ZRZESZENIE STUDENTÓW POLSKICH STUDENCKIE KOŁO PRZEWODNIKÓW BESKIDZKICH

ZRZESZENIE STUDENTÓW POLSKICH STUDENCKIE KOŁO PRZEWODNIKÓW BESKIDZKICH W W A R S Z A W I E BESKID NISKI 1966

Spis treści Dziewięć lat SKPB 3 Beskid Niski: Geografia 5 Przyroda... 11 Rys historyczny 14 Kilka słów o Łemkach 17 Ciekawsze miejscowości 18 Pogórze Ciężkowickie 28 Spis opisanych miejscowości: Bartne, Barwinek, Besko, Biecz, Bóbrka, Cergowa, Dukla, Folusz, Gorlice, Grybów, Głojsce, Hyrowa, Iwonicz, Jasło, Jaśliska, Kąty, Kobylany, Komańcza, Krempna, Krosno, Libusza, Lubatowa, Łosie, Osiek, Ropa, Rymanów, Rzepedź, Sękowa, Szymbark, Tylawa, Tylicz, Uście Gorlickie, Wapienne, Wietrzno, Wysowa, Żmigród Nowy, Żmigród Stary. Druk RSW Prasa, Sm. 2000. Zam. 1202. M-16.

DZIEWIĘĆ LAT STUDENCKIEGO KOŁA PRZEWODNIKÓW BESKIDZKICH Na początku roku 1955 zrodziła się koncepcja umożliwienia turystom studentom poznania Bieszczadów Zachodnich, po wojnie prawie nieznanych i zapomnianych, opustoszałych i zdziczałych po krwawych walkach z UPA. Po wstępnym rekonesansie w maju 1955 roku, w okresie wakacji wyruszają na szlaki beskidzkie dwa pierwsze turnusy ZSP, zabierające z Zagórza zapas żywności, ponieważ na trasie można było liczyć jedynie na zaopatrzenie w pieczywo. W roku 1956 następuje podział terenów turystycznych Polski między poszczególne środowiska akademickie. Środowisku warszawskiemu przypada w udziale organizacja wczasów i obozów wędrownych na Pojezierzu Mazurskim, w Górach Świętokrzyskich, Beskidzie Niskim i w Bieszczadach. W lecie tego samego roku zostają zorganizowane turnusy bieszczadzkie w liczbie 10 oraz 2 w Beskidzie Niskim. Bazą turystyczną jest prywatny dom i stodoła odnajęta na czas akcji od gospodarza w Zagórzu. Podobnie przedstawia się akcja letnia w roku następnym, z tym, że tworzy się w tym okresie prywatny klub turystyczny Klub Lewej Nogawki" oraz grono Wielkiego Bractwa", składające się z przewodników, którzy prowadzili obozy bieszczadzkie. Na jesieni z obu tych grup tworzy się Koło Przewodników Studenckich Obozów Wędrownych przy RO ZSP w Warszawie. Jego czonkowie obsługują już akcję letnią 1958 roku. Zorganizowano wtedy 12 turnusów bieszczadzkich i 2 turnusy obejmujące Bieszczady i Beskid Niski. Jest to ostatni rok, w którym od uczestników obozów bieszczadzkich wymaga się sprawdzonych kwalifikacji turystycznych (kandydaci na uczestników musieli odbyć dwie wycieczki kwalifikacyjne). W czasie następnych wakacji zostają po raz pierwszy zorganizowane w Bieszczadach obozy campingowe oraz obozy wędrowne, robotniczo- -studenckie, połączone z pracą społeczną. W sumie na trasy wyruszają tego roku 52 turnusy. Baza główna mieści się w Zagórzu pod namiotami, a campingowe obozy zorganizowano w Przysłupiu, Wetlinie i Ustrzykach Górnych. Turnusy po raz pierwszy zamiast w pałatki, wyposażone zostaną w namioty dwuosobowe. Koło rozwija się, organizując, imprezy o zasięgu ogólnopolskim: w październiku zorganizowany zostaje I Studencki Rajd po Roztoczu Lubelskim, w maju 1960 odbywa się po raz pierwszy Rajd Bieszczadzki, a listopadzie 1960 roku zainaugurowano Jesienny Złaz Kampinoski, mający odtąd stanowić tradycyjne zakończenie letniego sezonu turystycznego w środowisku warszawskim. 3

Tradycja Rajdu Bieszczadzkiego i Złazu Kampinoskiego kontynuowana jest w latach następnych. Poza tym, Koło bierze udział w organizacji Ogólnopolskiego Rajdu szlakiem Gwardii Ludowej z zakończeniem w Tomaszowie Mazowieckim. Rajd Bieszczadzki odbywa się w 1962 roku już po raz trzeci, z tym, że przeniesiony zostaje na jesień i odtąd odbywa się co roku w październiku. Następny sezon turystyczny otwiera Złaz Wiosenny w Puszczy Białowieskiej. A potem jak co roku Akcja Letnia, Rajd Bieszczadzki i IV Złaz Kampinoski, który otrzymuje imię tragicznie zmarłego w tym roku członka Koła, zasłużonego działacza na polu turystyki młodzieżowej i studenckiej Andrzeja Harskiego. W grudniu na walnym zebraniu Koła Przewodników Studenckich Obozów Wędrownych przy RO ZSP i OM PTTK nazwa Koła zmieniona zostaje na Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich. Rok 1964 charakteryzuje się nasileniem imprez turystycznych. W kwietniu odbywa się Złaz w Puszczy Białej, w maju Złaz na Kurpiach. Po akcji letniej Koło, zaproszone przez Okręg PTTK w Rzeszowie organizuje i prowadzi 10-dniową trasę biwakową na XI Rajdzie Przyjaźni w Bieszczadach. Potem odbywa się V Jubileuszowy Rajd Bieszczadzki, a sezon letni kończy tradycyjnie Złaz Kampinoski. W maju 1965 roku odbywa się po raz pierwszy Rajd w Beskidzie Niskim organizowany przy współudziale władz terenowych. W związku z nim ukazał się opracowany przez członków Koła Informator BESKID NISKI. Rajd ten staje się trzecią ogólnopolską imprezą organizowaną tradycyjnie przez Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich przy RO ZSP i OM PTTK w Warszawie. 4

GEOGRAFIA Beskid Niski tworzy wyraźne obniżenie w łuku Karpat ciągnącym się od Dunaju pod Bratysławą po Żelazną Bramę w Rumunii i jest ogniwem łączącym Beskid Zachodni z Beskidem Wschodnim. Od Beskidu Sądeckiego oddziela go Przełęcz Tylicka i dolina Kamienicy, a granica z Bieszczadami, należącymi do Beskidów Wschodnich, przebiega od Przełęczy Łupkowskiej poprzez obniżenie Woli Michowej do Cisnej, a dalej wzdłuż Solinki do Sanu. Od północy Beskid Niski graniczy z Dołami Jasielsko-Sanockimi, które oddzielają go od Pogórza Dynowskiego i Ciężkowickiego. Z turystycznego punktu widzenia Beskid Niski można podzielić na następujące grupy: BESKID GRYBOWSKI między Kamienicą a Białą Dunajcową z głównymi szczytami: Rosochatką (753 m), Jaworzem (882 m), Sapalską Górą (828 m), Czerszlą (871 m) i Uboczem (832 m); Beskid Niski. Widok z Łysiej Góry nad Gorlicami BESKID GORLICKI sięgający po szosę Gorlice-Konieczna z głównymi kulminacjami: Lackową (1001 m), Ostrym Wierchem (938 m), Suchą Homolą (707 m), Chełmem (779 m), Bordiów Wierchem (755 m), Rotundą (776 m), Magurą Małastowską (814 m), Kozim Żebrem (854 m). 5

Panorama Lackowej, widok z Czerteża (szlak zielony Krynica-Wysowa Widok z schroniska na Magurze Małastowskiej 6

GRUPA MAGURY WĄTKOWSKIEJ po dolinę Wisłoki, ze szczytami: Magurą Wątkowską (847 m), Kornutami (837 m), Świerzową (803 m), Dziamerą (757 m), Cyrlą (699 m). BESKID DUKIELSKI po szosę Czeremcha-Jaśliska-Rymanów z Cergową (718 m), Pietrusiem (731 m), Danią (696 m), Hyrową (694 m). Panorama z wieży widokowej na Dziurczu nad Tylawą w stronę Dukli 7

