: Phragmitetea R. Tx. et Prsg. 1942 Rz¹d: Phragmitetalia Koch 1926 Zwi¹zek: Phragmition Koch 1926 Zespó³: Typhetum angustifoliae (Allorge 1922) Soó 1927 Zespó³: Sparganietum erecti Roll 1938 Zespó³: Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 Zespó³: Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 Zespó³: Acoretum calami Kobendza 1948 Zespó³: Glycerietum maximae Hueck 1931 Zwi¹zek: Magnocaricion Koch 1926 Zespó³: Caricetum ripariae Soó 1928 Zespó³: Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937 Zespó³: Caricetum vulpinae Nowiñski 1928 Zespó³: Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n. n.) Libb. 1931 Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937 Zbiorowisko z Festuca rubra Rz¹d: Plantaginetalia majoris R. Tx. (1943) 1950 Zwi¹zek: Polygonion avicularis Br.-Bl. 1931 ex Aich. 1933 Zespó³: Lolio-Polygonetum arenastri Br.-Bl. 1930 em. Lohm. 1975

27 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 27 Rz¹d: Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae R. Tx. 1970 Zwi¹zek: Agropyro-Rumicion crispi Nordh. 1940 em. R. Tx. 1950 Zespó³: Ranunculo-Alopecuretum geniculati R. Tx. 1937 Zbiorowisko Ranunculus repens-rorippa sylvestris Rz¹d: Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 Zwi¹zek: Filipendulion ulmariae Segal 1966 Zbiorowisko Lysimachia vulgaris-veronica longifolia Zwi¹zek: Calthion palustris R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957 Zespó³: Scirpetum silvatici Ralski 1931 Zwi¹zek: Alopecurion pratensis Pass. 1964 Zespó³: Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 Rz¹d: Arrhenatheretalia Paw³. 1928 Zwi¹zek: Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 Zbiorowiska za zwi¹zku Arrhenatherion elatioris Klasa: Stellarietea mediae R. Tx., Lohm. et Prsg. 1950 Rz¹d: Centauretalia cyani R. Tx. 1950 Zwi¹zek: Aperion spicae-venti R. Tx. et J. Tx. 1960 (pro ord.) Podzwi¹zek: Aphanenion arvensis R. Tx. et J. Tx. 1960 (pro all.) Zespó³: Aphano-Matricarietum R. Tx. 1937 Klasa: Agropyretea intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Rz¹d: Agropyretalia intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Zwi¹zek: Convolvulo-Agropyrion repentis Görs 1966 Zbiorowisko z Elymus repens Zbiorowisko z Calamagrostis epigeios Klasa: Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg. et R. Tx. in R. Tx. 1950 Podklasa: Artemisienea vulgaris Rz¹d: Artemisietalia vulgaris Lohm. in R. Tx. 1947 Zwi¹zek: Arction lappae R. Tx. 1937 em. 1950 Zespó³: Leonuro-Ballotetum nigrae Slavn.1951 Podklasa: Galio-Urticenea (Pass. 1967) Rz¹d: Glechometalia hederaceae R. Tx. in R. Tx. et Brun-Hool 1975 Zwi¹zek: Aegopodion podagrariae R. Tx. 1967 Zespó³: Urtico-Aegopodietum (Tx. 1963 n. n.) em. Dierschke 1974 Rz¹d: Convolvuletalia sepium R. Tx. 1950 Zwi¹zek: Senecion fluviatilis R. Tx. (1947) 1950 em. R. Tx. 1967 Zespó³: Rudbeckio-Solidaginetum R. Tx. et Raabe 1950 Zwi¹zek: Convolvulion sepium R. Tx. 1947 em. Th. Müll. 1981 Zespó³: Convolvulo-Rubetum caesii Pass. 1967 Klasa: Rhamno-Prunetea Rivas Goday et Garb. 1961 Rz¹d: Prunetalia spinosae R. Tx. 1952 Zwi¹zek: Berberidion Br.-Bl. (1947) 1950 Zespó³: Rhamno-Cornetum sanguinei (Kais. 1930) Pass. (1957) 1962 Klasa: Salicetea purpureae Moor 1958 Rz¹d: Salicetalia purpureae Moor 1958 Zwi¹zek: Salicion albae R. Tx. 1955

28 Aleksandra-Kazuñ 28 Zbiorowiska kad³ubowe ze zwi¹zku Salicion albae Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg. 1937 Rz¹d: Fagetalia sylvaticae Paw³. in Paw³., Soko³. et Wall. 1928 Zwi¹zek: Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Podzwi¹zek: Ulmenion minoris Oberd. 1953 Zespó³: Ficario-Umetum minoris Knapp 1942 em. J. Mat. 1976 2. Charakterystyka zbiorowisk roœlinnych 2.1. Zbiorowiska wodne Lemno minoris-salvinietum natantis (Slavniæ 1956) Korneck 1959 (tab. 1) To rzadkie zbiorowisko o charakterze subatlantyckim, bardzo wra liwe na zanieczyszczenie wody (Tyszkowski 1997), na badanym terenie wystêpuje w Matuninie i w ci¹gu oczek wodnych po³o onym na po³udniowy wschód od starorzecza. P³aty z Matunia (zdj. 1 6) odznaczaj¹ siê obfitym wystêpowaniem Salvinia natans i stosunkowo du ym udzia³em gatunków towarzysz¹cych z klasy Potametea takimi jak Ceratophyllum demersum, Hydrocharis morsusranae, Nuphar lutea i Trapa natans oraz Phragmitetea. Fitocenozy te zlokalizowane s¹ przede wszystkim w przybrze nej strefie starorzecza (zw³aszcza wzd³u brzegu po³udniowego), tworz¹c uk³ady mozaikowe i kompleksowe z roœlinnoœci¹ szuwarow¹ i wodn¹. Szczególnie silny rozwój salwinii p³ywaj¹cej nastêpuje na pocz¹tku wrzeœnia, kiedy obumieraj¹ rozety Trapa natans, zaœcielaj¹ce tafê starorzecza w czasie lata. W oczkach wystepuj¹ fitocenozy ubo sze w gatunki, o zdecydowanie bardziej pionierskim charakterze. Jest to spowodowane po pierwsze wiêkszym zacienieniem tafli, po drugie astatycznoœci¹ zbiorników. Zdjêcie nr 9 przedstawia krañcowo zubo a³y p³at zespo³u z bardzo niewielkiego, p³ytkiego (poni ej 0,5 m g³êbokoœci), silnie zacienionego zbiornika. P³aty tego typu roœlinnoœci bywaj¹ opisywane jako osobny zespó³ Lemno-Spirodeletum W. Koch 1954 lub Lemnetum minoris Oberdorfer 1957 (Tomaszewicz 1979). Stanowiska zespo³u Lemno minoris-salvinietum natantis w starorzeczach Odry opisywali m.in. Macicka-Pawlik i Wilczyñska (1995, 1996a, 1996b i 1998) a tak e Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki (1998). Ceratophylletum demersi Hild. 1956 (tab. 3, zdj. nr 4 5) Agregacje rogatka sztywnego s¹ obecne i liczne w wiêkszoœci zbiorników wodnych badanego terenu. W Matuninie stanowi¹ sk³adnik wszystkich zbiorowisk roœlinnoœci wodnej. Jako samodzielne zbiorowisko wystêpuj¹ jednak tylko we

