MATRIAŁY ARCHOLOGICZN XXXVII, 2009 ALDONA MULLR-BINIK, KRYSTYNA SKAWIŃSKA-WISR SPRAWOZDANI Z BADAŃ ARCHOBOTANICZNYCH ŚRDNIOWICZNYCH WARSTW Z MAŁGO RYNKU W KRAKOWI 1 Autorki pragną podziękować Pani Prof. dr hab. Krystynie Wasylikowej za pomoc w oznaczaniu okazów roślinnych oraz Panu mgr milowi Zaitzowi za umożliwienie wykonania badań archeobotanicznych i udzielenie wszelkich potrzebnych informacji archeologicznych. Badania archeobotaniczne średniowiecznych warstw kulturowych Krakowa prowadzone są od dziesięcioleci. W ostatnich latach nastąpiła ich zdecydowana intensyfikacja związana z licznymi pracami renowacyjnymi prowadzonymi na terenie miasta. Historię dotychczasowych badań omawia wyczerpująco niedawna publikacja (Bieniek i in. 2006) oraz nowe opracowanie w druku (Wasylikowa i in., tam dalsza literatura). Badania archeologiczne prowadzone w roku 2007 na Małym Rynku, stworzyły okazję do przeprowadzenia analizy archeobotanicznej warstw średniowiecznych, na niebadanym dotychczas stanowisku w centrum miasta¹. Materiał do badań pobrano z trzech wykopów zlokalizowanych we wschodniej i północnej części Małego Rynku (ryc 1) i obejmował on łącznie 32 próby z kilku profili archeologicznych. Ostatecznie analizie poddano cztery próby wczesnośredniowieczne oraz 26 prób późnośredniowiecznych (w sumie 6 litrów ziemi) (tabela 1), z których uzyskano łącznie 963 okazy owoców i nasion, a także szpilki, pąki, kolce, fragmenty pędów i sklerocja grzybowe. Zidentyfikowano 122 taksony roślin, jednak dla wielu makro szczątków przynależność taksonomiczną można było określić tylko w sposób przybliżony, tj. do poziomu rodzaju czy rodziny (tabela 2). Materiał roślinny jest generalnie ubogi, gdyż poza czterema obfitującymi w szczątki próbami późnośredniowiecznymi, tj.: próbą 10 ( N 1 170, powyżej cienkiej warstwy piasku), próbą 11 ( N, 190 200 cm, obok soczewki piasku) oraz próbami 29 i 30 (, 157 164 cm i 157 150 cm, ciemna warstwa organiczna), w pozostałych 26 liczba znalezionych okazów nie przekraczała średnio 10, a dla prób wczesnośredniowiecznych nigdy nie wyniosła więcej niż 20 okazów. Próby 10, 11, 29 i 30 są równocześnie najbogatsze pod względem różnorodności gatunkowej występujących makroszczątków osiągając powyżej 30 taksonów, średnio 50,05 na próbę, podczas gdy w pozostałych próbach liczba taksonów nie przekracza 14, średnio wynosząc 5,31 na próbę. Przeważają liczebnie szczątki niezwęglone, storfiałe (ns 902) nad zwęglonymi (s ), jeden okaz jest świeży (fr). Najliczniej występują niezwęglone nasiona komosy białej (Chenopodium album 206 okazów w 17 próbach), pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica 47 okazów w czterech próbach), rdestu szczawiolistnego (Polygonum lapathifolium 46 okazów w siedmiu próbach) i szczawiu polnego (Rumex acetosella 37 okazów w pięciu próbach). W postaci zwęglonej przetrwały głównie zboża (owies, żyto i proso), szpilki drzew (jodła i świerk), chwasty i inne rośliny dziko rosnące (chwastnica jednostronna, przytulia, rdest, dziurawiec i malina) oraz nieokreślone taksonomicznie diaspory roślinne, pączki i kolce. Zwęglone szpilki jodły (Abies alba 18) i świerka (Picea abies 1) pojawiły się w trzech próbach (próby 3, 5 i 13); w przypadku prób 3 (, SW, głęb., warstwa popiołu) i 5 (, S, głęb. 90, poniżej belki, warstwa brunatnej próchnicy) poza nimi właściwie nie natrafiono na żadne inne okazy roślinne. Spośród roślin uprawnych w badanym materiale występuje proso (Panicum miliaceum), żyto (Secale cereale), owies (Avena sp.), a także len (Linum usitatissimum), mak lekarski (Papaver somniferum), konopie siewne (Cannabis sativa), chmiel (Humulus lupulus) i kminek (Carum carvi). Chmiel i kminek mogły również występować dziko, w zbiorowiskach leśnych i zaroślowych (chmiel) oraz na łąkach (kminek). 107