Widok z Tokarni nad Rzepedzią na południe GRUPA BUKOWICY po dolinę Osławy z Pasiką (849 m), Kanasiówką (823 m), Kamieniem (863 m) w paśmie granicznym oraz Tokarnią (777 m) i Skibkami (778 m) we właściwym paśmie Bukowicy. 8

GRUPA CHRYSZCZATEJ (990 m), WOŁOSANIA (1070 m) i ŁOPIEN- NIKA (1069 m) po dolinie Solinki. Widok z Jawornickiego Wierchu (665 m) w stronę Wołosania W literaturze turystycznej można spotkać również inne określenia granic Beskidu Niskiego, wg których Beskid Grybowski zaliczany jest do Beskidu Sądeckiego, a pasmo Chryszczatej i Wołosania do Bieszczadów. Podobnie jak całe Beskidy, Beskid Niski zbudowany jest z fliszu karpackiego. Tworzy go materiał osadowy, sprasowany i wypiętrzony w czasie formowania się Karpat w trzeciorzędzie, złożony głównie z piaskowców, łupków, margli, zlepieńców i wapieni. Ich różna odporność na erozję dała bogatą rzeźbę terenu. Charakterystycznymi formami krajobrazu są kopulaste szczyty, długie łańcuchy o dość stromych zboczach, czasami garby górskie pokryte rumowiskiem skalnym. Beskid Niski odwadniają rzeki należące do zlewiska Wisły i mające źródła u stóp głównego łańcucha Karpat. Są to kolejno od zachodu: Kamienica i Biała dopływy Dunajca, płynąca malowniczymi przełomami Ropa, Wisłoka, Jasiołka, przedzierający się przez pasmo Bukowicy Wisłok, który tworzy malowniczy jar w okolicach Beska, Osława i Solinka lewe dopływy Sanu, oraz San, mający swe źródło pod Przełęczą Użocką. 9

Najważniejszymi surowcami mineralnymi występującymi na obszarze Beskidu Niskiego i Pogórza są: ropa naftowa i gaz ziemny. Występują w niewielkich złożach (soczewkowych), mało wydajnych, ale charakteryzujących się długą żywotnością. Większe zasoby zalegają na dużych głębokościach od 4000 5000 m. Towarzyszą im złoża łupków bitumicznych i wosku ziemnego. Głównym terenem eksploatacji jest zagłębie Gorlice Jasło Krosno. Niemałym bogactwem są również źródła mineralne, przede wszystkim siarczany, szczawy i solanki, leczące choroby gośćcowe, dróg oddechowych, krążenia, nerwów i choroby kobiece. Najbardziej znane uzdrowiska na tym terenie to Rymanów Zdrój, Iwonicz Zdrój, Wysowa. U podnóża Beskidu Niskiego biegnie odcinek Karpackiej linii kolejowej od Nowego Sącza poprzez Grybów, Stróże, Zagórzany, Biecz, Jasło, Krosno, Rymanów, Sanok, Zagórz, Lesko, z odgałęzieniami: Zagórzany Gorlice i Zagórz Rzepedź Komańcza Łupków. Komunikację kolejową uzupełniają połączenia autobusowe: Nowy Sącz Krzyżówka Krynica Nowy Sącz Grybów Grybów Florynka Krynica Grybów Gorlice Gorlice Ropa Uście Gorlickie Wysowa Gorlice Sękowa Małastów Konieczna Gorlice Żmigród Dukla Jasło Żmigród Krempna Krosno Miejsce Piastowe Dukla Przełęcz Dukielska Krosno Iwonicz Zdrój Krosno Rymanów Besko Sanok Krosno Rymanów Besko Sanok Rymanów Jaśliska 10

PRZYRODA Beskid Niski pokrywała niegdyś nieprzebyta puszcza jodłowo-bukowa z domieszką jesionów, jaworów, lip, klonów, grabów. Przetrzebiła ją wielowiekowa gospodarka człowieka, a ogromny procent przetrwałych do czasów ostatniej wojny wielkich skupisk leśnych padł ofiarą hitlerowskiego rabunku. Obecnie największe kompleksy lasów spotykamy w grupie Magury Wątkowskiej (las bukowy), w rejonie Śnietnicy, u źródeł Wisłoki, w paśmie Bukowicy i Kamienia oraz w grupie Chryszczatej i Wołosania, gdzie lasy tworzą dzikie ostępy z bujnym poszyciem. Badania paleobotaniczne wykazały, że w okresie polodowcowym Beskid Niski był krainą kosodrzewiny i cisów. Reliktem tamtych czasów jest stanowisko kosodrzewiny na Kornutach, położone najniżej w Karpatach (834 m) i jedyne na obszarze między Tatarami i Czarnohorą. Zachowały się również niewielkie skupiska cisów na Mrukowej koło Żmigrodu, na Zielonej Górze w paśmie Maślanej, w Bieśniku i Szalowej, oraz na Cergowej, gdzie znajduje się rezerwat kilkuset okazów. Po zmianie warunków klimatycznych nastąpił okres panowania modrzewiowo-sosnowego z domieszką limby, której pojedyncze egzemplarze spotkać można w grupie Magury Wątkowskiej i na Mareszce, zaś w okolicy Barwinka można oglądać duży, naturalny zespół modrzewi w rezerwacie Modryna. Dalsze kilkakrotne zmiany klimatu doprowadziły do wytworzenia się na terenie Beskidu Niskiego drzewostanu jodłowo-bukowego, który do dziś jest naturalnym zespołem drzew w wyższych partiach górskich. Podszycie tutejszych lasów obfituje w maliny, jeżyny, borówki czarne, paprocie, występują także gatunki czarnomorskie jak sałatnica leśna (Aposeris Foetida) i turzyca siedmiogrodzka (Sarex Transylwanica). Spotkać można wiele gatunków roślin chronionych, takich jak zawilec leśny, dziewięć sił bezłodygowy wawrzynek wilczełyko, przebiśnieg pospolity, goryczki, bluszcz ziemny, lilia złotogłów, widłak babimór, sasanki i wiele odmian storczyków. Świat zwierzęcy reprezentują zające, sarny, lisy, kuny, tchórze, łasice; spotyka się też jelenie, wilki i rysie, dziki, borsuki. Z ptactwa najbardziej ciekawym jest czarny bocian, gnieżdżący się w okolicach Hańczowej i Świątkowej. Rzeki górskie zamieszkałe są przez pstrągi, brzanki, świnki, ślizy, głowacze, a w dolnym biegu Ropy pojawiają się nawet łososie i węgorze. Największą osobliwością przyrodniczą Beskidu Niskiego jest rezerwat skalno-leśny Kornuty w paśmie Magury Wątkowskiej, będący zespołem zwietrzałych skał o fantastycznych kształtach, które zyskują jeszcze bardziej na malowniczości, na tle pięknego, bukowego lasu (nazwę nadali pasterze wołoscy, którym niezwykłe kształty skał przy- 1 l

pominały rogi cornuti ). Kornuty zasługują na uwagę również ze względu na swą bardzo ciekawą szatę roślinną; porastają je rzadkie mchy i porosty, ma tu swe stanowisko kostrzewa górska (Fesruca Montana), występująca poza tym w Polsce jedynie na Cergowej, rośnie na terenie rezerwatu omawiana już uprzednio kosodrzewina, relikt okresu polodowcowego. Ciekawą właściwością Kornutów jest wielka ilość żyjących tu owadów, wśród nich rzadkich gatunków motyli, jak paź królowej i niepylak mnemozyna. Niewątpliwie wielką rolę w odrębności szaty roślinnej Beskidu Niskiego odgrywa jego klimat, o cechach kontynentalnych, z wyższą średnią temperaturą okresu wegetacji a mniejszą wilgotnością. Przyczyną tego stanu są suche wiatry południowe, wiejące u nizin zakarpackich. Ilość opadów jest niewielka, choć zdarzają się lata bardziej wilgotne, sprzyjające osuwaniu się zboczy zbudowanych z łupków i iłów. Klasyczne osuwisko posiada ścianę obrywu, nisze ze zbiornikami wody, liczne wały, progi, pęknięcia oraz jęzory osuwającej się ziemi i rumowiska. 12

