4109 Aconitum firmum Rchb. subsp. moravicum Skalický - tojad morawski

4109 Aconitum firmum Rchb. subsp. moravicum Skalický - tojad morawski fot. J. Mitka Liczba i lokalizacja stanowisk i obszarów monitoringowych Gatunek występuje jedynie w regionie alpejskim. Do monitoringu wybrano dwadzieścia cztery stanowiska w Karpatach Zachodnich, (Tatry, Polica, Babia Góra, Pilsko, Barania Góra), rozmieszczonych w 5 obszarach Natura 2000, obejmujące pełny zasięg gatunku w Polsce. Tym samym monitoring pozwoli na ocenę stanu zachowania zarówno w badanych obszarach Natura 2000 jak i w całym regionie alpejskim. Tab. 1. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów Nazwa stanowiska Lokalizacja stanowiska Strona 1 z 22

Babia Góra - Cylowy potok Babia Góra - Hala Czarna Babia Góra - Markowy potok osuwisko Babia Góra - Perd Akademików Babia Góra - Perd Akademików rynna osuwiskowa Babia Góra - potok Szumiąca Woda Barania Góra - Hala Barania psiara Barania Góra - Hala Barania S-W Barania Góra - Hala Barania, leśna młaka Barania Góra - Hala Barania, mszar Barania Góra - Hala Barania, ziołorośla Barania Góra - Magurka Radziechowska Barania Góra - Malinowska Skała, dolinka erozyjna Barania Góra - Malinowska Skała, łopuszyny Barania Góra - Malinowska Skała, młaka źródliskowa Barania Góra - Malinowska Skała, ziołorośla Barania Góra - Malinowska Skała, ziołorośla źródliskowe Pilsko Hala Miziowa Pilsko młaka Pilsko - nisza osuwiskowa Polica - mszarnik podszczytowy Polica - potok Głęboki Tatry - Gęsia Szyja Tatry - Rusinowa Polana Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLH240006 Beskid Żywiecki- Pilsko Obszar Natura 2000 PLH240006 Beskid Żywiecki- Pilsko Obszar Natura 2000 PLH240006 Beskid Żywiecki- Pilsko Obszar Natura 2000 PLH120012 Na Policy Obszar Natura 2000 PLH120012 Na Policy Obszar Natura 2000 PLC 120001 Tatry, Tatrzański Park Narodowy Obszar Natura 2000 PLC 120001 Tatry, Tatrzański Park Narodowy Na żadnym ze stanowisk nie był dotychczas prowadzony monitoring. Wszystkie stanowiska zostały opisane po raz pierwszy. Metodyka badań Definicja stanowiska: Strona 2 z 22

Za stanowisko w przypadku tojadu morawskiego przyjmuje się płat siedliska w którym występuje gatunek, oddzielony od innych jego skupieo, siedliskiem nieodpowiednim dla tego gatunku. Opis stanowisk Ze względu na brak danych literaturowych o stanowiskach tojadu morawskiego, został podany krótki opis stanowisk: Babia Góra-Cylowy potok referencyjne W ziołoroślach źródliskowych z klasy Betulo-Adenostyletea i mszarniku z klasy Montio- Cardaminetea potoku Markowego, w dolnej części powstałego kilka lat temu osuwiska 300 m x 70 m na stoku o ekspozycji N i nachyleniu 30 o w lesie świerkowo-jodłowym z domieszką drzew liściastych. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na glebie z dobrze rozwiniętą warstwą mszaków. Budowa zbiorowiska roślinnego dwuwarstwowa, warstwę bylin piętra wyższego tworzy starzec leśny Senecio nemorensis i wietlica samicza Athyrium filix-femina. Nieliczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie w licznej populacji tojadu mocnego A. f. subsp. firmum liczącej <250 osobników, rozmieszczona wzdłuż potoku na długości ok. 10 m. Wysokośd osobników 60 120 cm. Babia Góra-Hala Czarna referencyjne Mszarnik z klasy Montio-Cardaminetea tworzący dolne piętro ziołorośli Arunco-Doronicetum austriaci z udziałem rutewki zdrojowatej Thalictrum aquilegifolium, położony w górnej części polany Hali Czarnej o powierzchni ok. 1 ha, przedzielony licznymi strumykami na stoku o ekspozycji NE i nachyleniu 10 o ; populacja przylega do skraju buczyny karpackiej z domieszką świerka. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na glebie z dobrze rozwiniętą warstwą mszaków. Budowa zbiorowiska roślinnego dwuwarstwowa, warstwę bylin piętra wyższego tworzy szczaw alpejski Rumex alpinus. Niezbyt liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie w licznej populacji tojadu mocnego A. f. subsp. firmum liczącej mniej niż 500 osobników, rozmieszczona na obszarze ok. 3 arów. Wysokośd osobników 120 180 cm. Babia Góra-Fickowe Rozstaje - referencyjne Ziołorośla z klasy Betulo-Adenostyletea przy szeroko płynącym Potoku Cylowym przed Fickowymi Rozstajami na stoku o ekspozycji N i nachyleniu 25-30 o, wśród buczyny karpackiej z domieszką jodły i świerka. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na próchnicy typu hydromull. Dość liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie wraz z tojadem mocnym A. f. subsp. firmum i liczy mniej niż 250 osobników rozmieszczonych wśród kamieni w potoku na długości ok. 150 m. Wysokość osobników 120-150 cm. Babia-potok Szumiąca Woda referencyjne Szeroko płynący potok Szumiąca Woda na stoku o o ekspozycji N i nachyleniu 10 o w buczynie karpackiej z domieszką świerka. Na stale zwilżanych kamieniach tworzą się poduchy mszaków z udziałem roślin zielnych, np. świerząbka orzęsionego Chaerophyllum hirsutum i lepiężnika białego Petasites albus. Wysokośd buka do 15 m, świerka do 18 m. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na glebie z dobrze rozwiniętą warstwą mszaków o próchnicy typu hydromull. Strona 3 z 22

Nieliczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie w w populacji tojadu mocnego A. f. subsp. firmum liczącej ok. 400 osobników, na długości ok. 100 m i szerokości 10 m. Wysokość osobników 70 130 cm. Babia Góra-Perd Akademików - referencyjne Górna częśd potoku Szumiąca Woda w lesie świerkowym na stoku o ekspozycji NE i nachyleniu 75 o. Przypotokowy płat górskich ziołorośli z klasy Betulo-Adenostyletea przecina żółty szlak na Perd Akademików. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione, na glebie szkieletowej z dobrze rozwiniętą warstwą mszaków, próchnica typu hydromull. Nieliczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie w populacji tojadu mocnego A. f. subsp. firmum liczącej < 500 osobników, na długości ok. 100 m i szerokości 5-10 m. Wysokośd osobników 70 130 cm. Babia Góra-Perd Akademików rynna osuwiskowa referencyjne Wilgotna rynna osuwiskowa o powierzchni ok. 0,5 ha przed Percią Akademików, nieopodal szlaku żółtego, o ekspozycji N i nachyleniu 60 o, w piętrze subalpejskim w zbiorowisku górskich ziołorośli z klasy Betulo-Adenostyletea sąsiadującymi z zaroślami jarzębinowymi Athyrio-Sorbetum. Siedlisko żyzne, bogate gatunkowo, trwale uwilgotnione na glebie o próchnicy typu hydromull. Niezbyt liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rośnie wraz z tojadem mocnym A. f. subsp. firmum w populacji liczącej <1500 osobników w płacie o powierzchni ok. 20 arów. Barania Góra Hala Barania psiara - referencyjne Hala Barania w okolicy szczytu Baraniej Góry. Polana reglowa na miejscu zbiorowiska leśnego, o łącznej powierzchni około 15 ha, obecnie wypasana przez stado owiec liczące ok. 500 sztuk. W poprzednich latach nie użytkowana gospodarczo i zarastająca borówką czernicą, maliną oraz od strony lasu, świerkiem. Płat z tojadem morawskim, wynoszący ok. 0,75 ha, przylega do lasu świerkowego. Nachylenie stoku 5-10 o o ekspozycji S. W obrębie płatu pojedyncze świerki o wysokości 2-5 metrów. Niejednorodna łąka górska o charakterze psiary/borówczyska w obszarze wysięku wód gruntowych. Liczna populacja wynosząca <500 okazów owocujących, rozmieszczona skupiskowo lub na obrzeżach pojedynczo w zwartym zbiorowisku roślinnym o charakterze trawiastym z dominacją Agrostis vulgaris oraz udziałem Deschampsia caespitosa, na glebie wilgotnej z luźną warstwą nierozłożonej ściółkj. W płacie obecnośd drugiego gatunku tojadu A. variegatum (tojad dzióbaty). Większośd (95%) dojrzałych okazów tojadu morawskiego owocująca. Barania Góra Hala Barania, leśna młaka - referencyjne Hala Barania w okolicy szczytu Baraniej Góry. Obszar wysięku wody na stoku nachyleniu 10-15 o o ekspozycji NE w odległości ok. 25 metrów od skraju lasu. Obszar źródliskowy niewielkiego potoku o charakterze leśnej młaki Caltha laeta-chaerphyllum hirsutum, nie zarośnięty drzewami. Gleba mokra, ściółka higromull. Niezbyt liczna populacja wynosząca ok. 50 okazów owocujących, rozmieszczona skupiskowo W płacie obecnośd drugiego gatunku tojadu dzióbatego Aconitum variegatum. Większośd (95%) dojrzałych okazów tojadu morawskiego owocująca. Barania Góra-Hala Barania S-W referencyjne Strona 4 z 22