W próbach notowano głównie diaspory roślin ruderalnych i chwastów oraz roślin łąkowych z siedlisk wilgotnych (świeżych) (ryc. 2). Zaznacza się również obecność roślin wymagających siedlisk wodnych lub zdecydowanie podmokłych (żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica, ponikło błotne leocharis palustris, rzęsa Lemna sp., oczeret jeziorny Schoenoplectus cf. lacustris, gwiazdnica błotna Stellaria palustris, pałka Typha sp., jaskier płomiennik Ranunculus flammula). Większość z nich występowała we wspomnianych powyżej bogatych próbach 11, 29 i 30 oraz we wczesnośredniowiecznych próbach 31 (z wnętrza drewnianej rury) i 32 (z jamy 2a). Pojawiły się one w próbach z warstw i obiektów powiązanych z funkcjonowaniem kanału ściekowego i wodociągu doprowadzającego wodę do klasztoru dominikanów (Zaitz 2009). Trzeba zaznaczyć, że niektóre z tych roślin mają właściwości użytkowe np. oczeret (Schoenoplectus cf. lacustris), który został również znaleziony w położonym dalej wykopie. Jego obecność można w tym przypadku wiązać ze zbieractwem tej rośliny, wykorzystywanej do wyrobu plecionek i ozdób (m.in. Olaczek 2002). Wstępna analiza wyników badań (ryc. 2) wskazuje na obecność muraw kserotermicznych. Trzeba jednak nadmienić, że rośliny, które zostały tu zaklasyfikowane, występują również w innych zbiorowiskach, a ponadto mogły być zbierane (np. dziurawiec Hypericum perforatum, lebiodka Organum vulgare, poziomka Fragaria cf. vesca, bukwica zwyczajna Betonica officinalis). Niewątpliwie celowo sprowadzane były różne rośliny leśne i zaroślowe, na co wskazują ich pozostałości w materiale kopalnym: szpilki jodły (Abies alba) i świerka (Picea abies), orzechy leszczyny (Corylus avellana), czy też owoce maliny i/lub jeżyny (Rubus idaeus i R. sp.). Pozyskany materiał jest zbyt fragmentaryczny aby przeprowadzić wnikliwą analizę ekologiczną i ekonomiczną badanego rejonu i okolicy. Zagadnienia fitosocjologiczne (występowanie określonych zbiorowisk roślinnych) oraz prawdopodobne użytkowanie roślin zostaną szerzej ujęte, na dalszym etapie opracowania, w nawiązaniu do wyników innych badań prowadzonych na tym stanowisku oraz w porównaniu z odpowiednimi równowiekowymi materiałami archeobotanicznymi pochodzącymi z innych stanowisk na terenie Krakowa. Polska Akademia Nauk Instytut Botaniki im. W. Szafera LITRATURA Bieniek A., Wacnik A., Tomczyńska Z. 2006 Rośliny z późnośredniowiecznych warstw archeologicznych na Rynku Głównym w Krakowie. Raport z badań prowadzonych w 2004 roku, MA 36, s. 201-219. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002 Flowering plants and Pteridophytes of Poland, a Checklist. 1-442, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków Olaczek R. 2002 Rzeka w życiu lokalnej społeczności (opowieść o Bzurze), [w:] Kołtuniak J (red.), Rzeki kultura, cywilizacja, historia, 11, Katowice, s. 183-214. Wasylikowa K., Wacnik A., Mueller-Bieniek. A. 2009 Rola roślin w życiu dawnych mieszkańców Krakowa: nawarstwienia archeologiczne jako źródła archiwalne, Geologia, (w druku). Zaitz. 2009 Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych przy przebudowie nawierzchni Małego Rynku w 2007 r., MA 37, s. 35-91. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J. i Korzeniak U. 2002 cological indicator values of vascular plants of Poland. 1-183, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 108