Do największych w Beskidzie Niskim należą osuwiska: na Szklarce, w Szymbarku, w Bartnem, Bodakach, Szalowej oraz słynne osuwisko stoków Chryszczatej, której zbocze zsunąwszy się wraz ze 150 letnim lasem w 1907 r. przegrodziło potok Olchowaty tamując odpływ jego wód i tworząc trzy malownicze jeziorka tzw. Duszatyńskie, z których do dziś zachowały się dwa. Nad ich taflą sterczą kikuty zatopionych drzew. Jeziorka otoczone są ochroną i uznane za rezerwat przyrody. Malowniczych widoków dostarczają również przełomy: Ropy w rejonie wsi Łosie i Klimkówka, który nazwany został Pieninami Gorlickim oraz przełom Wisłoka koło Beska, gdzie rzeka płynie kaskadami między stromymi, skalistymi ścianami jaru. 13

RYS HISTORYCZNY Badania archeologiczne dowiodły, że człowiek pojawił się na terenach podkarpacia ponad 2500 lat p.n.e. Znaleziska pochodzące z okresu neolitu (2500 1700 p.n.e.) wykazują napływ na te tereny ludności z południa, a następnie pojawienie się fali osadniczej z północy, z którą wiąże się tzw. kultura ceramiki sznurowej. Jej ślady odnaleziono w Jeżowie, dolinie Białej oraz w Bieczu. Liczne ślady działalności człowieka pozostały także po epoce brązu (1700 700 p.n.e) na przykład naszyjniki i bransolety znalezione w Zagórzu, brązowy miecz odkryty w dolinie Ropy. Pierwsze grodzisko na Podkarpaciu stworzyła kultura łużycka (1300 300 p.n.e.), sięgająca na wschód aż po górny San, która upadła pod naporem Scytów, Celtów i ludów z północy. Siady jej przetrwały do dziś między innymi w Wietrznie. Wiele znalezisk monet rzymskich wskazuje na częste kontakty handlowe ludności Podkarpacia z sąsiadami z południa. Przez przełęcze karpackie przeciągały na przełomie naszej ery liczne karawany kupieckie przywożąc wyroby brązowe i szklane, a powracając z miodem, skórami i bursztynem. W okresie tworzenia się państwa Wiślan Karpaty znajdowały się w jego zasięgu aż do IX wieku. W końcu wieku X książę ruski Włodzimierz zajął kilka grodów (Przemyśl, Czerwień i inne) na wschodnich rubieżach państwa polskiego, lecz Bolesław Chrobry odbił je w 1018 r. Po jego śmierci utracono je ponownie na rzecz Rusi i wschodnia granica przesunęła się z linii Sanu i Dniestru na linię Jasiołki i Wisłoka. Za Bolesława Chrobrego powstają na terenie Beskidu Niskiego pierwsze strażnice tworzące linię obronną: Wojnarowa, Bobowa, Jeżów, Stróżna, Gródek, Szymbark, Stróżówka, Góra Zamkowa w Gorlicach, Góra Zamczysko w Sękowej, Pstrążna, Biecz, Trzcinnica, Golesz, Kamieniec Odrzykoń. Założono również kasztelanie w Bieczu, który stał się przez to ośrodkiem administracyjnym Beskidu Niskiego. Już w czasach Chrobrego rozpoczął się wzmożony napływ osadników, którzy posuwając się wzdłuż dolin rzek coraz głębiej wnikali w karpacką puszczę. Wybitną rolę w zasiedlaniu Pogórza Karpackiego i Beskidu Niskiego odegrali benedyktyni z Tyńca i biskupi krakowscy, posiadający na tym terenie ogromne włości, a także liczne rody rycerskie jak np. Gryfitów, Odrowąż Pieniążków, Bogoriów, Zadorów, którzy otrzymują od władców nadania ziemi, kolonizowali szybko swoje posiadłości, zakładając wsie i miasta. Osadnictwu sprzyjały uczęszczane szlaki handlowe przez niskie przełęcze i doliny rzek, których broniły warowne zamki. I tak doliny Białej-Dunajeckiej broniły Grybów, Jeżów, Stróże, Strzylawka; doliny Ropy, obronny dwór w Szymbarku i gród w Bieczu; szlaku przez przełęcz Dukielską strzegł gród w Żmigrodzie i Krosno (Odrzykoń), a przez przełęcz Łupkowską Sanok. Istniał też zameczek w Krajowicach koło Jasła. Obok systemu grodów tworzono na pograniczu liczne,,kotocze zamki", czyli osłonę obozów wozami oraz specjalnie budowane zasieki. Wszelkie te przedsięwzięcia obronne były na tym terenie bardzo potrzebne mnożyły się bowiem napady Rusinów, Węgrów, a zwłaszcza Tatarów, którzy podczas swych najazdów rujnowali i niszczyli wszelkie osady, hamując w XIII wieku rozwój gospodarczy Podkarpacia. 14

Zagrożenie ze wschodu ustało dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego, który przyłączył w latach 1341 1349 Ruś halicką i lwowską do Polski. Pod osłoną warownych grodów powstało wówczas wiele nowych wsi i miast, a duża część uprzednio istniejących została lokowana na nowo na prawie magdeburskim. Na teren całego Podkarpacia napłynęła duża liczba osadników, wśród nich również Niemców, co znalazło swoje odbicie w nazwach miejscowości (np. Szymbark, Rychwałd) oraz w nazwiskach ludności do tej chwili mieszkającej na tym terenie. Pojawiali się także osadnicy słowaccy, czescy, węgierscy, a w okolicy Biecza osadzono nawet jeńców tatarskich. Z okresu panowania Kazimierza Wielkiego wywodzi swój początek m. in. Grybów lokowany w 1340 roku na prawie magdeburskim, założone na prawie polskim w 1355 roku przez Dersława Karwacjana Gorlice, Jaśliska które założyli osadnicy niemieccy w 1367 roku, a także liczne wsie jak np. Brunary, Sękowa, Kryg, Krościenko, Libusza, Haczów, Rzepiennik Strzeżewski, Binarowa, Wójtowa i wiele innych. Kazimierz Wielki lokował wiele miejscowości powtórnie przenosząc je na prawo magdeburskie, jak to miało miejsce z Bieczem, Sanokiem, Krosnem, niektóre z nich podnosząc przy tym do rangi miast (np. Jasło, Tuchów). Ważną datą dla dziejów Beskidu Niskiego jest 27.X.1359, kiedy to rycerz Jan Gładysz herbu Gryf otrzymał drewniany grodek w Szymbarku, królewską wieś Łosie oraz lasy nad górnym biegiem Ropy z prawem karczowania, zakładania wsi i miast, ustalania targów i terminów wolnizny. Gładyszowie zagospodarowując ten teren w ciągu dwu następnych wieków, założyli nad Ropą i jej dopływami wiele miejscowości. Źródłem zamożności miast Beskidu Niskiego był przede wszystkim handel, ogromnie popierany przez Kazimierza Wielkiego, który udzielał im wiele przywilejów, jak pobierania składowego, mostowego, cel, urządzania jarmarków. Przywileje te stawały się często źródłem zatargów między rywalizującymi ze sobą miastami. Handlowano z Węgrami, Rusią, później ożywiły się kontakty ze Śląskiem. Węgry dostarczały głównie wina, z Rusi przywożono bydło, przez śląskie ośrodki handlowe przepływały towary z rynków zachodnio-europejskich, wywożono natomiast żelazo, ołów, futra, sól bocheńską, saletrę z okolic Nowego Sącza i Grybowa. Nastąpił znaczny rozwój rzemiosła, zwłaszcza sukiennictwo, gdyż we wsiach lokowanych na prawie magdeburskim osadzano również rzemieślników. Sukna bieleckie, krośnieńskie, ciężkowickie wędrowały na rynki nie tylko krajowe i zagraniczne, a Biecz był największym ośrodkiem sukienniczym w Małopolsce. Politykę Kazimierza Wielkiego kontynuowali Jagiellonowie, popierając osadnictwo, rzemiosło i handel na Podkarpaciu, a gdy król węgierski Maciej Korwin napadł w 1474 r. na południowe tereny Polski pozostawiając po sobie ruiny i zgliszcza, nowe przywileje królewskie wyrównały szybko poniesione straty. Ostatnią falą osadniczą, która napłynęła na tereny Beskidu Niskiego byli Wołosi. Była to ludność pasterska, posuwająca się łukiem Karpat bardzo przemieszana etnicznie, gdyż z pierwotnym elementem rumuńskim i bałkańskim zmieszała się ludność ruska, słowacka i węgierska. Wołosi przynieśli ze sobą nowe sposoby gospodarki hodowlano-pasterskiej i odmienne prawa zwyczajowe. Według nich, w każdej osadzie były dworzyszcza wołoskie, obejmujące w Beskidzie Niskim po pół lub trzy czwarte łana ziemi, a kmiecie od każdych stu owiec wypasanych 15

