Właściwości użytkowe i ekologiczne oraz kody roślin znalezionych w warstwach archeologicznych średniowiecznego Krakowa

Transkrypt

1 Właściwości użytkowe i ekologiczne oraz kody roślin znalezionych w warstwach archeologicznych średniowiecznego Krakowa Aldona Mueller-Bieniek 1, Marcin W. Woch 2 1 Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, ul. Lubicz 46, Kraków; a.mueller@botany.pl 2 Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, ul. Podbrzezie 3, Kraków; jurania@o2.pl Mueller-Bieniek A., Woch M. W Useful and ecological properties of plants found in archaeological layers from medieval Krakow. In: A. Mueller-Bieniek (ed.), Plants in the daily lives of the people of medieval Kraków, pp Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków. An understanding of the useful properties and ecological requirements of plants found in archaeological samples is necessary for proper archaeobotanical interpretation of the finds, allowing us to make inferences about the economic processes and environmental conditions of the studied settlements. This paper presents an ecological and ethnobotanical classification of the plants found in medieval Kraków (Cracow). It must be stressed that both those species precisely identified and those not precisely identified (cf.) are included. The list of taxa (Table 1) is based on published as well as unpublished data (Mueller-Bieniek 2012: Tables 1, 2). Określenie właściwości użytkowych i ekologicznych gatunków roślin obecnych w materiale wykopaliskowym stanowi dwa podstawowe kierunki, od których rozpoczyna się jego archeobotaniczną interpretację. Są również one podstawą, na której opierają się dalsze analizy, jak wnioskowanie o procesach gospodarczych, powiązaniach handlowych i warunkach środowiska panujących na stanowisku i w jego okolicach. Artykuł przedstawia klasyfikację ekologiczną i użytkową roślin znalezionych w nawarstwieniach średniowiecznego Krakowa, przy czym należy zwrócić uwagę, że taksony o oznaczeniu niepewnym (cf.) zostały tutaj włączone do tych oznaczonych dokładnie (Tab. 1). W kilku przypadkach zaznaczono niepewność oznaczenia. Lista gatunków oparta jest o badania publikowane jak i niepublikowane, których pełny spis zamieszczony został w innym rozdziale (Mueller-Bieniek 2012: Tab. 1 i 2).

2 168 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa Taksonom przyporządkowano 3 liczby określające grupę ekologiczną, pierwsza klasyfikacja (EK1) przedstawia najbardziej prawdopodobną grupę, w której obecnie takson występuje wyłącznie lub najczęściej na terenie Polski, druga (EK2), dla roślin o szerokiej amplitudzie ekologicznej przedstawia istotną, lecz mniej prawdopodobną grupę, w której takson również dość często jest spotykany, natomiast trzecia (EK3) przedstawia zaklasyfikowanie najbardziej prawdopodobne ze względu na pochodzenie materiału, z przesunięciem w kierunku grupy nieokreślonej, tam gdzie gatunek może występować w różnych, często znacznie odmiennych siedliskach np. rośliny, które występują w lasach i w zbiorowiskach synantropijnych zaliczono do grupy roślin synantropijnych. Dotyczy to zwłaszcza dzikiego bzu czarnego (Sambucus nigra), który w średniowiecznym Krakowie najprawdopodobniej stanowił stały element siedlisk ruderalnych lub wręcz mógł być uprawiany (m.in. Kluk 1788). Trzy klasyfikacje na grupy ekologiczne zastosowano w związku z charakterem materiału wziętego do badań, pochodzącego z próbek archeobotanicznych o różnej lokalizacji i genezie. Należy tutaj zwrócić uwagę, że rośliny łąkowe obejmują rośliny rosnące zarówno w murawach kserotermicznych, jak i na łąkach świeżych i wilgotnych, a rośliny uprawne obejmują zboża i inne rośliny uprawiane na polach, rośliny okopowe, ogrodowe i importowane. Ponadto w każdej grupie roślin dziko rosnących znajdują się gatunki, które mogły być lub na pewno były okresowo uprawiane (np. kapusta czarna Brassica nigra, ślazówka turyngska Lavatera thuringiaca, lebiodka pospolita Origanum vulgare), a niektóre rośliny uprawne mogły również występować w stanie dzikim (np. marchew zwyczajna Daucus carota, chmiel zwyczajny Humulus lupulus) lub zdziczałym (konopie siewne Cannabis sativa). W zestawieniu tym większość roślin została zaklasyfikowana do tej samej grupy ekologicznej w kolejnych trzech ujęciach. Podział na grupy ekologiczne został wykorzystany do analizy statystycznej materiału (Mueller-Bieniek, Walanus 2012). Wiele spośród znalezionych roślin wykazuje cechy użytkowe, które prawdopodobnie znane były również w przeszłości. Wykaz właściwości użytkowych, przedstawionych w tabeli 1, ma charakter uproszczony i niewątpliwie nie oddaje pełnej wiedzy na ten temat, zawartej w literaturze botanicznej, farmaceutycznej, etnograficznej i w źródłach historycznych. Zestawienie to ukazuje wyłącznie potencjalne znaczenie ekonomiczne znalezionych roślin, a próba interpretacji archeobotanicznej została przeprowadzona tylko dla wybranych gatunków (Mueller-Bieniek 2012). Charakterystyczna jest dominacja roślin o cechach leczniczych (Ryc. 1), co może w znacznej mierze odzwierciedlać bogactwo danych literaturowych dotyczących leczniczego zastosowania roślin współcześnie i w przeszłości (m.in. Rostafiński 1900, Broda, Mowszowicz 2000, Zemanek 2012). Dawne społeczeństwa posiadały rozległą wiedzę o zastosowaniach roślin przy leczeniu rozmaitych przypadłości zarówno natury fizycznej jak i duchowej, która do dzisiejszych czasów w znacznej mierze uległa zapomnieniu lub też została zastąpiona innymi metodami. Duże znaczenie miało przypisywanie wielu gatunkom właściwości leczniczych, miały one powszechne zastosowania zarówno w medycynie, jak i w obrzędach (m.in. Kluk 1786, 1787, 1788, Rostafiński 1900, Zemanek