Ryc. 1. Lokalizacja wykopów archeologicznych, Kraków Mały Rynek. Próby archeobotanicze pobierane były z wykopów VIII, i. (na podstawie Zaitz 2009, zmienione) Fig. 1. Localisation of archaeological trenches, Kraków Mały Rynek. Archaeobotanical samples were obtained from trenches VIII, IV and (after Zaitz 2009, changed) 109
% 90% % 70% % 50% 40% 30% 20% 10% 0% l. okazów l. taksonów pozostałe lasy suche murawy siedliska wilgotne łąki świeże chwasty ruderalne uprawne Ryc. 2. Procentowy udział makroszczatków roślin uprawnych i dzikich rosnących na różnych siedliskach. Liczba okazów wynosi 963, liczba taksonów 122. Uwaga: Rośliny zaklasyfikowane zostały tylko do jednej z grup, mimo iż niektóre z nich mogły również należeć do innych (np. kminek Carum carvi został zaliczony do roślin łąkowych, pokrzywa Urtica dioica do roślin ruderalnych choć może również rosnąć w żyznych lasach). Przynależność siedliskowa m.in. wg. Zarzycki i in. 2002 Fig. 2. Proportions of cultivated and wild plant macrofossils. Number of specimens (l. okazów) equals 963, number of taxa (l. taksonów) 122. Plants are classified to a single ecological group (for example caraway Carum carvi is placed in meadows, nettle Urtica dioica among ruderal plants despite it could grow in mesic forests as well. xplanation for ecological groups (from the bottom upwards): cultivated plants, weeds and ruderals, meadows, wet places, dry grasslands, forests, others). cological classification mainly after Zarzycki et al. 2002 ALDONA MULLR-BINIK, KRYSTYNA SKAWIŃSKA-WISR Archaeobotanical analysis of Mediaeval layers from Mały Rynek in Kraków Summary 30 samples from archaeological trenches VIII, and, excavated in the Little Market square (Mały Rynek) in Kraków in 2007, were analysed. 4 samples date to the arly Mediaeval period (11-13 cent. AD, before the Great Location in 1257) and 26 date to the Late Mediaeval period (13-15 cent. AD). Most of the plant remains are uncarbonized (waterlogged or desiccated; 902 specimens, ns in table 2), some are carbonized ( specimens, s in table 2) and one is most probably recent ( fr in table 2). The arly Mediaeval samples were very poor, with the number of specimens never more than 20. Only four Late Mediaeval samples were rich in specimens and taxa, including some aquatic plants and those growing in wet habitats. The locations of the samples were related to mediaeval severage and water supply. Remains of several cultivated plants were found, among them millet (Panicum miliaceum), rye (Secale cereale), oats (Avena sp.), flax (Linum usitatissimum), poppy (Papaver somniferum) and hemp (Cannabis sativa). Hop (Humulus lupulus) and caraway (Carum carvi) could have been also cultivated. The commonest wild plants were Chenopodium album, Urtica dioica, Polygonum lapathifolium and Rumex acetosella preserved mainly as uncarbonised specimens. In few samples carbonised leaves of fir (Abies alba) and spruce (Picea abies) were found. In general the material is dominated by remains of weeds and ruderal plants as well as taxa growing in meadows. 110