w latach pańskich płacili trzy do pięciu baranów, za wypas trzody chlewnej dawali każdego dwudziestego wieprza, od barci ćwierć miodu, trzeciego ułowionego grubego zwierza oraz dań w postaci jarząbków. Władzę sprawowali kniaziowie i krajnicy. Na skutek napływu wołochów i przemieszania się ich z ludnością miejscową, wiele miejscowości zostało przeniesionych z prawa magdeburskiego na wołoskie jak np. Brunary, Stawisza, Łosie, Bieliczna, zakładano też nowe osady na prawie wołoskim m. in.: Uście Wołoskie (1512), Wapienne i Nieznajową (1546), Czarne (1564), Izby, Hańczową. Rozwój ekonomiczny szedł w parze z rozwojem kulturalnym, a głównymi ośrodkami nauki i kultury Beskidu Niskiego stały się Biecz i Krosno. Słynna była zwłaszcza szkoła biecka, istniejąca już w II poł. XIV w., z której rekrutowało się wielu uczniów akademii krakowskiej, m. in. Marcin Kromer, historyk dyplomata, geograf. Wychowankiem Akademii, a później jej profesorem był Paweł z Krosna, humanista i poeta, jedna z najwybitniejszych postaci naszego renesansu. Dużą rolę w życiu gospodarczym i kulturalnym odegrała reformacja. W XVI i XVII w. szerzył się na Podkarpaciu luteranizm, kalwinizm i arianizm z głównymi ośrodkami w Strzyżowie, Jaśle u Lusławicach koło Zakliczyna. Do arian należał m. in. mieszkający w Luźnej i Łosiu XVII- -wieczny poeta Wacław Potocki. Od II połowy XVII w. zaczyna się powolny upadek gospodarczy Beskidu Niskiego. Na skutek ograniczeń zanika kwitnący dawniej handel, miasta zniszczone są najazdem Szwedów, ciężary pańszczyźniane pogarszają sytuację chłopów i są powodem ich zbiegostwa w góry. Powstają kompanie zbójników złożone ze zbiegłych chłopów. Wołochów, Węgrów, napadające na kupców i dwory szlacheckie. Wprawdzie wzmianki o zbójnikach znajdujemy już w wieku XV, ale w XVII wieku stają się oni tak niebezpieczni, że do walki z nimi powołano specjalne oddziały tzw. harników, a pojmanych zbójników publicznie torturowano i uśmiercano. Jako miejsce straceń wsławiły się Muszyna, Biecz i Sanok. Wieki XVII i XVIII obfitują również w liczne wystąpienia i powstania chłopskie, jak np. bunt czterech wsi królewskich (Libuszy, Moszczanicy, Racławic i Rzepiennika) w 1631 r., wystąpienia antyszlacheckie w czasie najazdu szwedzkiego, bunt chłopów starostwa libuskiego w 1755 r., którzy odmówili odrabiania wygórowanej pańszczyzny. Największym wystąpieniem chłopskim była rewolucja w 1846 r. pod wodzą Jakuba Szeli, mająca szczególnie krwawy przebieg w okolicach Bobowej, Bochni, Jasła, gdzie po pogromie dworów szlachty dzielono jej majątki i ziemię między chłopów. Mimo upadku rabacja Szeli przyspieszyła zniesienie pańszczyzny (1848 r.). Trwał jednak ciągle zastój gospodarczy Podkarpacia, zajętego w drugiej połowie XVIII w. przez Austriaków, którzy nie robili nic dla jego uprzemysłowienia. Chłopi z przeludnionych wsi beskidzkich nie mając środków do życia emigrowali w poszukiwaniu pracy na Saksy i do Ameryki. Pewne ożywienie wprowadził rozwój przemysłu naftowego w latach 80 ubiegłego stulecia, gdy Ignacy Łukaszewicz wydestylował naftę i skonstruował pierwszą lampę naftową. Powstało wtedy wiele szybów naftowych i rafinerii, przede wszystkim w okolicach Gorlic, Jasła, i Krosna. Opanował je wkrótce kapitał zagraniczny, który zarządzał 16

niebawem prawie 90% polskiego przemysłu naftowego i prowadząc własną politykę gospodarczą hamował jego rozrost, zwłaszcza w okresie kryzysu w latach trzydziestych. Było to powodem wielu wystąpień strajkowych głównie w Gliniku Mariampolskim, Gorlicach, Libuszy. Obie wojny światowe nie oszczędziły tych terenów. Do maja 1915 r. rozgrywała się tu długa, 126 dni trwająca bitwa zwana gorlicką, zakończona przerwaniem rosyjskiego frontu. Pozostałością po niej jest ponad 100 cmentarzy wojskowych, rozsianych wzdłuż linii walk w szerokim pasie od Rzepiennika do północy, przez Gorlice, Małastów, Konieczną i dalej Bardejov w Słowacji, niektóre w ciekawej oprawie architektonicznej. Ogółem poległo tu około 20 tys. żołnierzy, a 75 tys. zostało rannych. W okresie okupacji 1939 1945 teren Beskidu Niskiego był usiany obozami zagłady ludności żydowskiej i jeńców radzieckich. Wobec ludności cywilnej okupant stosował terror, o czym świadczą mogiły zbiorowe rozstrzeliwanych tu patriotów. We wrześniu 1944 toczyła się wielka bitwa o przełęcz Dukielską. Najzacieklejsze walki prowadzono na zachód od Dukli, w rejonie wsi Iwla. Zginęły tu tysiące żołnierzy radzieckich i czechosłowackich, co upamiętnia oryginalny pomnik z czołgów oraz cmentarz w Barwniku. W 1944 r. rozgrywały się również ciężkie walki o Jasło, zniszczone w końcu celowo przez hitlerowców. Po wyzwoleniu, tereny Beskidu Niskiego jak i sąsiednich Bieszczadów były bardzo niespokojne. Grasowały tu bandy UPA, działały reakcyjne podziemne organizacje utrudniając powrót do pokojowego życia. Wkrótce jednak nastąpiła szybka odbudowa zniszczeń oraz przebudowa gospodarki. Reforma rolna dała chłopom ziemię, znacjonalizowano zakłady przemysłowe. Na skutek rozwoju przemysłu zmieniła się struktura ludności już nie 80% a 60% mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa. Wzrosło wydobycie ropy naftowej, w Gorlicach powstały nowe zakłady produkujące sprzęt wiertniczy, uruchomiono huty szkła technicznego w Krośnie i Jaśle, uruchomiono nowe tartaki i wielki kombinat drzewa w Rzepedzi. W 1961 r. w Jaśle uruchomiony został największy w Polsce kombinat owocowo-warzywniczy. Teren Beskidu Niskiego, bardzo atrakcyjny, turystycznie i wypoczynkowo coraz lepiej przygotowany jest do przyjmowania turystów i wczasowiczów. Polepszyła się znacznie sieć dróg, wyznakowano nowe szlaki turystyczne, rozbudowywana jest sieć placówek usługowych. KILKA SŁÓW O ŁEMKACH Łemkowie, dawna ludność Beskidu Niskiego, Bieszczadów Zach. a także częściowo Sądecczyzny, powstali z połączenia się dwóch fal osadniczych napływającej ze wschodu pasterskiej ludności wołoskiej oraz miejscowej ludności rolniczej. Pod tą nazwą (używaną zresztą dopiero od połowy XIX w.) rozumiemy grupę etniczną, posługującą się swoistą gwarą ruską z dużymi wpływami polskimi z naleciałościami słowackimi o charakterystycznym akcencie. Wykształcili oni oryginalną kulturę ludową związaną z życiem pasterskim, własne budownictwo i strój ludowy. Do lat trzydziestych XX wieku trwali wiernie przy wyznaniu grecko-katolickim. Po odcięciu od Węgier (zakup) i Wiednia (sprzedaż bydła) upadła stojąca wysoko gospodarka hodowlano-pasterska. Głównym źródłem utrzymania Łemków stało się rolnic- 17