3 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa 169 Ryc. 1. Przybliżona liczba gatunków roślin, które mogły być pozyskiwane przez mieszkańców średniowiecznego Krakowa ze względu na określone cechy użytkowe. Fig. 1. Approximate number of plant species probably used by settlers of medieval Kraków for their useful purposes. From the top: medicinal, edible vegetative parts/fodder, dyeing, edible fruits and seeds, technical and ornamental. 2012). Wiele spośród znalezionych roślin wykazuje kilka cech użytkowych (Tab. 1), dlatego też na wykresie sumaryczna liczba gatunków znacznie przekracza łączną liczbę roślin użytkowych. W przypadku próbek pochodzących z miasta średniowiecznego mamy do czynienia z istotnym wpływem człowieka, determinującym skład gatunkowy deponowanych roślin. Z jednej strony rośliny ze względu na swoje właściwości użytkowe były przedmiotem celowego sprowadzania na teren miasta lub uprawy, z drugiej strony równie ważnym czynnikiem było tworzenie przez osadnictwo i rolnictwo specyficznych warunków faworyzujących rozwój charakterystycznej flory synantropijnej. Większość gatunków, które dzisiaj uznajemy za elementy spontanicznie rozwijających się zbiorowisk ruderalnych i segetalnych posiada jednocześnie właściwości użytkowe. Nasza ograniczona wiedza, na ile w różnych okresach dziejowych właściwości te były znane i wykorzystywane, często utrudnia rozstrzygnięcie, czy znalezione szczątki danego gatunku pochodzą ze zbioru w okolicy, z uprawy, czy też samoistnie się on rozprzestrzeniał bez świadomego udziału człowieka. Jeśli chodzi o właściwości ekologiczne znalezionych roślin zwraca uwagę znaczny udział gatunków ciepło- i sucholubnych. Jest to związane z istnieniem dużej ilości tego typu siedlisk zarówno w obrębie miasta jak i w jego otoczeniu. Warunki geomorfologiczne regionu Krakowa sprzyjają występowaniu muraw kserotermicznych, z których część zachowała się do dziś. Siedliska kserotermiczne oraz inne uprzywilejowane termicznie tereny chętnie przekształcano w uprawy i tereny pod osadnictwo. Dlatego z postępującą antropopresją wiążą się liczne znaleziska gatunków termofilnych zbiorowisk ruderalnych i segetalnych, które zaczęły tworzyć fitocenozy zastępcze na tych siedliskach. Jednoczesny duży udział taksonów zeutrofizowanych terenów wilgotnych i okresowo zalewanych odzwierciedla bliskie sąsiedztwo Wisły wraz z wpadającymi do niej w rejonie miasta mniejszymi ciekami, które ówcześnie tworzyły liczne rozgałęzienia i aluwia. Na miejscach tych prawdopodobnie zakładano bardziej wymagające wilgoci typy upraw oraz pozyskiwano z nich pasze.