29 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 29 Tab. 1. Lemno minoris-salvinietum natantis (Slavniæ 1956) Korneck 1959 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numer zdjêcia w terenie 48 46 76 73 47 50 198 199 206 Field number Data: rok (Date: year) 01 01 01 01 01 01 02 02 02 miesi¹c (month) 08 08 08 08 08 08 08 08 08 dzieñ (day) 22 22 26 25 22 22 06 06 09 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 4,5 6 5 6 0,5 8 10 50 5 Surface of record (m 2 ) Pokrycie lustra wody (%) 95 90 70 90 70 80 95 90 100 Cover of water surface (%) Liczba gatunków w zdjêciu 8 13 8 9 9 8 5 5 2 Sta³oœæ Number of species in record Constancy ChAss. Lemno minoris-salvinietum natantis et ChAll. Lemno minoris-salvinion natantis: Salvinia natans 5 4 4 3 3 3 1 +. V ChO. Lemnetalia minoris et ChCl. Lemnetea minoris: Spirodela polyrhiza 1 1 + 2 + + 4 4 + V Lemna minor + + + 2 + + 1 2 5 V Lemna trisulca + +.. +.... II Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Potametea: Hydrocharis morsus-ranae 1 + + + 1 1 2 1. V Ceratophyllum demersum 4 3 + 3 3 2. 2. IV Nuphar lutea. + + + 1 1... III Trapa natans + +. +. 1... III Myriophyllum spicatum.... +.... I Hottonia palustris... +..... I ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima. +. +. + +.. III Phragmites australis + + +. +.... III Acorus calamus. + 2...... II Sagittaria sagittifolia. +....... I Phalaris arundinacea. +....... I wschodniej, najg³êbszej i najsilniej ocienionej czêœci Matunina. G³êbokoœæ wody wynosi tu ok. 2 m. P³aty Ceratophylletum demersi granicz¹ z mozaik¹ fitocenoz zespo³ów Trapetum natantis i Nupharo-Nymphaeetum albae. Warstwê podwodn¹ zbiorowiska tworzy Ceratophyllum demersum z niewielkim udzia³em Myriophyllum spicatum i Batrachium circinatum. Warstwê powierzchniow¹

30 Aleksandra-Kazuñ 30 buduj¹ Trapa natans, Nuphar lutea i Hydrocharis morsus-ranae. Udzia³ gatunków pleustonowych jest znikomy. Poza Ceratophylletum demersi w zbiornikach wodnych badanego terenu zaobserwowaæ mo na tworz¹ce siê okresowo wiosn¹ i wczesnym latem skupiska rdestnicy kêdzierzawej Potamogeton crispus. S¹ to jedyne spotykane tutaj zbiorowiska makrohydrofitów zanurzonych zwi¹zku Potamion. Stanowiska zespo³u Ceratophylletum demersi w starorzeczach doliny œrodkowej Odry opisywane by³y m. in. przez Macick¹-Pawlik i Wilczyñsk¹ (1996a i 1998) Hydrocharitetum morsus-ranae Langendock 1935 (tab. 2) W Matuninie p³aty Hydrocharitetm morsus-ranae wykszta³caj¹ siê w przybrze nej strefie, przewa nie w postaci skupieñ osoki aloesowatej (zdj. nr 1 6). Tworz¹ mozaikowe uk³ady z fitocenozami Nupharo-Nymphaeetum albae, Trapetum natantis i Lemno minoris-salvinietum natantis. Cechuj¹ siê sta³ym i doœæ znacznym udzia³em przechodz¹cych z s¹siednich zbiorowisk Nuphar lutea, Trapa natans i gatunków pleustonowych, a tak e du ¹ iloœciowoœci¹ Ceratophyllum demersum. Najwiêcej stanowisk zespo³u znajduje siê w krañcowych partiach starorzecza, zw³aszcza w silnie wyp³yconym krañcu zachodnim. Wariant z dominuj¹cym abiœciekiem p³ywaj¹cym, uwa any przez niektórych autorów za inicjalne stadium rozwoju omawianego zbiorowiska (Krzywañski 1974), w Matuninie nale y do rzadkoœci (zdj. nr 7), wystêpuje natomiast doœæ obficie w oczku w kszta³cie wyd³u onej podkowy w po³udniowej czêœci projektowanego rezerwatu (zdj. nr 8 9). Fitocenozy te s¹ ubogie florystycznie i pozbawione Stratiotes aloides, która na badanym terenie wystêpuje tylko w Matuninie. Zespó³ Hydrocharitetum morsus-ranae czêsto towarzyszy wyp³yconym partiom starorzeczy. Ze starorzeczy Odry na Dolnym Œl¹sku zbiorowisko to opisywali m.in. Macicka-Pawlik i Wilczyñska (1995 i 1996a) oraz Anio³- Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki (1998). Potametum natantis Soó 1923 (tab. 3, zdj. nr 1 3) Fitocenozy Potametum natantis s¹ doœæ czêste i rozpowszechnione na terenie Polski, jednak w dolinie œrodkowej Odry notowane by³y rzadko np. na odcinku od Brzegu Dolnego do ujœcia Baryczy odnaleziono stanowiska zespo³u tylko w trzech starorzeczach (Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996a).

31 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 31 Tab. 2. Hydrocharitetum morsus-ranae Langendock 1935 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numer zdjêcia w terenie 23 54 62 72 56 61 75 201 202 Field number Data: rok (Date: year) 01 01 01 01 01 01 01 02 02 miesi¹c (month) 08 08 08 08 08 08 08 08 08 dzieñ (day) 17 22 25 25 22 25 26 09 09 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 15 2 6 15 4 9 2 10 15 Surface of record (m 2 ) Pokrycie lustra wody (%) 50 30 50 20 70 60 90 50 90 Cover of water surface (%) Liczba gatunków w zdjêciu 8 9 11 10 11 9 10 6 6 Sta³oœæ Number of species in record Constancy ChAss. Hydrocharitetum morsus-ranae: Hydrocharis morsus-ranae + + + + + + 3 3 5 V Stratiotes aloides 3 4 5 5 4 5 +.. IV ChAll. Nymphaeion: Nuphar lutea 2 + + 1 2 + + +. V Trapa natans + 1 1 + + 1 1.. IV Potamogeton natans.... +.... I ChAll. Potamion, ChO. Potametalia et ChCl. Potametea: Ceratophyllum demersum 4 2 1 1 + + 4 5 3 V Myriophyllum spicatum + + +...... II Utricularia vulgaris... +..... I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Lemnetea: Lemna minor. + + + + + + + 1 V Spirodela polyrhiza. + + + + + + + + V Lemna trisulca. + + + + +... III Salvinia natans... + 1. 2. + III ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima +....... + II Acorus calamus +..... +.. II Sagittaria sagittifolia..... +... I Sparganium erectum.. +...... I Phragmites australis...... +.. I Phalaris arundinacea....... +. I