two, co na niezbyt urodzajnych gruntach i przy niskiej kulturze rolnej powodowało coraz większy upadek gospodarczy. Niektóre wsie wyspecjalizowały się w rzemiośle: kamieniarstwie, wyrobach drzewnych, tkactwie i innych. Wioski łemkowskie tworzyły osiedla zwarte. Domy były głównie jednotraktowe i jednobudynkowe, usytuowane tak, aby wykorzystać południowe nasłonecznienie, o stromych dwuspadowych dachach, krytych słomą lub gontami. Konstrukcja domów zrębowa. Charakterystyczną cechą były prychaty oszalowanie biegnące w pewnej odległości od ściany dookoła domu. Domy malowane były przeważnie w pasy poziome: żółtobiałe lub niebieskie na tle czarnym lub brązowym, w zależności od koloru glinki występującej w okolicy. Charakterystycznym elementem wsi łemkowskiej były cerkiewki. Wcześniejsze budowane były z drzewa przez miejscowych cieśli, w oparciu o wzory już istniejące. Cerkiewki łemkowskie składają się z trzech części: babińca, nawy głównej dla mężczyzn i części kapłańskiej, oddzielonej od reszty ikonostasem z carskimi wrotami. Nad każdą z części wznosił się okazały hełm, często w formie dachu brogowego. Dzwonnica złączona była zwykle z bryłą cerkiewki. Do dziś zachowały się piękne cerkiewki w Wołowcu, Hańczowej, Hyrowej, Ropkach i innych wsiach. Dla stroju łemkowskiego charakterystyczna jest biała koszula lniana z kołnierzem zapinanym na szyi od tyłu głowy, spodnie z białego, rzadziej brązowego sukna, niebieska długa kamizelka (lejbik), biała lub brązowa guńka czyli kurtka do połowy ud, lub brązowa czucha oraz słomiany albo filcowy kapelusz z kresami do góry. W zimie noszono barankowe czapki. Obuwie składało się z onuc i krypci. Kobiety nosiły białe koszule z krezami u kołnierza, ciemnego koloru spódnice w drobne kwiaty lub z naszywanymi poziomo kolorowymi wstążeczkami, czarne gorsety i kwiaciaste chustki na głowie wiązane do tyłu. Na ramiona zarzucały białe lniane płachty. Ciekawe i oryginalne były obyczaje i wierzenia Łemków, związane ze świętami cerkiewnymi i wydarzeniami rodzinnymi jak narodziny, wesela, pogrzeby. Po drugiej wojnie światowej, w związku z likwidacją band UPA, przesiedlono Łemków na ziemie zachodnie i północne lub do ZSRR. Większość wsi łemkowskich została wyludniona. Akcja aktywizacji gospodarczej Bieszczadów i Beskidu Niskiego prowadzona od lat 50 stwarza możliwości osiedlania się osadników z innych regionów Polski na dogodnych warunkach kredytowych. CIEKAWSZE MIEJSCOWOŚCI BARTNE stara wioska położona w dolinie między Dziamerą (757 m) a Magurą Wątkowską (847 m). Zamieszkiwali ją Łemkowie, zwani Barnami. Na przełęczy Majdan, między Bartnem a Świerzową odbyła się w 1770 r. potyczka konfederatów barskich z wojskami gen. Drewicza. Atrakcją dla turystów jest czynna we wsi cerkiewka z odprawianymi nabożeństwami w obrządku prawosławnym. Bartne znane było z produkcji kamieni młyńskich. 18

BARWINEK leży 2 km od przełęczy Dukielskiej nad potokiem Ostresz, przy starodawnym szlaku handlowym na Węgry. Jest starą osadą wołoską. W XVI wieku był własnością włoskich kupców Guccich, którzy wzbogacili się z handlu i dzierżawy ceł królewskich. Z Barwinkiem łączy się rozesłany po okolicy Uniwersał Pułaskiego, wzywający do udzielenia pomocy jego oddziałom. Za czasów austriackich była tu znana fabryka mebli giętych Thonetów z Wiednia. Od 1961 roku ruchliwy punkt graniczny dla obszaru konwencji turystycznej Dukla- Świdnik. W odległości l km na zachód znajduje się rezerwat leśny boru modrzewiowego Modryna. We wsi cmentarz stu żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w czasie wojny. Barwinek posiada stację turystyczną i schronisko szkolne PTSM. BESKO leży przy linii kolejowej Jasło-Sanok, istniała już w 1425 r. Na skraju wsi stoi mały, drewniany kościółek z przełomu XVII XVIII wieku. Idąc brzegiem Wisłoka w górę rzeki mijamy malowniczo położony młyn -- tartak wodny. Wisłok płynie tu pięknym jarem wśród urwisk skalnych, przybierających kształty iglic i turniczek. Ścieżka doprowadza do wsi Mymoń, w której na górze, tuż nad rzeką znajdują resztki ruin zamku, broniącego niegdyś dawnej drogi handlowej. Odcinek Wisłoka między Beskiem a Mymoniem jest znanym rezerwatem krajobrazowym. BIECZ położony przy linii kolejowej Stróże Jasło, jedno z najciekawszych miasteczek w Dołach Jasielsko-Sanockich. Ze względu na dużą ilość zabytków nosi nazwę małego Krakowa". Wykopaliska (narzędzia kamienne z okresu neolitu oraz monety rzymskie z II i IV 19

wieku naszej ery) pozwalają stwierdzić, że w miejscu gdzie dziś jest położony Biecz musiała już istnieć jakaś osada prehistoryczna. Pierwsza wzmianka historyczna o ziemi bieckiej odnosi się do początków XI wieku. W 1363 roku Kazimierz Wielki nadał miastu prawo magdeburskie oraz liczne przywileje, między innymi na budowę piwnic do składowania wina. Dzięki opiece ostatnich Piastów i Jagiellonów jak również dzięki swemu położeniu na trakcie handlowym Biecz stał się miastem o dużym znaczeniu gospodarczym i kulturalnym, ośrodkiem administracyjnym większej części Beskidu Niskiego. O jego znaczeniu świadczy fakt, że już w XIV wieku istniał tu sąd grodzki i tzw. szkoła biecka, której absolwenci zasilali szeregi uczniów Akademii Krakowskiej. Do jej wychowanków należy między innymi słynny historyk, geograf, dyplomata, sekretarz trzech królów Marcin Kromer. Upadek miasta zaczął się w XVII wieku. Liczne pożary, epidemie i wojny niszczyły ludność miasta. Poza tym ówcześni władcy ograniczyli handel z Węgrami, co zahamowało rozwój miasta. Kupcy poczęli omijać komory celne, na pograniczu grasowały bandy rozbójników napadających na karawany kupieckie. W związku z tym Biecz dostał tzw. prawo miecza, ostatni przywilej jaki mu nadano i zasłynął jako miejsce straceń zbójników. Po zajęciu przez Austriaków przestał być siedzibą powiatu i stracił swoje znaczenie. Ważniejsze zabytki Biecza: 1. Średniowieczny ratusz, przebudowany w XVI wieku. 2. Kościół farny XIV XVI wiek. 3. Dzwonnica przy kościele farnym. 4. Dawna plebania gotycka. 5. Renesansowa bramka przy kościele. 6. Klasztor oo. Reformatów XVIII wiek. 20