4 170 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa Tabela 1. Lista znalezionych roślin oraz ich cechy ekologiczne i użytkowe. Table 1. List of plants, their codes, ecological and useful characters. 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I ABALB Abies alba ACMIL Achillea cf. millefolium SAACI Acinos arvensis F AECYN Aethusa cynapium AGRI Agrimonia AGEUP Agrimonia eupatoria T AGODO Agrimonia cf. procera AGGIT Agrostemma githago A AGSCC* Agrostis AJUG Ajuga AJGER Ajuga genevensis/reptans F/- AJREP Ajuga reptans ALIS Alisma ALIS ALPLA Alisma plantago-aquatica ALIS ALCEP Allium cepa ALNU Alnus ALINC Alnus incana ALGEN Alopecurus geniculatus AMAR Amaranthus A X AMLIV* Amaranthus lividus var. lividus A ANIS Anagallis ANIS A ANAAR Anagallis arvensis ANIS A ANGRA Anethum graveolens ANSIL Angelica sylvestris ANTS Anthemis ANTAR Anthemis arvensis A ANCOT Anthemis cotula A ANTIN Anthemis tinctoria A i F APARV Aphanes arvensis A APIAC Apiaceae ARLAP Arctium lappa ARCT* Arctium/Onopordum /X AREN Arenaria AREN ARSER Arenaria serpyllifolia AREN X ARVUL Artemisia cf. vulgaris ASCYN cf. Asperula cynanchica F ASTER Asteraceae ASMAJ Astrantia major ATRI Atriplex ATNIT Atriplex cf. nitens A

5 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I ATPAT Atriplex patula ATBEL Atropa belladonna AVEN Avena AVSAT A AVFAT Avena fatua A AVSAT Avena sativa AVSAT A BANIG Ballota nigra A BARB Barbarea BAVUL Barbarea vulgaris BEOFF Betonica offi cinalis BETU Betula BEPEN Betula cf. pendula BEPEP Betula pendula/pubescens BICER Bidens cernua BITRI Bidens tripartita BLCOM Blysmus compressus BRAS Brassica BRNAP Brassica napus BRRAP BRRAP Brassica napus/rapa BRRAP A BRNIG Brassica nigra A BROLE Brassica oleracea BRASS Brassicaceae BROM Bromus X BRSEC Bromus secalinus A BUROT Bupleurum rotundifolium A X CALM* Calamintha sylvatica E CALTP Caltha cf. palustris CAALY Camelina cf. alyssum A CAMMI Camelina microcarpa A X CAMSA Camelina sativa A CAMPT Campanula patula CAPER Campanula persicifolia CATRA Campanula trachelium typ CAMPA Campanulaceae CANSA Cannabis sativa A CABUR Capsella bursa-pastoris A CARD Carduus CACRI* Carduus crispus/acanthoides /X CANUT Carduus nutans A X CARE Carex CARE CAVER Carex caryophyllea typ CARE F CAELO Carex elongata CARE

6 172 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I CAFLA Carex fl acca CARE CAGRA Carex gracilis CARE CARHI Carex hirta CARE A CARNI Carex nigra typ CARE CARLE Carex ovalis CARE CARPA Carex pallescens CARE CAROS Carex rostrata CARE CAVES Carex vesicaria CARE CARVU Carex vulpina CARE CACAR Carum carvi CARYO Caryophyllaceae CENT Centaurea CECYA Centaurea cyanus A CEJAC Centaurea jacea CEPSE Centaurea cf. phrygia CESCA Centaurea scabiosa F CERA Cerastium CEARA Cerastium arvense A CECAE* Cerastium holosteoides CERST Cerastium/Stellaria PRAVC* Cerasus PRUN CEREA Cerealia CEREA CEMIN Cerinthe minor X CHAE* Chaerophyllum aromaticum LEMAR Chaiturus marrubiastrum a MACHA Chamomilla recutita A CHARA Characeae CHMAJ Chelidonium majus CHENO Chenopodiaceae CHEN Chenopodium CHEN CHALB Chenopodium album CHEN CHBON Chenopodium bonus-henricus CHEN A CHFIC Chenopodium ficifolium CHEN A CHGLA Chenopodium glaucum CHEN CHHYB Chenopodium hybridum A CHMUR* Chenopodium cf. murale CHEN A CHOPU Chenopodium cf. opulifolium CHEN A CHPOL Chenopodium polyspermum CHEN A CHRUB Chenopodium cf. rubrum CHEN X CHURB Chenopodium urbicum CHEN A CHVUL Chenopodium cf. vulvaria CHEN A CIINT Cichorium intybus A X