32 Aleksandra-Kazuñ 32 Ryc. 1. Rozmieszczenie wa niejszych zbiorowisk roœlinnych projektowanego rezerwatu Matunin (Fig. 1. Distribution of the main plant communities of the projected nature reserve "Matunin"): 1 - Lemno minoris-salvinietum natantis, 2 - Potametum natantis, 3 - Hydrocharitetum morsus-ranae, 4 - Nupharo-Nymphaeetum albae, 5 - Trapetum natantis, 6 - Typhetum angustifoliae, 7 - Phragmitetum australis, 8 - Acoretum calami, 9 - Glycerietum maximae, 10 - Caricetum gracilis, 11 - Caricetum vulpinae, 12 - Phalaridetum arundinaceae, 13 - Lolio-Polygonetum arenastri, 14 - zbiorowisko/community of Ranunculus repens-rorippa sylvestris, 15 - Scirpetum sylvatici, 16 - Alopecuretum pratensis, 17 - Aphano-Matricarietum, 18 - zbiorowisko z/community with Elymus repens, 19 - zbiorowisko z/community with Calamagrostis epigeios, 20 - Convolvulo-Rubetum caesii, 21 - Rhamno-Cornetum sanguinei, 22 - zbiorowiska ze zwi¹zku/ communities of Salicion albae, 23 - Ficario- Ulmetum minoris, 24 - drogi gruntowe/ground roads, 25 - drogi utwardzone/hardsurfaced roads, 26 - skarpy/scarps Na badanym terenie p³aty Potametum natantis rozwijaj¹ siê w zatoce Matunina po zachodniej stronie pó³wyspu oraz w niewielkim, p³ytkim oczku po³o onym w szerokim pasie szuwarów po po³udniowej stronie Matunina, mniej wiêcej w po³owie d³ugoœci starorzecza. W tym drugim zbiorniku Potamogeton natans tworzy doœæ zwart¹ warstwê na powierzchni wody, w zatoce Matunina natomiast jej pokrycie w p³atach zespo³u nie przekracza na ogó³ 50%. St¹d pochodz¹ trzy zdjêcia fitosocjologiczne, umieszczone w tabeli 3. Fitocenozy te cechuj¹ siê dobrze wykszta³con¹ warstw¹ podwodn¹, budowan¹ g³ównie przez Ceratophyllum demersum i Myriophyllum verticillatum. Warstwê

33 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 33 Tab. 3. Zbiorowiska z klasy Potametea: Potametum natantis Soó 1923 (zdj./rec. 1 3) i/and Ceratophylletum demersi Hild. 1956 (zdj./rec. 4 5) Numer kolejny 1 2 3 4 5 Numer zdjêcia w terenie 187 188 186 77 12 Field number Data: rok (Date: year) 200 200 200 200 200 miesi¹c (month) 08 08 08 09 08 dzieñ (day) 06 06 06 03 17 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 20 6 10 6 15 Surface of record (m 2 ) Pokrycie lustra wody (%) 60 50 25 20 10 Cover of water surface (%) Liczba gatunków w zdjêciu 9 8 8 4 5 Number of species in record ChAss. Potametum natantis* et ChAll. Nymphaeion: Potamogeton natans* 4 3 2.. Hydrocharis morsus-ranae + 1 + +. Myriophyllum verticillatum 1 + 1.. Nuphar lutea +... + Trapa natans... + + Nymphaea alba. +... ChAss. Ceratophylletum demersi*, ChAll. Potamion, ChO. Potametalia et ChCl. Potametea: Ceratophyllum demersum* + 5 3 4 3 Myriophyllum spicatum.. +. 1 Batrachium circinatum... +. Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Lemnetea: Spirodela polyrhiza + + +. + Salvinia natans + + +.. Lemna minor + + +.. ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima +.... powierzchniow¹ oprócz gatunku charakterystycznego tworz¹ Hydrocharis morsus-ranae, Nuphar lutea i Nymphaea alba oraz w niewielkiej iloœci Lemna minor, L. trisulca i Spirodela polyrhiza. Zbiorowisko s¹siaduje tutaj ze skupieniami Nymphaea alba i Nuphar luteum, które rozwijaj¹ siê w strefie przybrze nej zbiornika, zw³aszcza po jego zachodniej, bardziej nas³onecznionej stronie. Te ekspansywne gatunki prawdopodobnie bêd¹ wypieraæ p³aty Potametum natantis z tego siedliska.

34 Aleksandra-Kazuñ 34 Nupharo-Nymhaeetum albae Tomasz. 1977 (tab. 4) Fitocenozy tego zespo³u na badanym terenie wykszta³caj¹ siê w Matuninie (zdj. nr 1 11) we wschodniej i œrodkowej czêœci starorzecza, na niewielkich powierzchniach pomiêdzy p³atami zespo³u Trapetum natantis, oraz w niewielkim przep³ywowym zbiorniku zwanym ó³t¹ Wod¹, po³o onym w pó³nocno-zachodniej czêœci projektowanego rezerwatu (zdj. nr 12). Zbiorowisko wystêpuje tu w postaci z dominuj¹cym gr¹ elem ó³tym, grzybienie bia³e pojawiaj¹ siê rzadziej, na rozproszonych stanowiskach. Fitocenozy Nupharo-Nymphaeetum albae cechuj¹ siê tu wysok¹ sta³oœci¹ Trapa natans, Hydrocharis morsus-ranae, Myriophyllum spicatum i Spirodela polyrhiza oraz znacznym udzia³em Ceratophyllum demersum. Najlepiej wykszta³cone i najbogatsze florystycznie p³aty wystêpuj¹ wzd³u po³udniowego brzegu starorzecza; przy stromym brzegu pó³nocnym wykszta³caj¹ siê p³aty niewielkie, ubogie w gatunki, o niskim stopniu pokrycia toni wodnej i niewielkim udziale gr¹ ela ó³tego. P³at Nupharo- Nymphaeetum albae zlokalizowany w ó³tej Wodzie ma natomiast postaæ zwartej agregacji Nuphar lutea, prawie pozbawionej gatunków towarzysz¹cych. Jest to jedyne zbiorowisko wodne wystêpuj¹ce w tym zbiorniku. Stanowiska zespo³u Nupharo-Nymphaeetum albae wystêpuj¹ na terenie ca³ej Polski, tak e w dolinie Odry na Dolnym Œl¹sku jest to bardzo pospolite zbiorowisko w ró nych rodzajach wód (Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996a, Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1998). Trapetum natantis Müll. et Görs 1969 (tab. 5) To niezwykle interesuj¹ce, ciep³olubne zbiorowisko, o przyœródziemnomorskim typie zasiêgu (Berdowski i Panek 1995) na badanym terenie wystêpuje wy³¹cznie w Matuninie. P³ywaj¹ce rozetki kotewki orzecha wodnego pokrywaj¹ gêsto taflê starorzecza. P³aty Trapetum natantis tworz¹ tutaj mozaikowe i kompleksowe uk³ady z roœlinnoœci¹ zespo³ów Nupharo-Nymphaeetum albae, Hydrocharitetum morsus-ranae i Lemno minoris-salvinietum natantis, zdecydowanie jednak dominuj¹ pod wzglêdem zajmowanej powierzchni; w czêœci zachodniej starorzecza zajmuj¹ prawie ca³¹ powierzchniê lustra wody, w czêœci œrodkowej i wschodniej zaœ ci¹gn¹ siê szerokim pasem wzd³u po³udniowego brzegu. Niewielkie, rozproszone p³aty wystêpuj¹ tak e wzd³u brzegu pó³nocnego. Fitocenozy rozwijaj¹ce siê w czêœci zachodniej odznaczaj¹ siê najwy szym stopniem pokrycia gatunku charakterystycznego, wszystkie natomiast cechuj¹ siê wysok¹ iloœciowoœci¹ Ceratophyllum demersum i sta³ym udzia³em Nuphar lutea, Hydrocharis morsus-ranae oraz gatunków pleustonowych, w tym Salvinia natans. Jedyny wyraÿnie odmienny p³at przedstawia zdjêcie nr 14, wykonane w œrodkowo-pó³nocnej czêœci starorzecza. Mamy tu do czynienia