7. Średniowieczny szpital św. Ducha, ufundowany przez królowe Jadwigę, 1395 r. 8. Dawne wójtostwo XV XVI wiek. 9. Dom Beiera z 1523 roku. 10. Dom Kromera z XVI wieku siedziba muzeum. 11. Dom zbója Beczą XV XVI wiek. 12. Budynek z XVII wieku, przebudowany w XIX w. 13. Renesansowe kamienice w rynku. 14. Drewniany dom mieszczański XVIII wiek. 15. Drewniany lamus XIX wiek. 16. Drewniany spichlerz XIX wiek. 17. Siady fundamentów kościoła św. Ducha. BÓBRKA wieś w okolicach Dukli. Na jej terenie znajduje się pierwszy szyb naftowy w Polsce, założony jeszcze przez Ignacego Łukasiewicza. Tu powstała pierwsza spółka naftowa, w skład której weszli Karol Globassa, Trzecieski i Ignacy Łukasiewicz. CERGOWA wieś nad Jasiołką obok Dukli. Powstała w XIV wieku i była własnością kapituły przemyskiej. Urodził się tutaj w 1787 r. gen. Jan Skrzynecki, jeden z dowódców Powstaniu Listopadowego. Ponad wsią wznosi się góra Cergowa z rezerwatem cisów oraz kilkoma jaskiniami, jedynymi na terenie Beskidu Niskiego. DUKLA miasto nad Jasiołką. Rozwinęło się i wzbogaciło w wiekach średnich dzięki sprzyjającemu położeniu przy szlaku handlowym na Węgry, biegnącym przez przełęcz Dukielską. Znane było z handlu winem, o czym świadczą piwnice na rynku dawne składy win. W początkach XIX wieku wyrabiano tu też sukno. Należała początkowo do rodziny Mniszchów, potem Męcińskich, po których pozostał pałac będący dziś w ruinie. Zachował się natomiast park pałacowy, uznany za zabytek przyrody, a w nim piękna aleja 200-letnich lip. Zniszczony w czasie wojny zabytkowy kościół rokokowy z 1770 roku został po wojnie odbudowany. W Dukli znajduje się również zabytkowy kościół i klasztor Bernardynów. Największe straty poniosła Dukla podczas wojen światowych, w czasie ostatniej zniszczona w 85 proc. Podczas okupacji mieściły się obok miasta dwa obozy zagłady dla ludności żydowskiej, a okolice usiane są mogiłami żołnierzy radzieckich i czechosłowackich poległych w walkach o przełęcz Dukielską. 21

FOLUSZ wieś nad Kłopotnicą w pobliżu szosy Gorlice-Dukla, dawniej zamieszkała przez Łemków. Są tu stawy, w których w okresie międzywojennym założono wylęgarnię pstrągów. Na stokach Magury Wątkowskiej nad Foluszem znajduje się rezerwat Diabli Kamień. GORLICE miasto założone w XIV wieku przez Dersława Karwacjana. Nazwę swoją zawdzięcza położeniu w wąskim gardle rzeki Ropy. W 1417 roku Władysław Jegiełło nadał miastu prawo magdeburskie i liczne przywileje. Po wygaśnięciu linii Karwacjanów dobra ich przeszły na córki i dalszą rodzinę a właścicielami miasta stali sią Straszowie, później Pieniążkowie, w końcu Łętowscy, którzy zapisali się niechlubnie w historii Polski,podpisując jako pierwsi rozbiór Polski w 1772 roku. Mimo licznych zniszczeń wojennych i pożarów miasto systematycznie rozwijało się i uprzemysłowiało. Początkowo rozkwitł przemysł płócienniczy i Gorlice były centralnym punktem handlu płótnem w Galicji. Po Wiośnie Ludów" włókiennictwo upada, rozwija się jednak w dalszym ciągu handel winem, zbożem i bydłem. Duży wpływ na rozwój miasta wywarło pojawienie się przemysłu naftowego. Obie wojny światowe spowodowały duże zniszczenie miasta. Obecnie miasto odbudowało się poszerzyło swój teren o Glinik Mariampolski. W Gorlicach znajdują się Zakłady Rafinerii Ropy, Fabryka Maszyn i Sprzętu Wiertniczego oraz Technikum Mechaniczne i Szkoła Zawodowa ze specjalizacją wiertnictwa naftowego. Z zabytków warto zwiedzić kościół parafialny z obrazem Jana Styki w ołtarzu głównym oraz kamieniczki przy pl. Armii Czerwonej nr 617. W godnej uwagi kamieniczce przy ulicy Wąskiej 11 znaduje się Muzeum Regionalne. GRYBÓW miasto w dolinie rzeki Białej, przy linii kolejowej Tarnów Nowy Sącz. Starodawna osada, lokowana w 1340 roku przez osadników, niemieckich jako miasto handlowe na trakcie z Krakowa do Bardiowa. Handlowano tu głównie węgierskim winem (miasto posiadało prawo składowania wina), czerpano też korzyści z komory celnej. W późniejszych wiekach upadło. Zabytków posiadamy niewiele: w XX- -wiecznym kościele obrazy z XVII i XVIII wieku, a także cenne obrazy z XV wieku znadujące się w zabytkowym drewnianym budynku parafii. Uprzednio wisiały w drewnianym gotyckim kościele, który uległ zniszczeniu w czasie wojny, gdy uciekający hitlerowcy wysadzili wiadukt kolejowy nad Białą, Obok miasta Gródek (osada), gdzie istniał niegdyś zamek. Miasto posiada tartak i browar. GŁOJSCE wieś przy drodze Żmigród Dukla, wspominana już przez Długosza. Między Głojscami i Iwlą toczyły się we wrześniu 1944 r. zaciekłe walki wojsk radziecko-czechosłowackich z niemieckimi (Dolina Śmierci). HYROWA wieś nad potokiem Iwielka koło Dukli, wspominana w darowiźnie Kazimierza Wielkiego w 1366 r. a należąca niegdyś do Bogoriów. We wsi drewniana cerkiewka z 1780 r. ocalała z całkowitego prawie zniszczenia osady w czasie wojny. IWONICZ ZDRÓJ położony nad potokiem Iwonickim, 14 km od stacji kolejowej Iwonicz. Jedno z najstarszych uzdrowisk, znane jako miejscowość lecznicza już w XVI wieku. Propagował go bardzo Woj- 22

ciech Oczko, nadworny lekarz Stefana Batorego, polecając iwonickie wody i borowiny. Uzdrowisko założył w 1839 r. Karol Załuski Obecnie w eksploatacji jest 7 źródeł, dostarczających wód do picia i do kąpieli, w tym jedno oddane niedawno w sąsiedniej Lubatowej. Czynna jest warzelnia soli jodobromowej Iwonka, dająca rocznie 150 ton tego produktu. Iwonicz ma zespół sanatoriów, nowoczesny zakład przyrodoleczniczy i dwa ośrodki naukowo-lecznicze, prowadzone przez Akademię Medyczną z Lublina. Leczy się tu choroby gośćcowe, układu krążenia, nerwów, schorzenia kobiece. W zachodniej części parku zdrojowego znajduje się źródło Bełkotka, z którego wydobywa się gaz ziemny. Z zabytków posiada Iwonicz modrzewiowy dworek Załuskich z XIX wieku oraz drewniany, XV-wieczny kościółek. W Iwoniczu znajduje się basen kąpielowy, restauracja, bary, kawiarnie, sklepy, poczta, stacja turystyczna. JASŁO miasto powiatowe położone u zbiegu Jasiołki, Wisłoki i Ropy. Należy do starych miast podkarpackich, a początki jego sięgają XII wieku, gdy jako wieś Jasiel należała do klasztoru Cystersów w Koprzywnicy. Kazimierz Wielki nadał mu w 1336 roku prawo magdeburskie i organizację miejską. Mimo zniszczeń w czasie napadów Tatarów, Węgrów, a potem Szwedów oraz kilku groźnych pożarów Jasło rozwijało się pomyślnie dzięki swemu położeniu na szlaku spławnych rzek i przy trakcie handlowym prowadzącym z Węgier przez przełęcz Dukielską. Kwitło tu również tkactwo. Okres rozbiorów był jednocześnie okresem upadku miasta, które podniosło się znów w drugiej połowie XIX wieku dzięki rozwojowi kopalnictwa naftowego na tych terenach. W okresie ostatniej wojny Jasło było ośrodkiem działalności gestapowców. W 1944 roku miasto uległo doszczętnemu prawie zniszczeniu; zburzono też wtedy główny zabytek miasta kościół parafialny z połowy XV wieku, wybudowany przez Stanisława i Mikołaja Cielątków. Po wojnie odbudowano go, jak również domy okalające rynek. JAŚLISKA stara miejscowość, niegdyś miasto, nad Jasiołką założone przez osadników niemieckich w XIV wieku i opasane murami przez Kazimierza Wielkiego. Konkurowały z Duklą w handlu winem, ale po otrzymaniu przez nią praw miejskich przestały się rozwijać. W XV wieku miały już wodociągi. W rynku piękne chaty z charakterystycznymi podcieniami. We wsi kościółek barokowy z 1732 r. poczta, restauracja. KĄTY wieś w, dolinie Wisłoki. Na zachód od niej, na zboczu Łysej Góry znajduje się rezerwat modrzewiowy. W pobliżu Kątów, u stóp grzbietu Łazy czynna była kiedyś huta. KOBYLANY wieś nad potokiem Łąki, przy drodze z Krosna do Żmigrodu. Osada sięga XIII wieku, a jej mieszkańcy brali udział w bitwie pod Grunwaldem. We wsi znajduje się piękny park o wspaniałym starodrzewiu, uznany za rezerwat przyrody, Kościół parafialny z 1775 roku. Mieszkańcy Kobylan trudnili się wyrobem łopatek i szufli drewnianych. 23