nr wykop narożnik głębokość dodatkowe inf. lokalizacyjne wiek 1 S powyżej bruku V-XV 2 powyżej bruku, po wewnętrznej stronie budynku odpowiednik głębokości w narożniku S V-XV 3 SW ok. warstwa popiołu V-XV 4 SW ok. powyżej warstwy piasku V-XV 5 S 90- poniżej belki, warstwa brunatnej próchnicy V-XV 6 S ok. powyżej drugiej warstwy bruku V-XV 7 S ok. spąg warstwy organicznej II-V 10 N powyżej cienkiej warstwy piasku II-V 11 N obok soczewki piasku II-V 12 N spąg obiektu, jama 3 II 13 na prawo od drewnianej rury II 14 240-230 spąg II-V 15 230-220 jama 3 II-V 16 220-210 jama 3 II-V 17 203-196 jama 3 II-V 18 196-185 II-V 19 1-170 II-V 20 170-1 II-V 21 1-150 II-V 22 150-140 II-V 23 140-130 II-V 24 125-115 II-V 25 110- II-V 26 - II-V 27-65 strop II-V 28 170-164 nad drewnianą podłogą V 29 164-157 ciemna warstwa organiczna V-XV 30 157-150 ciemna warstwa organiczna V-XV 31 wnętrze drewnianej rury wodociągowej II 32 jama 2a -I Tabela 1. Spis analizowanych prób Table 1. List of samples 111
Wykop/profil N -110-90- Cannabis sativa n/o ns 3 1 1 1 Cerealia indet. n/o s 4 1 1 1 1 Linum usitatissimum n/o ns 2 2 Panicum miliaceum n/o ns 11 6 1 1 3 Panicum miliaceum n/o s 3 2 1 Papaver somniferum n/o ns 1 1 Secale cereale n/o s 6 3 1 1 1 cf. Secale/Triticum n/o s 1 1 Abies alba li s 18 1 6 11 Agrimonia sp. n/o ns 1 1 Agrostemma githago n/o ns 12 5 4 1 2 Alisma plantago-aquatica n/o ns 3 2 1 Anagallis cf. arvensis n/o ns 1 1 Anagallis sp. n/o ns 1 1 Anthemis arvensis n/o ns 5 3 1 1 Anthemis cotula n/o ns 1 1 Arenaria serpyllifolia n/o ns 1 1 Asteraceae indet. n/o ns 1 1 Avena sp. n/o s 2 1 1 cf. Ballota nigra n/o ns 1 1 Tabela 2. Wykaz szczątków roślinnych ze stanowiska na Małym Rynku. Skróty i objaśnienia: Typ typ szczątka, n/o nasiono lub owoc, o - cały owoc/owocostan, li liście, szpilki, pącz pączki, skler sklerocja; Stan stan zachowania, ns niespalony, s spalony, fr świeży. Nazwy roślin wg. Mirek i in. (2002). Czcionką wytłuszczoną zaznaczono próby wczesnośredniowieczne (przedlokacyjne) Table 2. Plant macroremains from archaeological site Kraków Mały Rynek. Abbreviations and explanations: Typ type of remain, n/o seed/fruit, o whole fruit (here of Juncus sp.), li leaves, pącz- buds, skler sclerotia; Stan type of preservation, ns uncharred, waterlogged, s charred, fr fresh, Suma Sum, Wykop/profil trench, depth cm, Numer próby sample number. Bold early Medieval samples (before town location). Plant names follow Mirek at al. 2002 112
Wykop/profil N -110-90- Barbarea sp. n/o ns 4 2 1 1 Betonica officinalis n/o ns 2 2 Brassica cf. nigra n/o ns 1 1 Brassica sp. n/o ns 5 3 2 Brassicaceae indet. n/o ns 1 1 Bupleurum rotundifolium n/o ns 1 1 Carex sp. n/o ns 50 9 5 1 2 4 1 2 10 11 3 1 1 Carum carvi n/o ns 1 1 Centaurea cf. jacea n/o ns 3 1 2 Centaurea cyanus n/o ns 4 2 2 Centaurea scabiosa n/o ns 2 1 1 Centaurea sp. n/o ns 3 3 Chenopodiaceae indet. n/o ns 2 2 Chenopodium album n/o ns 206 33 86 1 1 11 2 13 10 1 3 2 6 1 29 2 3 2 Chenopodium hybridum n/o ns 10 1 1 1 1 1 1 4 Chenopodium polyspermum n/o ns 12 10 1 1 Chenopodium sp. n/o ns 44 4 14 1 1 1 1 1 3 14 1 3 Cirsium sp. n/o ns 2 1 1 Conium maculatum n/o ns 1 1 Corylus avellana n/o ns 2 1 1 Cyperaceae indet. n/o ns 1 1 chinochloa crus-galli n/o ns 2 1 1 chinochloa crus-galli n/o s 1 1 leocharis palustris n/o ns 3 3 leocharis sp. n/o ns 5 5 113