35 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 35 Tab. 4. Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977. St. sta³oœæ/cons. constancy Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Numer zdjêcia w terenie 40 9 45 26 16 27 37 31 24 32 17 178 Field number Data: rok (Date: year) 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 02 miesi¹c (month) 08 08 08 08 08 08 08 08 08 08 08 07 dzieñ (day) 20 17 22 17 17 17 20 17 17 17 17 30 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 12 15 25 6 5 20 8 20 9 16 15 25 Surface of record (m 2 ) Pokrycie lustra wody (%) 40 40 40 50 40 40 30 40 50 30 20 75 Cover of water surface (%) Liczba gatunków w zdjêciu 11 8 5 5 9 10 8 7 6 5 1 14 St. Number of species in record Cons. ChAss. Nupharo-Nymphaeetum: Nuphar lutea 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 1 4 V ChAll. Nymphaeion: Trapa natans 1 + +. + + + 1 + + +. V Hydrocharis morsus-ranae + + +. 1 + + +.. + + IV Stratiotes aloides +.. + 1 +.... +. III Myriophyllum verticillatum. +.... +. +.. + II ChAll. Potamion, ChO. Potametalia et ChCl. Potametea: Ceratophyllum demersum 4 2 1 2 3 2 4 1 3 1 1. V Myriophyllum spicatum + + + +. + + + +. +. IV Batrachium circinatum....... +.... I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Lemnetea: Spirodela polyrhiza + +.. + + + + + + +. IV Lemna minor + +.. + +.... +. III Salvinia natans +.. +. +... + +. III ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima +... +. +... + + III Phragmites australis.... +..... +. I Sparganium erectum..... +...... I Sagittaria sagittifolia +........... I z obfitym wyst¹pieniem Potamogeton lucens, gatunku nigdzie indziej na badanym terenie nie notowanego. Na terenie Polski zespó³ Trapetum natantis nale y do zbiorowisk gin¹cych. Jego stanowiska wystêpuj¹ obecnie tylko w po³udniowej czêœci dolin Odry

Tab. 5. Trapetum natantis Müll. et Görs 1969 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Numer zdjêcia w terenie 43 18 42 36 52 39 19 38 21 57 78 49 53 174 70 30 35 10 65 13 Field number Data: rok (Date: year) 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 01 02 01 01 01 01 01 01 miesi¹c (month) 08 08 08 08 08 08 08 08 08 08 09 08 08 07 08 08 08 08 08 08 dzieñ (day) 20 17 20 20 22 20 17 20 17 25 03 22 22 30 25 17 20 17 25 17 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 30 25 30 15 25 25 15 12 9 25 12 15 10 6 15 6 15 6 6 3 Surface of record (m 2 ) Pokrycie lustra wody (%) 80 80 70 70 70 70 80 60 70 40 80 70 40 75 60 50 50 60 30 75 Cover of water surface (%) Liczba gatunków w zdjêciu 4 9 8 7 9 7 7 5 10 8 8 6 6 8 11 7 6 8 8 6 Sta³oœæ Number of species in record Constancy ChAss. Trapetum natantis: Trapa natans 5 4 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 1 V ChAll. Nymphaeion: Nuphar lutea. + 1 1 + +. + 1 + + 1 + 1 2 2 2 1. 1 V Hydrocharis morsus-ranae + + + + + + +. + + +.. + + + + + + + V Stratiotes aloides. +...... +.... + +... +. II Myriophyllum verticillatum............. +...... I ChO. Potametalia et ChCl. Potametea: Ceratophyllum demersum + 3 3 + 3 1 3 1 3 4 + 2 5 2 3 1 1 2 5 3 V Myriophyllum spicatum.. + + +.... + +... + + + + +. III Batrachium circinatum............... + +... I Potamogeton lucens............. 2...... I Utricularia vulgaris.............. +..... I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Lemnetea: Spirodela polyrhiza. + + + + + + + + + + + +. + +. + + + V Lemna minor. + +. + + +. + + + + +. +.. + + + IV Salvinia natans +. + + + +. +.. 3 + 1. +.. +.. III Lemna trisulca.... +... + 1.... +..... I ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima. +.... +. +.... +...... I Phragmites australis. +.... +. +........... I Sparganium erectum.................. +. I 36 Aleksandra-Kazuñ 36

37 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 37 i Wis³y, w stawach rybackich i starorzeczach (Tyszkowski 1997). Na obu rodzajach siedlisk zanikaj¹ w szybkim tempie. Na Dolnym Œl¹sku stanowiska Trapetum natantis znane s¹ przede wszystkim z wyp³yconych starorzeczy Odry (Piórecki 1980, Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1995, Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996a, Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996b, Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1998, Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1998). 2.2. Zbiorowiska bagienne Typhetum angustifoliae (Allorge 1922) Soó 1927 (tab. 6, zdj. nr 10) Fitocenozy Typhetum angustifoliae w starorzeczach doliny œrodkowej Odry wystêpuj¹ doœæ rzadko i zazwyczaj zajmuj¹ niewielkie powierzchnie (Macicka- Pawlik i Wilczyñska 1996a). Na badanym terenie zespó³ ten realizuje siê tylko w jednym miejscu: w wysychaj¹cym latem oczku wodnym w zadrzewionej czêœci po³udniowej. Ten niewielki p³at cechuje siê bardzo ubogim sk³adem florystycznym. Dominuj¹cemu gatunkowi charakterystycznemu towarzysz¹ jedynie Glyceria maxima (od strony l¹du zbiorowisko s¹siaduje z rozleg³ym p³atem Glycerietum maximae) oraz Spirodela polyrhiza i Lemna minor pozosta³e po obeschniêtej toni. Sparganietum erecti Roll 1938 (tab. 6, zdj. nr 6 9) P³aty zespo³u Sparganietum erecti spotyka siê czêsto w starorzeczach w postaci w¹skich, przerywanych pasów w przybrze nej, p³ytkowodnej strefie akwenów. Fitocenozy takie notowane by³y np. w dolinie œrodkowej Odry i Warty przez Krzywañskiego (1974) oraz Macick¹-Pawlik i Wilczyñsk¹ (1996a). Podobnie w starorzeczu Matunin szuwar je og³ówkowy tworzy niewielkie, rozproszone pasma wzd³u pó³nocnego brzegu zbiornika i nieco wiêksze p³aty w jego zachodnim krañcu. Od strony l¹du s¹siaduj¹ one zwykle z szuwarem mannowym lub trzcinowym od strony toni zaœ ze zbiorowiskami wodnymi st¹d w p³atach zaznacza siê sta³y i znaczny udzia³ gatunków charakterystycznych klas Potametea (tu przede wszystkim Ceratophyllum demersum, Trapa natans i Hydrocharis morsus-ranae) i Lemnetea. Miejscami szuwar je og³ówkowy tworzy zbiorowiska kompleksowe z zajmuj¹c¹ podobne siedliska roœlinnoœci¹ zespo³u Hydrocharitetum morsus-ranae. Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 (tab. 6, zdj. nr 1 5) Fitocenozy zespo³u Equisetetum fluviatilis wystêpuj¹ na badanym terenie w wyp³yconym zachodnim krañcu Matunina. Reprezentuj¹ one wariant z udzia³em roœlin wodnych (m. in. Ceratophyllum demersum, Trapa natans, Hydrocharis