7 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I CIVIR Cicuta virosa CIRS Cirsium CIARV Cirsium arvense typ CIOLE Cirsium oleraceum typ CIVUL Cirsium vulgare a CICAR Cirsium/Carduus CLPUR Claviceps purpurea CLVUL Clinopodium vulgare T CNID* cf. Cnidium dubium COPAL Comarum palustre COMAC Conium maculatum A COORI Conringia orientalis A X COARV Convolvulus arvensis A i K COVAR Coronilla varia T COAVE Corylus avellana CUSC Cuscuta CUSEP Cuscuta cf. epilinum A X CUEPI Cuscuta cf. epithymum CUEUR Cuscuta cf. europaea CYPER Cyperaceae CYFLA Cyperus fl avescens CYFUS Cyperus fuscus DACAR Daucus carota X DESOP Descurainia sophia A DIAN Dianthus DIARM Dianthus armeria X DIISC Digitaria ischaemum a DISAN Digitaria sanguinalis A X ECCRU Echinochloa crus-galli A HELE Eleocharis HEPAL Eleocharis palustris AGREP Elymus repens A EPIL Epilobium ERICA Ericaceae ERICA ERIG Erigeron ERLAT* Eriophorum latifolium/angustifolium EUCAN Eupatorium cannabinum EUPH Euphorbia EUHEL Euphorbia helioscopia A EUPLA Euphorbia platyphyllos a FABAC Fabaceae

8 174 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I FASIL Fagus sylvatica POLCO Fallopia convolvulus A PODUM Fallopia dumetorum FEPRA cf. Festuca pratensis FICAR Ficus carica E FIULM Filipendula ulmaria FIHEX Filipendula vulgaris F FOVUL Foeniculum vulgare FRAG Fragaria FRAG FRVES Fragaria vesca FRAG FRVIR Fragaria viridis FRAG T FRPOT Fragaria/Potentilla FRALN Frangula alnus FUOFF Fumaria offi cinalis A GAIS Galeopsis GAANG Galeopsis angustifolia X GALAL Galeopsis angustifolia/ladanum X GALAD Galeopsis ladanum a X GAPUB Galeopsis pubescens GASPE Galeopsis speciosa GATET Galeopsis tetrahit typ GALI Galium GAAPA Galium aparine GABOR Galium cf. boreale GAMOL Galium cf. mollugo T GAVER Galium cf. verum K GAELO Galium elongatum GAMOV Galium mollugo/verum T GAPAL Galium palustre GASPU Galium spurium A X GASIL Galium cf. sylvaticum GALTR Galium tricornutum A GAULI Galium uliginosum GERA Geranium GESIL Geranium cf. sylvaticum GLAD Gladiolus GLACO Glaucium corniculatum E X GLHED Glechoma hederacea GLFLU Glyceria fl uitans GLMAX Glyceria cf. maxima GYMUR Gypsophila muralis HESPH Heracleum sphondylium

9 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I HIER Hieracium HORD Hordeum HORD A HOVUL Hordeum vulgare (oplewiony) HORD HOSE Hordeum/Secale CEREA A HULUP Humulus lupulus HYNIG Hyoscyamus niger A X HYPE Hypericum HYPE HYHIR Hypericum hirsutum HYPE HYHUM Hypericum humifusum HYPE HYMAC Hypericum maculatum HYPE HYPPE Hypericum perforatum HYPE HYACU Hypericum tetrapterum HYPE INDET Indeterminata IRSIB Iris sibirica JUREG Juglans regia A JUNC Juncus JUBUF Juncus cf. bufonius JUNCP Juncus cf. compressus JUEFF Juncus cf. effusus JUCOM Juniperus communis X KNARV Knautia arvensis LABIA Lamiaceae LAMI Lamium LAALB Lamium album A LAAMA Lamium album/maculatum LAMAC Lamium maculatum LAPUR Lamium purpureum A LACOM Lapsana communis LAPRU Laserpitium prutenicum LAPIV Lathyrus/Pisum/Vicia LAVA* Lavatera thuringiaca a X LEMN Lemna LECUL Lens culinaris LENVI Lens/Vicia LEON Leontodon LECAR Leonurus cardiaca A CHLEU Leucanthemum vulgare LIARV Linaria arvensis A LINVU Linaria vulgaris X LICAT Linum catharticum LIUSI Linum usitatissimum LITAR Lithospermum arvense A

