Tyle języków, ile pragnień dialekt, dialektyzmy i dialektyzacja języka.
Dialekt to odmiana języka narodowego, charakterystyczna dla określonego terytorium. W ramach dialektu wyróżnia się także gwary (odmiany o mniejszym zasięgu terytorialnym).
W Polsce występuje współcześnie pięć dialektów: małopolski wielkopolski śląski mazowiecki kaszubski
Najważniejsze cechy dialektu małopolskiego:
mazurzenie, czyli wymawianie głoski s zamiast sz, c zamiast cz i z zamiast ż, np. zona zamiast żona, casy zamiast czasy; udźwięcznianie spółgłosek w formach czasu przeszłego czasowników, np. jezdem zamiast jestem; wiuzem zamiast wiozłem; wymawianie na końcu wyrazów k zamiast ch, np. na nogak zamiast na nogach.
Najważniejsze cechy dialektu mazowieckiego:
mazurzenie, czyli wymawianie głoski s zamiast sz, c zamiast cz i z zamiast ż, np. zona zamiast żona, casy zamiast czasy; wymawianie ly zamiast li, np. lypa zamiast lipa, czytaly zamiast czytali; wymawianie ke, ge zamiast kie, gie, lub odwrotnie, np. kedy zamiast kiedy; ogeń zamiast ogień; młotkem zamiast młotkiem; kiefir zamiast kefir;
wymawianie chi- zamiast chy-, np. chitry zamiast chytry; wymawianie mnia zamiast mia, bzia zamiast bia, np. mniasto zamiast miasto, bziały zamiast biały; częste używanie przyrostka ak, np. warszawiak, cielak.
Najważniejsze cechy dialektu śląskiego:
wymawianie na końcu wyrazu głoski a zamiast ę, np. Ida po gazeta zamiast Idę po gazetę; w części południowej Śląska wymawianie miękkich spółgłosek szi, ci, żi zamiast ś,ć,ź, np. sziano zamiast siano, czisza zamiast cisza; wymawianie samogłoski i na początku wyrazu jako je, np. jegła zamiast igła; w czasownikach czasu przeszłego używanie końcówki ech zamiast em, np. byłech zamiast byłem i chmy zamiast śmy, np. robiłychmy zamiast robiłyśmy.
Najważniejsze cechy dialektu wielkopolskiego:
wymawianie końcówki ewi zamiast owi w celowniku l. poj., np. wujewi zamiast wujowi; częste wymawianie samogłosek jako podwójnych dźwięków, np. zymby zamiast zęby, ptouk zamiast ptak; dodawanie w przed samogłoską o, np. owca, owies są wymawiane jako wowca, wowies; używanie końcówki ma w 1. os. l. mn. trybu rozkazującego, np. siedźma zamiast siedźmy.
Najważniejsze cechy dialektu kaszubskiego:
ruchomy akcent, czyli umieszczanie go w różnych wyrazach w różnym miejscu; wymawianie zamiast głosek ś, ć, ź, dź ich twardych odpowiedników s, c, z, dz, np. sedzec zamiast siedzieć; wymawianie głosek ć, dź zamiast ki, gi, np. cenci zamiast cienki; wymawianie nieznanej w polszczyźnie ogólnej głoski e (brzmieniowo przypominającej dźwięk pośredni między e oraz y), sen zamiast syn.
Dialektyzm to wyraz lub inny element językowy pochodzący z określonego dialektu i odbiegający od ogólnej normy językowej (np. sielny wielki ; kierz krzak ; szych błyszcząca nić ).
Niektórzy pisarze celowo posługują się dialektyzmami. Służy to przede wszystkim charakterystyce bohaterów (obrazuje środowisko społeczne, z którego się wywodzą, np. w Antku Bolesława Prusa) oraz odtworzeniu kolorytu lokalnego (np. w Chłopach Władysława Reymonta). Taki zabieg stylistyczny nazywamy dialektyzacją.
Bibliografia 1. Zofia Czarniecka-Rodzik Gramatyka i stylistyka, WSiP, Warszawa 2009, s. 92-134 2. Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska Rozwinąć skrzydła. Kształcenie językowe., Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2001
Dziękuję za uwagę Aniela Ignaszak