38 Aleksandra-Kazuñ 38 Tab. 6. Zbiorowiska ze zwi¹zku/communities of Phragmition: Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 (zdj./rec. 1 5), Sparganietum erecti Roll 1938 (zdj./rec. 6 9) i Typhetum angustifoliae (Allorge 1922) Soó 1927 (zdj./rec. 10) Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Numer zdjêcia w terenie 60 69 58 68 59 71 63 64 33 165 Field number Data: rok (Date: year) 01 01 01 01 01 01 01 01 01 02 miesi¹c (month) 08 08 08 08 08 08 08 08 08 07 dzieñ (day) 25 25 25 25 25 25 25 25 17 04 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 10 15 5 10 5 5 10 12 3 10 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej (%) 80 80 50 30 40 60 70 70 40 60 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 7 4 11 12 11 13 9 9 8 4 Number of species in record ChAss. Equisetetum fluviatilis: Equisetum fluviatile 5 5 4 3 3. +... ChAss. Sparganietum erecti: Sparganium erectum... +. 4 4 4 2. ChAss. Typhetum angustifoliae: Typha angustifolia......... 3 ChAll. Phragmition, ChO. Phragmitetalia et ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima. +... +. + + 1 Phragmites australis +. +.. +.... Acorus calamus... +.... 1. Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Potamogetonetea: Ceratophyllum demersum + + 1 3 2 2 1 + 1. Trapa natans.. + + + + + + 1. Hydrocharis morsus-ranae. + + + + + +. +. Utricularia vulgaris +. + + + +.... Nuphar lutea... 1 + +.. +. Myriophyllum spicatum.. + + +.. +.. Stratiotes aloides..... + 2 +.. Batrachium circinatum.. +....... Potamogeton natans.... +..... ChCl. Lemnetea: Spirodela polyrhiza +. + + + + + + + 2 Lemna minor +. + + + + + +. 1 Lemna trisulca +. 1 + 1 + + +.. Salvinia natans..... +....

39 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 39 morsus-ranae i Utricularia vulgaris oraz Spirodela polyrhiza, Lemna minor i L. trisulca). Wraz z fitocenozami Sparganietum erecti stanowi¹ pierwszy pas szuwarów od strony toni wodnej i granicz¹ z rozwijaj¹cymi siê tutaj bujnie p³atami zespo³ów Trapetum natantis i Hydrocharitetum morsus-ranae. Warstwê zieln¹ zbiorowiska tworzy prawie wy³¹cznie Equisetum fluviatile. W miejscach wyp³yconych grub¹ warstw¹ osadów organicznych ³any skrzypu s¹ doœæ zwarte (zdj. nr 1 2), rzedn¹ natomiast w miarê wkraczania w toñ wodn¹ (zdj. nr 4 5), gdzie zbiorowisko przybiera charakter przejœciowy pomiêdzy roœlinnoœci¹ wodn¹ i szuwarow¹. Zespó³ Equisetetum fluviatilis w dolinie Odry na Dolnym Œl¹sku notowany jest doœæ rzadko. Wiêksze i dobrze wykszta³cone p³aty zanotowano np. w okolicach Jelcza i Siechnic (Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1998). Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 (tab. 7) Zespó³ trzciny pospolitej nale y do zbiorowisk szuwarowych zajmuj¹cych na badanym terenie najwiêksze powierzchnie. Tworzy pasmo d³ugoœci ok. 0,5 km i szerokoœci dochodz¹cej do 100 m wzd³u po³udniowego i po³udniowozachodniego brzegu Matunina; mniejsze p³aty wystêpuj¹ te w otoczeniu wschodniego krañca starorzecza i wzd³u brzegu pó³nocnego. W wiêkszoœci fitocenozy te charakteryzuj¹ siê bezwzglêdn¹ dominacj¹ Phragmites australis i ubogim sk³adem gatunkowym. Z gatunków charakterystycznych klasy najwiêksz¹ sta³oœæ i najbardziej znacz¹cy udzia³ wykazuj¹ Acorus calamus i Phalaris arundinacea. W p³atach s¹siaduj¹cych bezpoœrednio z lustrem wody (zdj. 1 3) wystêpuj¹ roœliny wodne, takie jak Ceratophyllum demersum, Hydrocharis morsus-ranae, Nuphar lutea, Trapa natans i gatunki pleustonowe. W po³udniowo-zachodniej strefie przybrze nej Matunina wykszta³ca siê postaæ z udzia³em Equisetum fluviatile (zdj. nr 1). Suchsza, l¹dowa postaæ omawianego zespo³u, z udzia³em Urtica dioica i nielicznych gatunków przechodz¹cych ze zbiorowisk higrofilnych okrajków i zio³oroœli, wystêpuje na po³udniowym obrze u misy Matunina i w kompleksie zbiorowisk szuwarowych i zaroœli wierzbowych u wschodniego krañca starorzecza. Zbiorowisko to w dolinie œrodkowej Odry by³o notowane z ró nych siedlisk, jako pospolite i bardzo zmienne (Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996a, Anio³- Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1998). Acoretum calami Kobendza 1948 (tab. 8) Fitocenozy zespo³u Acoretum calami wystêpuj¹ przede wszystkim w pasie szuwarów na po³udniowych i zachodnich obrze ach misy Matunina (zdj. nr 1 4 i 7 9). Od strony lustra wody najczêœciej s¹siaduj¹ z fitocenozami Glycerietum

40 Aleksandra-Kazuñ 40 Tab. 7. Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 Numer zdjêcia w terenie 55 176 74 211 192 196 185 195 Field number Data: rok (Date: year) 01 02 02 02 02 02 02 02 miesi¹c (month) 08 07 08 08 08 08 08 08 dzieñ (day) 22 30 26 16 06 06 06 06 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 5 20 10 50 100 50 20 50 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej (%) 80 90 60 90 100 100 100 100 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków zdjêciu 10 8 9 5 4 7 5 6 Sta³oœæ Number of species in record Constancy ChAss. Phragmitetum australis: Phragmites australis 4 4 4 5 5 5 5 5 V ChAll. Phragmition: Acorus calamus. 1 + 1 + 1 +. IV Equisetum fluviatile 3.. +.... II Glyceria maxima + +..... + II Rorippa amphibia. +... +.. II ChO. Phragmitetalia et ChCl. Phragmitetea: Phalaris arundinacea. 1. + 1. + 1 IV Carex gracilis. +. +. 2.. II Galium palustre....... + I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Potamogetonetea: Ceratophyllum demersum + + 4..... II Hydrocharis morsus-ranae + + 1..... II Gat. sporadyczne (Sporadic species): Nuphar lutea 1(1), Trapa natans 3, Nymphaea alba 1, Stratiotes aloides 3; ChCl. Lemnetea: Salvinia natans +. 1..... II Lemna minor +. +..... II Lemna trisulca +....... I Spirodela polyrhiza.. +..... I Inne (Others): Urtica dioica.... 1. + 1 II Lysimachia vulgaris..... +. + II Gat. sporadyczne (Sporadic species): Galium aparine 7, Epilobium palustre 6, Lycopus europaeus 7.

41 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 41 Tab. 8. Acoretum calami Kobendza 1948 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numer zdjêcia w terenie 194 124 125 193 181 149 154 156 66 Field number Data: rok (Date: year) 02 02 02 02 02 02 02 02 01 miesi¹c (month) 08 06 06 08 08 07 07 07 08 dzieñ (day) 06 20 20 06 06 04 04 04 25 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 50 200 200 200 10 30 50 50 10 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej (%) 100 90 100 100 90 60 90 90 70 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 5 4 6 5 18 10 10 4 8 Sta³oœæ Number of species in record Constancy Acorus calamus 4 4 4 4 2 3 4 4 4 V ChAll. Phragmition: Glyceria maxima.. + + 1 2 2 1 + IV Equisetum fluviatile + 1. +.. +. 1 III Butomus umbellatus.... +.... I Rorippa amphibia..... +... I Sparganium erectum........ + I ChO. Phragmitetalia et ChCl. Phragmitetea: Carex gracilis 3 3 3 3 2 1 1 +. V Phalaris arundinacea. + + +.. + +. III Galium palustre.... 1 + +.. II Rumex hydrolapathum.... 1 + +.. II Iris pseudacorus.... +. +.. II Alisma plantago-aquatica..... 1... I Poa palustris.... +.... I Sium latifolium.... +.... I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Polygonum mite.... + + +.. II Ceratophyllum demersum.... +... 3 II Lythrum salicaria +. +...... II Lysimachia vulgaris +... +.... II Hydrocharis morsus-ranae.... +... + II Lemna minor..... +.. + II Urtica dioica..... + +.. II Mentha x verticillata.... 2.... I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Scirpus silvaticus 3, Nuphar lutea 5, Spirodela polyrhiza 9, Bidens frondosa 5, Myosotis palustris 5, Rubus caesius 5.