10 176 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I LIOFF Lithospermum offi cinale X LOLI Lolium LOCOU Lotus corniculatus/uliginosus LUZU Luzula LULUZ Luzula cf. luzuloides LUMUL Luzula cf. multifl ora SILFC Lychnis fl os-cuculi LYEUR Lycopus europaeus LYVUL Lysimachia vulgaris LYTH Lythrum LYSAL Lythrum salicaria MASYD Malus sylvestris/domestica MALPY Malus/Pyrus MALV Malva MALV A X MAALC* Malva alcea/moschata MALV A X MAPUS Malva cf. pusilla MALV A X MAVER* Malva cf. crispa MALV A X MASIL Malva sylvestris MALV A X MALVA Malvaceae A X MAVUL Marrubium vulgare A X MEDI Medicago MELUP Medicago lupulina MELA Melampyrum SIALB Melandrium album a SINOC Melandrium noctifl orum A X SILE* Melandrium/Silene MELI Melilotus MENT Mentha MEAQU Mentha cf. aquatica MEARA Mentha aquatica/arvensis MEARV Mentha arvensis MELON Mentha cf. longifolia MOTRI Moehringia trinervia MYOS Myosotis MYARV Myosotis arvensis A MYSIL* Myosotis sylvatica/palustris STAQU Myosoton aquaticum MYST Myosoton/Stellaria NEPE Nepeta A X NECAT Nepeta cataria A X NENUD Nepeta cf. pannonica a X NEPAN Neslia paniculata A X

11 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I ODVER* cf. Odontites ORVUL Origanum vulgare T OXYC* Oxycoccus palustris ERICA PRPAD Padus avium PANIC Panicoideae PAMIL Panicum miliaceum PAPA Papaver A X PAARG Papaver argemone A PADUR Papaver dubium/rhoeas A PARHO Papaver rhoeas A PASOM Papaver somniferum A X PAPAL Parnassia palustris PASAT Pastinaca cf. sativa PEDPA Pedicularis palustris PEUC Peucedanum PECER Peucedanum cervaria T PHPRA Phleum pratense PIEXC Picea abies PIHIE Picris hieracioides X PIMAJ Pimpinella cf. major PISAX Pimpinella cf. saxifraga N PISAT Pisum sativum A PIVIC Pisum sativum/vicia faba PLIND Plantago cf. arenaria K PLINT Plantago intermedia PLLAN Plantago lanceolata K PLMAJ Plantago major PLMED Plantago media F POA Poa POANN Poa annua POPAL Poa palustris POPRT Poa pratensis/trivialis POACE Poaceae POBFT Poaceae Bromus/Festuca typ POGON Polygonaceae POGO Polygonum POLPE POAVI Polygonum aviculare POHYD Polygonum hydropiper POLAP Polygonum lapathifolium POLPE POLPE Polygonum lapathifolium/ POLPE persicaria POMIN Polygonum minus POLPE

12 178 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I POPER Polygonum persicaria POLPE POOLE* Portulaca oleracea subsp. oleracea A X POTE Potentilla POANS Potentilla anserina POARG Potentilla argentea K POERE Potentilla erecta PONOR Potentilla norvegica POREC Potentilla recta X POREP Potentilla reptans POSUP Potentilla supina PRIM Primula PRELV Primula elatior/veris PRIMU Primulaceae PRGRA Prunella grandifl ora PRGRV X PRGRV Prunella grandifl ora/vulgaris PRGRV X/- PRVUL Prunella vulgaris PRGRV PRDOM Prunus domestica PRUN A PRSPI Prunus spinosa PRUN PRUN* Prunus/Cerasus PRUN PTAQU Pteridium aquilinum PYCOM Pyrus communis A QUER Quercus RANUN Ranunculaceae RANU Ranunculus RAACE Ranunculus acris RAFLA Ranunculus fl ammula RAREP Ranunculus repens RASAR Ranunculus sardous RASCE Ranunculus sceleratus RARAP cf. Raphanus raphanistrum A RHALE* Rhinanthus RHALE RHGLA Rhinanthus cf. serotinus RHALE RORI Rorippa ROPAL Rorippa palustris ROSIL Rorippa cf. sylvestris ROSAC Rosaceae RUBU Rubus RUBU RUCAE Rubus caesius RUBU RUIDA Rubus idaeus RUBU RUFRU* Rubus plicatus typ RUBU RUSAX Rubus saxatilis RUBU RUME Rumex