Wykop/profil N -110-90- uphorbia platyphyllos n/o ns 1 1 uphorbia sp. n/o ns 1 1 Fallopia convolvulus n/o ns 9 2 4 2 1 Fragaria cf. vesca n/o ns 5 4 1 Fragaria sp. n/o ns 1 1 Galeopsis tetrahit n/o ns 5 2 3 Galium mollugo/verum n/o ns 2 2 Galium sp. n/o s 1 1 Humulus lupulus n/o ns 12 6 6 Hyoscyamus niger n/o ns 16 2 2 3 1 3 1 1 3 Hypericum cf. maculatum n/o ns 1 1 Hypericum perforatum n/o ns 9 2 2 1 1 2 1 Hypericum sp. n/o ch 1 1 Juncus sp. n/o ns 4 4 Juncus sp. o ns 1 1 Lamiaceae indet. n/o ns 4 1 1 1 1 Lapsana communis n/o ns 3 1 2 Lemna sp. n/o ns 1 1 Leucanthemum vulgare n/o ns 1 1 Linum catharticum n/o ns 2 2 cf. Luzula sp. n/o ns 1 1 Luzula sp. n/o ns 3 1 1 1 Lychnis flos-cuculi n/o ns 2 1 1 Lycopus europaeus n/o ns 3 3 114
Wykop/profil N -110-90- Lythrum salicaria n/o ns 2 2 Malva sp. n/o ns 1 1 cf. Melampyrum n/o ns 2 2 Melandrium album n/o ns 1 1 Melandrium cf. noctiflorum n/o ns 3 3 Melandrium noctiflorum n/o ns 1 1 Melandrium/Silene sp. n/o ns 3 2 1 cf. Mentha sp. n/o ns 1 1 Mentha arvensis n/o ns 3 2 1 Mentha cf. arvensis n/o ns 4 4 Myosotis cf. arvensis n/o ns 1 1 Myosotis sp. n/o ns 1 1 Neslia paniculata n/o ns 3 1 2 Origanum vulgare n/o ns 5 1 4 Picea abies li s 1 1 Poaceae Bromus/ Festuca-Typ n/o ns 1 1 Poaceae indet. n/o ns 10 1 3 6 Poaceae indet. n/o s 2 1 1 Polygonaceae indet. n/o ns 6 6 Polygonum aviculare n/o ns 7 4 1 1 1 Polygonum cf. minus n/o ns 1 1 Polygonum cf. persicaria n/o ns 5 1 2 2 Polygonum hydropiper n/o ns 1 1 115
Wykop/profil N -110-90- Polygonum lapathifolium n/o ns 46 14 10 1 3 5 12 1 Polygonum persicaria n/o ns 1 1 Polygonum sp. n/o ns 6 1 4 1 Potentilla argentea n/o ns 1 1 Potentilla cf. argentea n/o ns 15 4 11 Potentilla cf. erecta n/o ns 4 4 Potentilla erecta n/o ns 5 2 1 1 1 Potentilla reptans n/o ns 1 1 Potentilla sp. n/o ns 17 3 8 2 1 1 2 Primula elatior/veris n/o ns 1 1 Primula sp. n/o ns 1 1 Primulaceae indet. n/o ns 2 1 1 Prunella cf. vulgaris n/o ns 16 4 1 4 7 Ranunculus acris n/o ns 1 1 Ranunculus cf. acris n/o ns 1 1 Ranunculus flammula n/o ns 2 1 1 Ranunculus repens n/o ns 1 1 Ranunculus sceleratus n/o ns 3 1 1 1 Ranunculus sp. n/o ns 6 4 2 Rubus idaeus n/o ns 16 1 1 1 3 7 2 1 Rubus idaeus n/o s 1 1 Rubus sp. n/o ns 5 2 2 1 Rumex acetosella n/o ns 37 5 21 1 3 7 Rumex cf. crispus n/o s 1 1 Rumex crispus n/o ns 3 1 2 116
Wykop/profil N -110-90- Rumex sp. n/o ns 2 1 1 Salix sp. pącz ns 1 1 Sambucus nigra n/o ns 1 1 Sambucus nigra/racemosa n/o ns 9 1 1 4 1 2 Sambucus sp. n/o ns 1 1 Schoenoplectus cf. lacustris n/o ns 1 1 Scirpus sylvaticus n/o ns 5 1 4 Scleranthus sp. n/o ns 1 1 Setaria pumila n/o ns 12 3 1 1 7 Setaria verticillata/viridis n/o ns 4 1 3 Solanum cf. nigrum n/o ns 1 1 Sonchus arvensis n/o ns 1 1 Spergula arvensis n/o ns 1 1 Stachys annua n/o ns 1 1 cf. Stachys sp. n/o ns 1 1 Stellaria graminea n/o ns 4 3 1 Stellaria media n/o ns 2 2 Stellaria palustris n/o ns 2 2 Thalictrum cf. flavum n/o ns 1 1 Thalictrum sp. n/o ns 1 1 Thlaspi arvense n/o ns 7 2 1 1 1 2 Trifolium sp. n/o fr 1 1 Typha sp. n/o ns 2 1 1 117
Wykop/profil N -110-90- Urtica dioica n/o ns 47 2 39 3 3 Valeriana sp. n/o ns 1 1 Valerianella dentata n/o ns 1 1 Verbena officinalis n/o ns 1 1 Viola arvensis n/o ns 5 4 1 Viola cf. canina n/o ns 1 1 Viola sp. n/o ns 1 1 Indeterminata n/o ns 18 3 1 2 2 1 3 3 3 Indeterminata inne ns 10 2 3 5 Indeterminata skler s 9 2 2 2 3 Indeterminata pącz s 4 4 Indeterminata n/o s 4 2 1 1 Indeterminata skler ns 4 2 2 Indeterminata kolec s 1 1 Indeterminata osadka ns 1 1 963 182 278 4 2 2 2 17 5 26 6 22 31 4 9 10 2 20 12 54 193 13 14 3 1 8 3 21 12 7 118