42 Aleksandra-Kazuñ 42 maximae i Phragmitetum australis, od strony l¹du zaœ z szuwarem mozgowym Phalaridetum arindinaceae. Wiêkszoœæ p³atów odznacza siê znacznym udzia³em gatunków przechodz¹cych z s¹siednich zbiorowisk szuwarowych: Carex gracilis, Glyceria maxima, Phalaris arundinacea, a w czêœci zachodniej równie Equisetum fluviatile. Na bardzo niewielkich powierzchniach fitocenozy Acoretum calami rozwijaj¹ siê tak e na pó³nocno-wschodnim brzegu Matunina (zdj. nr 5 6), gdzie odznaczaj¹ siê stosunkowo bogatym sk³adem florystycznym. Jest to charakterystyczne dla rozwijaj¹cego siê tam pasa szuwarów, bardzo w¹skiego i niejednorodnego, maj¹cego bezpoœredni kontakt zarówno ze zbiorowiskami wodnymi jak z l¹dow¹ roœlinnoœci¹ okrajków i zaroœli. Szuwar tatarakowy podobnie jak zbiorowisko je og³ówki ga³êzistej towarzyszy czêsto obrze om starorzeczy. W dolinie œrodkowej Odry notowany by³ m. in. przez Berdowskiego i Panka (1995), Macick¹-Pawlik i Wilczyñsk¹ (1996a) oraz Anio³-Kwiatkowsk¹, Dajdoka i K¹ckiego (1998). Glycerietum maximae Hueck 1931 (tab. 9) Zbiorowisko manny mielec notowane by³o czêsto w dolinie Odry na Dolnym Œl¹sku z mulistych brzegów i wyschniêtych starorzeczy, m. in. przez Macick¹- Pawlik i Wilczyñsk¹ (1996a). Na badanym terenie tworzy pierwszy od strony lustra wody pas szuwarów okalaj¹cy Matunin na jego brzegu pó³nocnym i w œrodkowej czêsci brzegu po³udniowego. Porasta te wysychaj¹ce latem zag³êbienia i brzegi oczek w po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci projektowanego rezerwatu. W p³atach nad Matuninem oprócz gatunku charakterystycznego z du ¹ sta³oœci¹ wystêpuj¹ przechodz¹ce z s¹siednich zbiorowisk Acorus calamus, Phalaris arundinacea i Carex gracilis. W krañcowych partiach starorzecza pojawiaj¹ siê tak e skupienia Typha latifolia. Najbogatszym sk³adem florystycznym odznacza siê w¹ski, przerywany pas szuwaru z pó³nocnego brzegu starorzecza: wkraczaj¹ weñ m. in. gatunki roœlin wodnych oraz z racji niskiego stanu wód w sezonie badañ gatunki namuliskowe klasy Bidentetea tripartitae i Rorippa amphibia. W zachodniej czêœci Matunina, na jego pó³nocnym brzegu w p³atach Glycerietum maximae pojawia siê rzadko notowana na Dolnym Œl¹sku zamokrzyca ry owa Leersia oryzoides. P³aty wystêpuj¹ce w wilgotnych zag³êbieniach w zadrzewionej, po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu stanowi¹ prawie jednogatunkowe agregacje Glyceria maxima, z niewielkim tylko udzia³em gatunków pleustonowych, pozosta³ych po obeschniêtych zbiornikach, lub nielicznych gatunków przechodz¹cych ze zbiorowisk nitrofilnych okrajków.

43 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 43 Caricetum ripariae Soó 1928 (Tab. 10, zdj. nr 9) W dolinie Odry na Dolnym Œl¹sku szuwar turzycy brzegowej nale y do zbiorowisk rzadkich (Macicka-Pawlik i Wilczyñska 1996a, Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1997). Niewielkie jego fitocenozy odnaleziono w s¹siaduj¹cej z Matuninem asze Jeleckiej (Berdowski i Panek 1995). Na badanym terenie stwierdzono tylko jeden bardzo niewielki p³at zespo³u Caricetum ripariae we wschodniej czêœci pó³nocnego brzegu Matunina, w bezpoœrednim kontakcie z toni¹ wodn¹. Struktura florystyczna zbiorowiska odznacza siê dominacj¹ turzycy brzegowej, poza tym nawi¹zuje do fitocenoz Glycerietum maximae i Acoretum calami, bêd¹cych g³ównymi komponentami pasa szuwarów tej czêœci starorzecza. Caricetum gracilis (Graebn et Hueck 1931) R. Tx. 1937 (tab. 10, zdj. nr 1 8) Zbiorowisko to wystêpuje na badanym terenie pospolicie, choæ na niewielkich powierzchniach. Fitocenozy Caricetum gracilis rozwijaj¹ siê w wilgotnych partiach ³¹k po po³udniowej stronie Matunina (zdj. nr 1 5), gdzie wchodz¹ w sk³ad kompleksów zbiorowisk bagiennych i ³¹kowych wraz z p³atami zespo³ów Caricetum vulpinae, Phalaridetum arundinaceae i Alopecuretum pratensis. Niewielkie p³aty Caricetum gracilis wystêpuj¹ te na obrze ach misy Matunina, zwykle pomiêdzy zbiorowiskami zwi¹ku Phragmition a szuwarem mozgowym (zdj. nr 6 8). Obok Carex gracilis w p³atach wystêpuj¹ zazwyczaj Phalaris arundinacea oraz gatunki wilgotnych zio³oroœli: Lysimachia vulgaris i Lythrum salicaria. Fitocenozy po³o one wœród ³¹k reprezentuj¹ postaæ z udzia³em gatunków zwi¹zku Magnocaricion (g³ównie Carex vulpina i C. vesicaria), niekiedy wystêpuje w nich tak e rzadki na Dolnym Œl¹sku gatunek ponik³a Eleocharis uniglumis. Natomiast p³aty znad Matunina nawi¹zuj¹ do s¹siednich szuwarów zwi¹zku Phragmition pojawiaj¹ siê w nich licznie Glyceria maxima i Acorus calamus. Stanowiska zespo³u Caricetum gracilis z doliny œrodkowej Odry podawali m. in. Macicka-Pawlik i Wilczyñska (1996a) oraz Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki (1998). Caricetum vulpinae Nowiñski 1928 (tab. 11) Fitocenozy Caricetum vulpinae wystêpuj¹ w niewielkich zag³êbieniach w pasie ³¹k po po³udniowej stronie starorzecza. Szuwar turzycy lisiej zajmuje tu najczêœciej siedliska poœrednie miêdzy p³atami zespo³ów Caricetum graci-