13 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I RUACE Rumex acetosa RUMAC Rumex acetosella K RUCRI Rumex crispus RUMAR Rumex cf. maritimus RUOBT Rumex obtusifolius RUSAN Rumex sanguineus SAPRO Sagina procumbens SASAG Sagittaria sagittifolia SALI Salix SALV Salvia SANEM Salvia cf. nemorosa a F SAPRA Salvia cf. pratensis X SAVER Salvia verticillata SAMB Sambucus SANIG SAEBU Sambucus ebulus X SANIG Sambucus nigra SANIG SANIR Sambucus nigra/racemosa SANIG SAPOF Saponaria offi cinalis a X SCAB Scabiosa X SCIR* Schoenoplectus SCLAC* Schoenoplectus lacustris SCTAB Schoenoplectus tabernaemontani SCSIL Scirpus sylvaticus SCLS Scleranthus SCLS SCANA Scleranthus annuus SCLS A X SCRO Scrophularia SCRO SCNUM Scrophularia nodosa/umbrosa SCRO SCROP Scrophulariaceae SCGAL Scutellaria galericulata SECER Secale cereale SETRI Secale/Triticum CEREA SECAR Selinum carvifolia SETIN Serratula tinctoria SESAN cf. Seseli annuum F SETA Setaria A X SEITA Setaria italica A X SEGLA Setaria pumila A X SEVEV Setaria verticillata/viridis A SIGAL Silene gallica A SIVUL Silene cf. vulgaris X SINA Sinapis A SIARV Sinapis arvensis A

14 180 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 2 EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I SIOFF Sisymbrium offi cinale A SOLA Solanum SOLA SODUL Solanum dulcamara SOLA SONIG Solanum nigrum SOLA A SOARV Sonchus arvensis SOASP Sonchus asper A SOOLE Sonchus oleraceus A SORB cf. Sorbus SPRAM Sparganium erectum SPARV Spergula arvensis A STAC Stachys STANN Stachys annua A X STARV Stachys arvensis A STAPA Stachys palustris STREC Stachys recta F STSIL Stachys sylvatica STEL Stellaria STGRA Stellaria graminea STGRP Stellaria graminea/palustris STMED Stellaria media STNEM Stellaria nemorum STPAL Stellaria palustris SYOFF Symphytum offi cinale TECHA Teucrium chamaedrys F THAL Thalictrum THAQU Thalictrum aquilegiifolium THFLA Thalictrum fl avum THLUC Thalictrum cf. lucidum THMIN Thalictrum minus T THARV Thlaspi arvense A THYM Thymus X TOJAP Torilis japonica TRIF* Trifolieae TRIF TRREP Trifolium cf. repens TRIF TRIT Triticum TRAES TRAES Triticum aestivum TRAES TRMOC Triticum monococcum TYPA Typha URDIO Urtica dioica URURE Urtica urens A VACC Vaccinium ERICA VAMYR Vaccinium cf. myrtillus ERICA