KOMAŃCZA leży nad Osławicą na trasie Zagórz Łupków. W pobliżu przystanku kolejowego Komańcza-Letnisko, w jednej ocalałej z okresu walk z UPA willi znajduje się schronisko PTTK o 30 miejscach noclegowych. Na zachód od przystanku w bocznej dolince znajduje się klasztor Nazaretanek, również ocalały z zawieruchy wojennej. Wieś rozciąga się w dolince potoku Barbarka i częściowo wzdłuż Osławicy. Znajduje się tam poczta, sklep, gospoda oraz zabytkowa cerkiew łemkowska z 1805 roku. KREMPNA malownicza wieś nad Wisłoka. Są tu zabytkowe chaty łemkowskie i cerkiewka z 1778 roku z bogatym wyposażeniem. Słynęła z wyrobu kapliczek przydrożnych. Stacja turystyczna. KROSNO miasto powiatowe 20 tys. mieszkańców, położone nad Wisłokiem przy ujściu Lubatówki. Pisze o nim już Długosz, podając rok 1342 pako rok zołożenia miasta przez Kazimierza Wielkiego, który opasał je murami i zbudował kościół wyposażony bardzo bogato, uważany za drugi pod tym względem po katedrze krakowskiej. Rozwój swój Krosno zawdzięcza korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu dróg handlowych na Ruś, Węgry i na Śląsk. Nie omijały go jednak kataklizmy nawiedzały ogromne pożary, napadali Węgrzy. Po jednym z pożarów w XV wieku mieszczanie zbudowali wodociąg, by odsunąć od Krosna groźbę ognia. Największy rozkwit przeżywa za Zygmunta III handlowano winem węgierskim i bydłem, krośnieńskim piwem marcowym i wyrobami płóciennymi. Kwitło wówczas w Krośnie życie kulturalne; najwybitniejszą postacią tego okresu był Paweł z Krosna, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i poeta piszący po łacinie. W XVII wieku rozpoczyna się upadek Krosna zniszczonego najazdem Szwedów i Rakoczego. Dopiero rozwój przemysłu naftowego rozpoczyna nowy okres miasta, które stało się ośrodkiem Zagłębia Naftowego. Krosno ma wiele zabytków z dawnych czasów. Ozdobą jego jest rynek otoczony podcieniami, gdzie kupcy w średniowieczu wykładali swe towary. Nejcenniejszy jest kościół famy, pochodzący z fundacji Kazimierza Wielkiego, z zachowanym, mimo wielokrotnych przebudowań, gotyckim prezbiterium. Wewnątrz znajduje się wielki, złocony ołtarz z 1738 roku, piękny ołtarz po prawej stronie nawy głównej z połowy XVI wieku, XVII-wieczne chrzcielnice cynowe, stalle renesansowe, zabytkowa kaplica zwana niemiecką i kaplica Portiusów. Obok kościoła stoi wieża z trzema słynnymi dzwonami z XVII wieku (między nimi Urban", drugi co do wielkości po dzwonie zygmuntowskim), ufundowany przez bogatego mieszczanina krośnieńskiego Roberta Portiusa, z pochodzenia Szkota. W pobliżu rynku wznosi się kościół i klasztor Franciszkanów, których w 1380 roku sprowadził do miasta biskup przemyski Eryk. Kościół ufundowany w XV wieku, w obecnej postaci pochodzi z wieku ubiegłego, gdyż w 1873 roku zniszczył go doszczętnie pożar. Wewnątrz kościoła zabytkowe nagrobki i ocalała od pożaru kaplica Oświęcimów. W jej podziemiach znajdują się grobowce Stanisława i Anny Oświęcimów, przyrodniego rodzeństwa, z którymi wiąże się legenda o ich nieszczęśliwej miłości. Na wzgórzu za Wisłokiem stoi drewniany kościółek św. Wojciecha z 1460 roku, odnowiony po zniszczeniach wojennych. W Krośnie warto zwiedzić ponadto barokowy kościół Kapucynów, naprzeciw którego znajduje się cmentarz żołnierzy radzieckich, poległych w ciężkich bojach o Krosno w 1944 roku. Na- 24

przeciw siedziby PRN stoi pomnik Ignacego Łukasiewicza. W muzeum regionalnym znajduje się bogaty zbiór pierwszych lamp naftowych i przyrządów, przy pomocy których pracował Łukasiewicz. Krosno posiada rozwinięty przemysł szklarski, włókienniczy, Centrum Wyszkolenia Lotniczego i Zakłady Lotnicze, lotnisko szkoleniowe LOK. LUBATOWA wieś nad Lubatówką, w XV w. była własnością Zyndrama z Maszkowic, dowódcy wojsk polskich w bitwie pod Grunwaldem. W okresie okupacji ludność miejscowa stawiała opór Niemcom; w odwecie faszyści dokonali masowej egzekucji (upamiętniający pomnik wg projektu St. Jakubczyka, mieszkańca wsi). Lubatowa znana jest z artystycznych wyrobów z drzewa. We wsi kościół murowany, którego wieża, zewsząd widoczna, stanowi dobry punkt orientacyjny. ŁOSIE wieś nad Ropą, która tworzy tu malowniczy przełom, w związku z czym najbliższa okolica zwana jest Pieninami Gorlickimi. Wzmianki o Łosiach mamy w XIV wieku, kiedy to była wsią królewską, zasiedloną rycerzami weteranami. Kazimierz Wielki nadal je Janowi Gładyszowi. W XVI wieku wieś zaludnili pasterze wołoscy. W XVIII wieku znana była z tego, że jej mieszkańcy trudnili się rozwożeniem mazi do smarowania kół wyrabianej z ropy, docierając na swych charakterystycznych wozach aż na Pomorze. Dziś zawód ten zanikł. OSIEK JASIELSKI wieś nad Wisłoka, dawniej miasto, które założył w 1363 roku Kazimierz Wielki i zbudował tu zamek. Zamek, którego ślady znajdują się tu do dziś. Zamek osiecki był jednym z łańcucha zamków broniących południowej granicy Polski. We wsi kilka zabytkowych domów drewnianych i stary, w 1419 r. ufundowany kościół parafialny z cennymi obrazami z kościoła dominikanów ze Żmigrodu. ROPA wieś nad Ropą, pochodząca z 1359 roku, kiedy to Kazimierz Wielki nadał okolicę rodowi Gładyszów. Przechodząc z rąk do rąk staje się posiadłością Stanisława Sienińskiego, który wybudował tu piękny pałacyk oraz założył zakłady garbarskie. Z chwilą powstania przemysłu przetwórczego ropy naftowej staje się terenem jej eksploatacji Obecnie jest to osada rolniczo-produkcyjna (hodowla bydła) i produkcja masła znanego ze swej dobrej jakości. Można stąd zrobić bard/o ciekawą wycieczkę w tzw. Pieniny Gorlickie. RYMANÓW osada powstała w XV wieku, przez osadzenie jeńców wojennych. Palony wielokrotnie i niszczony przez wojny i pożary uległ częściowemu zniszczeniu również w czasie drugiej wojny światowej. W czasie okupacji Niemcy założyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich, w którym zginęło około 10 tys. osób. Jest tu również kościół parafialny z 1780 r. z klasycystyczną fasadą i znajdującym się wewnątrz szesnastowiecznym grobowcem Sienińskich, właścicieli miasta oraz kamieniczki z XVIII i XIX wieku. Kościół został zbudowany z cegieł z zamku obronnego, od którego pochodzi nazwa góry Zamczysko. W odległości 3 km od Rymanowa, w dolinie rzeczki Tabor leży uzdrowisko Rymanów Zdrój, miejsce leczenia i rekonwalescencji głównie