Tab. 9. Glycerietum maximae Hueck 1931 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Numer zdjêcia w terenie 164 150 184 167 203 191 155 183 172 148 189 145 173 159 175 67 Field number Data: rok (Date: year) 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 01 miesi¹c (month) 07 07 08 07 08 08 07 08 07 07 08 07 07 07 07 08 dzieñ (day) 04 04 06 04 09 06 04 06 30 04 06 04 30 04 30 25 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 200 200 50 100 20 100 30 20 10 15 50 15 10 50 20 10 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej (%) 100 90 100 75 75 90 75 75 75 70 90 70 60 90 90 90 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 3 2 4 4 12 6 11 15 13 8 11 10 9 11 12 6 Sta³oœæ Number of species in record Constancy ChAss. Glycerietum maximae: Glyceria maxima 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 4 3 3 V ChAll. Phragmition: Acorus calamus.. +. + 3 + 1 1 3 3 2 2 3 3. IV Rorippa amphibia.... +... + + +..... II Sagittaria sagittifolia........ + +... +.. I Typha latifolia.. 1............ 2 I Equisetum fluviatile..... 1 +......... I Sparganium erectum....... +....... + I Oenanthe aquatica.... +........... I ChCl. Phragmitetea: Phalaris arundinacea.... + +. + +. + + +. 1. III Carex gracilis..... +.. +. + + + 1 1. III Rumex hydrolapathum...... +. + +...... I Galium palustre....... +.... +... I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Iris pseudoacorus 7, Alisma plantago-aquatica 15, Carex riparia 14, Poa palustris 8; 44 Aleksandra-Kazuñ 44

Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Potamogetonetea: Hydrocharis morsus-ranae.... +.. + + + + + + + + + IV Ceratophyllum demersum...... + + + +. 1 2 + 1 1 III Nuphar lutea...... + + +. + 1 + 1 +. III Myriophyllum verticillatum....... +.... +. +. I Stratiotes aloides.......... +.. +.. I Trapa natans.......... +.. +.. I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Batrachium circinatum 12, Elodea canadensis 12; ChCl. Bidentetea tripartitae: Polygonum hydropiper... + +.. + +..... +. II Bidens frondosa....... 1. +...... I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Ranunculus sceleratus 7, Polygonum mite 15, Bidens tripartita 8; Inne (Others): Lemna minor +.. 2 2. +......... II Urtica dioica... +. + +... +..... II Lythrum salicaria.... +..... + +.... I Spirodela polyrhiza +............ +. + I Galium aparine. + +............. I Mentha x verticillata....... + +....... I Myosotis palustris.... +.. +........ I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Poa annua 9, Salvinia natans 7, Epilobium palustre 15, Lysimachia nummularia 5, Solanum dulcamara 5. 45 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 45

46 Aleksandra-Kazuñ 46 Tab. 10. Zbiorowiska ze zwi¹zku/communities of Magnocaricion: Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937 (zdj./rec. nr 1 8) i Caricetum ripariae Soó 1928 (zdj./rec. nr 9) Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numer zdjêcia w terenie 140 104 139 114 106 160 210 182 147 Field number Data: rok (Date: year) 02 02 02 02 02 02 02 02 02 miesi¹c (month) 06 06 06 06 06 07 08 08 07 dzieñ (day) 24 13 24 13 13 04 16 06 04 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 200 125 300 200 50 50 25 10 6 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej(%) 90 100 100 90 100 90 90 75 80 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 8 5 7 8 6 7 8 19 Sta³oœæ 14 Number of species in record Constancy ChAss. Caricetum gracilis: Carex gracilis 5 5 5 5 3 4 4 4 V. ChAss. Caricetum ripariae: Carex riparia........ 3 ChAll. Magnocaricion: Phalaris arundinacea 1 + + + 3 2 + + V + Poa palustris +. +.... + II + Carex vulpina.. + + 2... II. Iris pseudacorus +.. +... + II. Galium palustre +...... + I + Carex vesicaria. 1. +.... I. ChO. Phragmitetalia, ChCl. Phragmitetea: Glyceria maxima + +... 1 1. III 2 Acorus calamus..... + 2 + II 2 Equisetum fluviatile..... + +. I. Rumex hydrolapathum....... 1 I + Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Lysimachia vulgaris. + + +. + + + IV. Lythrum salicaria.. +... + + II. Vicia cracca...... + + I. Alopecurus pratensis.. +. +... I. Gat. sporadyczne (Sporadic species): Rumex crispus 1, Myosotis palustris 4, Potentilla reptans 5, Juncus effusus 9;

47 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 47 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Inne (Others): Eleocharis uniglumis... + +... I. Mentha x verticillata....... + I + Ceratophyllum demersum....... + I + Hydrocharis morsus-ranae....... + I + Nuphar lutea....... + I + Polygonum mite..... +. + I. Gat. sporadyczne (Sporadic species): Polygonum persicaria 1, Bidens tripartita 9, Bidens frondosa 8, Glechoma hederacea 8, Rubus caesius 8, Salix fragilis c 8, Calystegia sepium 9. lis i Alopecuretum pratensis. Równie jego sk³ad florystyczny ma charakter przejœciowy pomiêdzy tymi dwoma zbiorowiskami. W p³atach zaznacza siê sta³y i znaczny udzia³ Phalaris arundinacea, która w tej czêœci badanego terenu buduje swoje zbiorowiska w zbli onych warunkach siedliskowych. Niekiedy pojawia siê te stosunkowo rzadkie ponik³o jednoprzysadkowe Eleocharis uniglumis. Notowania stanowisk tego interesuj¹cego zbiorowiska na Dolnym Œl¹sku s¹ doœæ rzadkie. W dolinie Odry pomiêdzy Wroc³awiem a O³aw¹ stosunkowo dobrze wykszta³cone p³aty odnaleziono ko³o Groblic (Anio³-Kwiatkowska, Dajdok i K¹cki 1998). Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n. n.) Libb. 1931 (tab. 12) Szuwar mozgowy nale y do najpospolitszych na badanym terenie zbiorowisk roœlinnych. Zajmuje siedliska wilgotne, lecz nie podmok³e, przewa nie pomiêdzy zbiorowiskami szuwarowymi a roœlinnoœci¹ miejsc suchszych. W po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu Phalaridetum arundinaceae towarzyszy wierzbowym zaroœlom i zadrzewieniom zwi¹zku Salicion albae oraz nitrofilnym okrajkom zwi¹zku Convolvulion sepium. W p³atach tych, zwi¹zanych z regeneracyjnymi stadiami ³êgów wierzbowo-topolowych, zwraca uwagê niewielki udzia³ gatunków szuwarów w³aœciwych oraz wkraczanie gatunków okrajkowych przede wszystkim Urtica dioica, Galium aparine i Rubus caesius. Doœæ rozleg³e p³aty szuwaru mozgowego rozwijaj¹ siê tak e na obrze ach misy Matunina, za pasem szuwarów w³aœciwych, jako ostatnia strefa roœlinnoœci bagiennej, mniejsze rozproszone fitocenozy zaœ wystêpuj¹ na ca³ym obszarze badanego terenu w wilgotniejszych partiach ³¹k. Sk³ad florytyczny tych zbiorowisk odznacza siê udzia³em gatunków charakte-