15 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa EK1 EK2 EK3 A B C D E F G H I VALE Valeriana VAOFF Valeriana cf. offi cinalis VALA Valerianella VADEN Valerianella dentata A X VERB Verbascum VELYC Verbascum cf. lychnitis T VERNI Verbascum cf. nigrum VEROF Verbena offi cinalis A X VERO Veronica VECHA Veronica chamaedrys VEHED Veronica hederifolia VIOPU Viburnum opulus VICI Vicia VIANG* Vicia angustifolia/tenuifolia VICRA Vicia cf. cracca VICHI Vicia cf. hirsuta A VISAT Vicia sativa A VIOL Viola VIARV* Viola arvensis/tricolor X/K VICAN Viola canina typ VISIL Viola reichenbachiana LYVIS Viscaria vulgaris VITI Vitis VITI A VIVIN Vitis vinifera VITI A XASTR Xanthium strumarium A X : unikalny kod rośliny stosowany w bazie danych ArboDat (Kreuz, Schäfer 2002), z której korzystano przy zestawianiu danych, z pewnymi wyjątkami (*) unique plant code after ArboDat data base (Kreuz, Schäfer 2002) used in the preparation of the data in the present work, with some exceptions (*) : wg Mirek i in. (2002) : after Mirek et al. (2002) 2: taksony połączone dla opracowania statystycznego (Mueller-Bieniek, Walanus 2012) taxa clustered in statistical analysis (Mueller-Bieniek, Walanus 2012) EK1: najbardziej prawdopodobna grupa ekologiczna the most probable ecological group EK2: dla roślin o szerokiej amplitudzie ekologicznej istotna, lecz mniej prawdopodobna grupa ekologiczna, w której takson również dość często jest spotykany, dla pozostałych roślin powtórzenie z kolumny EK1 for plants having broad ecological amplitude an important but less probable group than for EK1, in which the plant is also frequently found in nature; for other plants the classification is the same as in column EK1 EK3: najbardziej prawdopodobna grupa ekologiczna ze względu na pochodzenie materiału, z przesunięciem w kierunku grupy nieokreślonej, tam gdzie gatunek może występować w różnych, często znacznie odmiennych siedliskach the most probable group when the origin of the material is taken into account with some preference of various and unspecified group, in cases when the plant prefers one habitat but can grow in several, ecologically distinct habitats

16 182 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa EK1, EK2 i EK3: Grupy ekologiczne Ecological groups 1 wodne, nadwodne, siedlisk podmokłych water, water margins, boggy places 2 łąk i pastwisk grasslands, meadows, pastures 3 ruderalne ruderals 4 ruderalne/segetalne ruderals/segetals unspecified 5 uprawne cultivated 6 chwasty upraw okopowych i ogrodów (jare) weeds of root-crop plants and gardens (spring weeds) 7 chwasty zbożowe (ozime) weeds of autumn-sown field crops (winter weeds) 8 leśne forests 9 różne i nieokreślone various and unspecified A: charakter użytkowy roślin classification according to usefulness 1 uprawne cultivated 2 prawdopodobnie uprawne probably cultivated 3 użytkowe dzikie useful wild plant 4 nieużytkowe, określone gatunkowo not useful, species identified 5 nieużytkowe, nieokreślone gatunkowo not useful, species not identified sufficiently closely B G: rośliny zbierane ze względu na purpose of using B: jadalne owoce lub nasiona edible fruits and seeds C: jadalne części wegetatywne, jako pasza edible vegetative parts, fodder D: właściwości lecznicze medicinal E: właściwości barwierskie dyeing F: właściwości techniczne (izolacyjne, tekstylne itp.) technical (textiles, insulation etc.) G: właściwości ozdobne ornamental H: Efemerofity (E), Antropofity (A), Taksony o niepewnym statusie we florze polskiej, istnieją przypuszczenia, że mogą być antropofitami (a) Ephemerophyte (E), Anthropophyte (A), taxa with uncertain status in Polish flora, probably anthropophyte (a) I: Kserotermiczne dotyczy gatunków naturalnych, półnaturalnych i antropogenicznych muraw kserotermicznych z klas: Xerothermic these are taxa of natural, semi-natural and anthropogenic xerothermic grasslands from classes: F Festuco-Brometea K Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis T Trifolio-Geranietea sangunei N Nardo-Callunetea A Agropyretea intermedio-repentis X inne lub składnik fitocenoz kserotermicznych nie ujęty syntaksonomicznie other xerotherms Dane w kolumnach EK1, EK2 i EK3 w oparciu o opracowania: Data in columns EK1, EK2 and EK3 based on: (Kluk 1786, 1787, 1788), Trzcińska-Tacik, Wieserowa (1976), Ellenberg (1979), Trzcińska-Tacik (1979), Polunin (1980), Jasiewicz (1985), Szafer i in. (1988), Dostál (1989), Tibor (1992), Rothmaler (1995, 2002), Matuszkiewicz (2001), Zarzycki i in. (2002), Chytrý (2007, 2010), Rutkowski (2008) Dane w kolumnach A G na podstawie: Data in columns A G based on: Kluk (1786, 1787, 1788), Maurizio (1926), Motyka, Panycz (1936), Dowgielewicz (1954), Twarowska (1983), Jędrzejko i in. (1997), Broda, Mowszowicz (2000), Jędrzejko (2001), Łuczaj (2004), Łuczaj, Szymański (2007). Dane w kolumnie H na podstawie: Data in column H based on: Zając (1979), Mirek i in. (2002), Rutkowski (2008) Dane w kolumnie I na podstawie: Data in column I based on: Matuszkiewicz (2001)