dzieci. Eksploatację jego leczniczych źródeł słono-alkalicznych oraz borowiny rozpoczęto około 1870 r. Do końca wojny było prywatną własnością Potockich. RZEPEDŹ miejscowość nad Osławą, u ujścia Osławicy z wielkim kombinatem drzewnym zbudowanym w latach 1959 1962, który przerabia rocznie 50 tys. m 3 drewna w, ciągu roku. Drzewo do kombinatu dowozi kolejka leśna, biegnąca doliną Osławy i dalej na wschód przez Cisnę i Wetlinę do Moczarnego. Dla pracowników wybudowano osiedle mieszkaniowe. W bocznej dolince na północny-zachód od kombinatu stara wieś Rzepedź z cerkiewką. SĘKOWA wioska założona już w 1363 r., znana przede wszystkim z najpiękniejszego zabytku sakralnej architektury drewnianej w powiecie gorlickim XIV wiecznego kościółka z oryginalnymi sobotami i pięknym, spadzistym dachem. Wewnątrz rekonstruowany renesansowy ołtarz z piękną płaskorzeźbą. Jako obiekt sakralny kościółek jest w tej chwili nieczynny, nabożeństwa odbywają się w nowym, kościele po przeciwnej stronie szosy. Podczas wojny kościółek został prawie kompletnie zniszczony, obecnie jest remontowany. Na cmentarzu parafialnym znajdują się groby poległych w I wojnie światowej jeden z frontów przebiegał przez Sękową przez 126 dni. We wsi już w 1791 roku istniały studnie ropne, poprzedniczki obecnych wież wiertniczych. Na wydobytej z nich ropie przeprowadzał swoje badania Ignacy Łukasiewicz. SZYMBARK miejscowość nad brzegami Ropy, założona jako miasto za czasów panowania Kazimierza Wielkiego przez rycerza i dworzanina królewskiego Jana Gładysza. W XVI wieku wybudowano tu renesansowy dwór obronny, którego malowniczo położone ruiny możemy podziwiać do dziś. Dwór zbudowany jest na planie czworoboku z basztami obronnymi w narożnikach. Zwiedzając go należy zwrócić uwagę na piękną, renesansową attykę oraz znajdujące się wewnątrz freski i rzeźby. Obecnie prowadzone są w nim prace konserwatorskie. W pobliżu drewniany dworek i drewniany kościółek barokowy z XVII wieku. Na stoku Maślanej Góry wielkie osuwisko z XVIII i XX w. TYLAWA wieś na trasie Dukla Barwinek, stara osada wołoska z XV w. Znajduje się tu cerkiew z 1787 r. z XIX-wieczną wieżą. Na stokach góry Kiczera trzęsawisko związane z podaniami ludowymi. TYLICZ miasteczko położone w odległości 6 km na południowywschód od Krynicy, u zbiegu potoków Muszynki i Mochnaczki. Na przestrzeni dziejów miało trzy nazwy: w XIII w. osiedle Ornawa, w 1363 r. miasteczko Miastko, a od 1912 r. Tylicz. W tym to właśnie roku uzyskało prawa miejskie i opasano je murami obronnymi. Stało się to dzięki staraniom biskupa krakowskiego Tylickiego. Będąc w Tyliczu warto obejrzeć zabytkowy kościółek z XVII w., stojący w rynku oraz drewnianą cerkiewkę z 1743 r., znajdującą się nad potokiem Muszynka. W 1770 r. Tylicz i okoliczne góry były świadkami walk wojsk konfederackich z carskimi wojskami generała Drewicza. Z tego czasu zachowały się liczne pamiątki i nazwy np. na zachód od przełęczy Tylic- 26

kiej i na Lackowej ślady okopów konfederackich, miejsce bitew pod Izbami i w okolicy góry Huzary, obraz św. Barbary w cerkiewce w Tyliczu ofiarowany przez konfederatów, szczyt Lackowa zwany chorągiewką Pułaskiego, szczyt Huzary nazwany na pamiątkę bohaterskiej lecz przegranej bitwy. UŚCIE GORLICKIE wioska położona na linii PKS Gorlice-Wysowa. Leży u ujścia potoku Zdynia do Ropy. Założone zostało w 1512 r. przez Gładyszów na prawie wołoskim (dawna nazwa Uście Wołoskie). We wsi zwiedzać można dobrze utrzymaną XIX-wieczną cerkiewkę, przystosowaną do obrządku rzymsko-katolickiego. W centrum wioski znajduje się pomnik wystawiony na pamiątkę Łemkom, poległym w walce z okupantem. WAPIENNE-ZDRÓJ miejscowość zdrojowa założona w 1546 r. przez Tymka Wapieńskiego na surowym korzeniu". W późniejszych wiekach rozwój swój zawdzięcza źródłom mineralnym. Z jego źródeł korzystały wojska napoleońskie. Na początku wieku XX Wapienne było już znaną miejscowością zdrojową. W późniejszych czasach zdrojowisko zostało zaniedbane, dopiero w 1958 r. odbudowano zakład zdrojowy i oddano) go do użytku kuracjuszy i wczasowiczów. Siarkowodorowe źródła z Wapiennego używane są do leczenia schorzeń gośćcowych, chorób przemiany materii i chorób kobiecych. Mimo dużych starań władz terenowych, zakład ten jest mało wykorzystywany. WIETRZNO wieś nad Jasiołką. Śladem dawnego osadnictwa na tym terenie, jest wczesno-historyczne grodzisko, położone wśród bukowego lasu na północ od wsi, na wzgórzu zwanym Grodzisko (420 m). Gród, otoczony poczwórnym wałem, istniał kilkaset lat przed naszą erą. Rozwój wsi nastąpił pod koniec w. XIX w związku z górnictwem naftowym. We wsi zachował się modrzewiowy kościół z 1752 r. oszpecony oszalowaniem deskami i pokryciem dachu blachą. W wielkim ołtarzu zabytkowy ołtarz św. Barbary. WYSOWA ZDRÓJ miejscowość położona prawie u źródeł Ropy, znana z wód mineralnych o znakomitych własnościach leczniczych. Są to szczawy alkaliczno-słono-sodowe i alkaliczno-żelaziste, z dużą ilością chlorku sodu i kwasu węglowego, działające leczniczo na schorzenie przewodu pokarmowego, nerwice i choroby kobiece. Wysowa założona została aktem królewskim w roku 1359 jako Słotwina i należała do Jana Gładysza. W 1416 r. znana już jako Wysowa była wioską posiadającą prawo składu win. Na lecznicze właściwości wód wysowskich zwrócił uwagę jeden z późniejszych jej właścicieli Maciej Lanckoroński już około 1775 r. Uzdrowiskiem była już w połowie XIX w. i o jej popularności świadczy fakt, że w 1890 roku roczna frekwencja kuracjuszy wynosiła 2 tys. osób. Okres międzywojenny był okresem spadku jej popularności. Dopiero w 1959 roku utworzono uzdrowisko Wysowa, budując jednocześnie piękną szosę dojazdową. Mimo wszystko uzdrowisko w dalszym ciągu nie jest całkowicie wykorzystane. Pięknym zabytkiem architektury drewnianej jest w Wysowej drewniana cerkiewka z XVIII w. Znajdowała się również stara pijalnia wód, niestety spłonęła w lipcu 1964 r. Na stokach Koziego Żebra, przy szlaku znajduje się baza campingowa ZMS.