48 Aleksandra-Kazuñ 48 Tab. 11. Caricetum vulpinae Nowiñski 1928 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 Numer zdjêcia w terenie 134 107 108 115 105 109 Field number Data: rok (Date: year) 02 02 02 02 02 02 miesi¹c (month) 06 06 06 06 06 06 dzieñ (day) 24 13 13 13 13 13 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 25 20 30 20 80 60 Surface of record (m 2 ) Pokrycie warstwy zielnej (%) 90 90 95 95 80 95 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 7 7 6 10 9 7 Number of species in record ChAss. Caricetum vulpinae: Carex vulpina 3 3 3 3 2 2 ChAll. Magnocaricion, ChCl. Phragmitetea: Carex gracilis 1 2 2 3 3 3 Phalaris arundinacea + 2 3 2 + + Poa palustris. +.... Galium palustre... +.. Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Alopecurus pratensis 2 + + + 3 3 Potentilla reptans 2 +. + + + Lysimachia vulgaris.. + 1.. Festuca rubra.... 1 2 Gat. sporadyczne (Sporadic species): Ranunculus repens 5(1), Carex hirta 1, Poa pratensis 5, Allium angulosum 4, Rumex acetosa 4; Inne (Others): Eleocharis uniglumis + 2 +... Carex praecox. + +. +. Equisetum arvense... + +. Stellaria palustris..... + rystycznych zwi¹zku Magnocaricion przede wszystkim Carex gracilis oraz gatunków ³¹kowych, z których najwiêksz¹ sta³oœæ wykazuj¹ przechodz¹ce z s¹siednich zbiorowisk rzêdu Molinietalia Lysimachia vulgaris i Alopecurs pratensis. P³aty nale ¹ce do szuwarów zachodniej czêsci Matunina cechuj¹ siê wystêpowaniem gatunków charakterystycznych zwi¹zku Phragmition (takie

49 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 49 jak Acorus calamus i Equisetum fluviatile), a na pó³nocnym brzegu starorzecza zdarza siê, e na zbiorowisko mozgi trzcinowatej nak³adaj¹ siê welonowe fitocenozy okrajków ze zwi¹zku Convolvulion sepium (zdj. nr 4). Omawiane zbiorowisko jest bardzo rozpowszechnione w dolinach rzecznych i czêsto towarzyszy starorzeczom; opisywane by³o m. in. przez Borysiak (1994) a z Dolnego Œl¹ska przez Macick¹-Pawlik i Wilczyñsk¹ (1996a) oraz Anio³- Kwiatkowsk¹, Dajdoka i K¹ckiego (1998). 2.3. Zbiorowiska ³¹kowe Zbiorowisko z Festuca rubra (tab. 13, zdj. nr 5 6) Jest to pionierskie zbiorowisko porastaj¹ce nas³onecznione stoki œrodkowowschodniej czêœci wa³u przeciwpowodziowego, wzmacniane piaskiem w czasie zalewu 2001 roku. Jej niewielkie p³aty o luÿnej strukturze budowane s¹ przede wszystkim przez kêpki Festuca rubra i gatunki ³¹kowe rzêdu Arrhenatheretalia najczêœciej Trifolium repens, T. dubium i Achillea millefolium Zbiorowisko to zasiedla najsuchsze siedliska badanego terenu. W jego bogatym sk³adzie florystycznym pojawiaj¹ siê gatunki suchych muraw m. in. Rumex acetosella, Festuca trachyphylla, Poa compressa, Carex praecox, Euphorbia cyparissias i Potentilla argentea a tak e gatunki segetalne i ruderalne, takie jak Conyza canadensis, Vicia angustifolia, Vicia hirsuta i Artemisia vulgaris, oraz siewki drzew najczêœciej Quercus robur. Lolio-Polygonetum arenastri Br.-Bl. 1930 em. Lohm. 1975 (tab. 13, zdj. nr 1 4) Siedliskiem fitocenoz zespo³u Lolio-Polygonetum arenastri jest teren u ywanego przez wêdkarzy parkingu, po³o onego wœród ³¹k œrodkowo-pó³nocnej czêœci projektowanego rezerwatu, przy zjeÿdzie z wa³u przeciwpowodziowego. Niewielkie p³aty rozwijaj¹ siê tak e na drogach gruntowych. Fitocenozy reprezentuj¹ typow¹ postaæ zespo³u, bardzo ubog¹ florystycznie. Cechuj¹ siê zdecydowan¹ dominacj¹ jednego z gatunków charakterystycznych zespo³u lub zwi¹zku: Lolium perenne, Polygonum aviculare lub Poa annua. Pojawia siê tak e Chamomilla suaveolens, Plantago major oraz odporne na deptanie gatunki pastwisk: Trifolium repens i Leontodon autumnalis. Ranunculo-Alopecuretum geniculati R. Tx. 1937 (tab. 14, zdj. nr 1 3) Do zespo³u Ranunculo-Alopecuretum geniculati zaliczono niewielkie powierzchniowo i ubogie florystycznie p³aty roœlinnoœci wydepczyskowej,

Tab. 12. Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n. n.) Libb. 1931 Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Numer zdjêcia w terenie 102 151 103 1 204 158 157 129 131 122 126 95 144 123 Field number Data: rok (Date: year) 02 02 02 01 02 02 02 02 02 02 02 02 02 02 miesi¹c (month) 06 07 06 08 08 07 07 06 06 06 06 06 07 06 dzieñ (day) 13 04 13 07 09 04 04 20 24 20 20 13 04 20 Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) 100 100 200 10 50 100 50 200 50 200 200 100 12 200 Surface of record (m 2 ) Pokr. warstwy zielnej (%) 90 90 90 100 90 75 75 100 90 100 100 100 100 100 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 10 5 8 18 5 5 3 10 8 8 4 10 11 6 Sta³oœæ Number of species in rec. Constancy ChAss. Phalaridetum arundinaceae: Phalaris arundinacea 5 5 5 4 4 4 4 4 5 5 5 5 4 3 V ChAll. Magnocaricion: Iris pseudacorus +. + +. +. +... + +. III Carex gracilis....... +. 1 1. + 2 II Poa palustris.. + 1....... + +. II Galium palustre......... +. + +. II ChCl. Phragmitetea: Acorus calamus..... +. +. +.. 1 2 II Equisetum fluviatile......... + +.. + II Glyceria maxima.... +........ + I 50 Aleksandra-Kazuñ 50

Numer kolejny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): ChCl. Artemisietea: Urtica dioica 1 + + + 3 + + + +..... IV Calystegia sepium + +. 2. +........ II Galium aparine + + +........... II Gat. sporadyczne (Sporadic species): Rubus caesius 4(2), Artemisia vulgaris 4, Cirsium arvense 4, Impatiens parviflora 12; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Lysimachia vulgaris. +..... 2. 1 + + +. III Alopecurus pratensis.. +.... + +.. +.. II Rumex crispus.. +.... +...... I Lythrum salicaria......... +... + I Poa pratensis +....... +..... I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Symphythum officinale 8(1), Poa trivialis 13(1), Sanguisorba officinalis 12, Lathyrus pratensis 4, Filipendula ulmaria 4, Dactylis glomerata 4, Arrhenatherum elatius 4, Vicia cracca 4, Scirpus sylvaticus 5, Deschampsia cespitosa 9, Alopecurus geniculatus 13, Ranunculus repens 13; Inne (Others): Agropyron repens +.. +.... +..... II Thalictrum lucidum...... + +. +.... II Vicia sepium +. +........... I Quercus robur........ +.. +.. I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Impatiens noli-tangere 1, Stellaria graminea 1, Equisetum arvense 12, Rosa canina c 4, Angelica archangelica subsp. litoralis 4, Veronica chamaedrys 4, Aegopodium podagraria 4, Hypericum perforatum 9, Polygonum mite 13, Polygonum hydropiper 5. 51 Zbiorowiska-roœlinne-projektowanego-rezerwatu- Matunin 51