17 A. Mueller-Bieniek & M. W. Woch: Rośliny średniowiecznego Krakowa 183 Dane przedstawione w tym rozdziale stanowią bazę do dalszych badań oraz uzupełnień, gdyż przedstawienie informacji w formie tabelarycznej z natury jest uproszczone, nie objaśnia w pełni specyfiki roślin. Dotyczy to szczególnie kolumn opisujących właściwości użytkowe, zwłaszcza w kontekście historycznym, których pełną gamę dla kilku gatunków przedstawia obszerny artykuł A. Zemanek (2012). Literatura Broda B., Mowszowicz J Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych trujących i użytkowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Chytrý M. (red.) Vegetace České republiky. 1. Travinná a keříčková vegetace. Academia, Praha. Chytrý M. (red.) Vegetace České republiky. 2. Ruderální, plevelová, skalní a sutová vegetace. Academia, Praha. Dostál J Nová květena ČSSR. 1, 2. Academia, Praha. Dowgielewicz S Roślinne surowce włókiennicze. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Ellenberg H Zeigerwerte der Gefäßpflanzen Mitteleuropas. Scripta Geobotanica 9: Jasiewicz A. (red.) Flora Polski. Rośliny Naczyniowe. 4. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Kraków. Jędrzejko K Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a checklist. Śląska Akademia Medyczna, Katowice. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Śląska Akademia Medyczna, Katowice. Kluk K Dykcyonarz roślinny. 1. Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa. Kluk K Dykcyonarz roślinny. 2. Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa. Kluk K Dykcyonarz roślinny. 3. Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa. Kreuz A., Schäfer E A new archaeobotanical database program. Vegetation History and Archaeobotany 11: Łuczaj Ł Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy. Chemigrafia, Krosno. Łuczaj Ł., Szymański W. M Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 3: 17. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Maurizio A Pożywienie roślinne w rozwoju dziejowym. Nakładem Kasy Mianowskiego, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Motyka J., Panycz T Rośliny lecznicze i przemysłowe w Polsce. Opis, uprawa, zbiór, handel. Książnica, Lwów Warszawa. Mueller-Bieniek A Rośliny użytkowe w badaniach archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa. W: A. Mueller-Bieniek (red.), Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, ss

18 184 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa Mueller-Bieniek A., Walanus A Codzienność mieszkańców średniowiecznego Krakowa w świetle analizy statystycznej danych archeobotanicznych. W: A. Mueller-Bieniek (red.), Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, ss Polunin O Flowers of Greece and the Balkans: a fi eld guide. Oxford University Press, New York. Rostafiński J Średniowieczna historya naturalna. 1. Nakładem Uniwersytetu, Kraków. Rothmaler W Exkursionsflora von Deutschland. 3. Gefäßpflanzen: Atlasband. Spektrum Akademischer Verlag. Heidelberg, Berlin. Rothmaler W Exkursionsflora von Deutschland. 4. Gefäßpflanzen: Kritischer Band. Spektrum Akademischer Verlag. Heidelberg, Berlin. Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B Rośliny polskie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Tibor S. T A magyarországi edényes flóra határozója. Harasztok és virágos növények. Tankönyvkiadó, Budapest. Trzcińska-Tacik H Flora synantropijna Krakowa. Rozprawy Habilitacyjne UJ 22: Trzcińska-Tacik H., Wieserowa A Flora of Cracow in the Early Medieval and Medieval periods. Folia Quaternaria 47: Twarowska E Zdobywanie pożywienia (zbieractwo wczesnośredniowieczne w Polsce). W: J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski (red.), Człowiek i środowisko w pradziejach. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, ss Woch M. W Antropofity znalezione w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa. W: A. Mueller-Bieniek (red.), Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, ss Zając A Pochodzenie archeofi tó w występujących w Polsce. Rozprawy Habilitacyjne UJ 29: Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zemanek A Wybrane rośliny średniowiecznego Krakowa w polskich zielnikach renesansu. W: A. Mueller-Bieniek (red.), Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, ss r.