S-W częśd Hali Baraniej w okolicy szczytu Baraniej Góry, ok. 120 m na N od potoku. Młaka Caltha laetha-chaerophyllum hirsutum z udziałem roślin miejsc wilgotnych (np. sit skupiony Juncus conglomeratus, knied błotna Caltha palustris, śledziennica skrętoległa Chrysosplenium alternifolium i in.) o powierzchni 1,5 ara, otoczona zbiorowiskiem borówczyska, zasilana lokalnym wysiękiem wód gruntowych. Próchnica higromull. Dość liczna populacja wynosząca ok. 150 okazów owocujących, rozmieszczona skupiskowo. Barania Góra Hala Barania, mszar badawcze Część N-E Hali Baraniej w w okolicy szczytu Baraniej Góry, w buczynie na łagodnym stoku S o nachyleniu 3 stopni. Mszar ze związku Cardamino-Montion wśród buczyny z uschniętymi i zwalonymi świerkami. Obecnie półcień, dawniej stanowisko bardziej cieniste. Gleba mokra, próchnica typu higromull. Prawdopodobnie zwiększony udział śmiałka pogiętego Deschampsia caespitosa w wyniku zwiększonego dopływu światła. Liczna populacja wynosząca mniej niż 250 okazów owocujących, rozmieszczona skupiskowo. Pojedyncze okazy rozproszone wzdłuż cieku wodnego do odległości ok. 70 m od źródła. Barania Góra Hala Barania, ziołorośla - badawcze Częśd N-E Hali Baraniej w okolicy szczytu Baraniej Góry w zdegradowanym lesie bukowym. Młaka śródleśna z udziałem ziołorośli, na płaskim terenie na skraju zdegradowanej buczyny z domieszką martwego świerka, o powierzchni ok. 2 arów, z dominacją wiązówki błotnej Filipendula ulmaria i turzycy pospolitej Carex fusca oraz udziałem omiega górskiego Doronicum austriacum i starca górskiego Senecio subalpinus. Gleba mokra, próchnica typu higromull. W obrębie stanowiska zwalone pnie świerków. Zwiększony dopływ światła w porównaniu z okresem przed zwaleniem świerka. Dośd liczna populacja wynosząca ok. 50 okazów owocujących, rozmieszczona skupiskowo. Na stanowisku liczna populacja tojadu pstrego Aconitum variegatum wynosząca ok. 200 osobników. Barania Góra- Magurka Radziechowska badawcze Pod Magurką Radziechowską w masywie Baraniej Góry. Nad potokiem na stoku SE i nachyleniu 15-20 o wśród zwalonego lasu bukowego z udziałem świerka Gleba wilgotna, próchnica typu higromull. W obrębie stanowiska zwalone pnie świerków. Zwiększony dopływ światła w porównaniu z okresem przed odsłonięciem. Niezbyt liczna populacja wynosząca ok. 30 okazów owocujących, rozmieszczona losowo na długości 10 m i szerokości 5 m. Barania Góra-Malinowska Skała, dolinka erozyjna referencyjne Ziołorośle z lepiężnikiem wyłysiałym Petasitetum kablikiani w erozyjnej dolince Malinowskiego Potoku. Niezbyt liczna populacja (ok. 20 osobników) tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum. Wielkośd areału siedliska wynosi około 20 arów. Wysokośd osobników 120 180 cm. Barania Góra - Malinowska Skała, ziołorośla źródliskowe - badawcze Młaka ziołoroślowa Chaerophylletum hirsuti położona w strefie źródliskowej Malinowskiego Potoku, częściowo zarastająca śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. W górnej części młaka ta została zniszczona w trakcie budowy drogi stokowej przez Nadleśnictwo Węgierska Górka, a wody lokalnego cieku płyną w przepuście. Strona 5 z 22

Warunki hydrograficzne siedliska zaburzone, na jego powierzchni zalegają pozostałości zrębowe, które przyczyniły się do zniszczenia części pokrywy roślinnej; deponowane są również nanosy erozyjne z drogi stokowej. Liczna populacja (ok. 100 osobników) tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum, której towarzyszą pojedyncze osobniki A. variegatum. Wielkośd areału młaki wynosi około 1 ara. Wysokośd osobników 120 180 cm. Barania Góra - Malinowska Skała, młaka źródliskowa badawcze Młaka ziołoroślowa Caltha laeta-chaerophyllum hirsutum położona w strefie źródliskowej Malinowskiego Potoku, częściowo zarastająca śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. W górnej części młaka ta została zniszczona w trakcie budowy drogi stokowej przez Nadleśnictwo Węgierska Górka. Warunki hydrograficzne siedliska zaburzone, na jego powierzchni zalegają pozostałości zrębowe, które przyczyniły się do zniszczenia części pokrywy roślinnej; deponowane są również nanosy erozyjne z drogi stokowej. Liczna populacja (ok. 150 osobników) tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum, której towarzyszą pojedyncze osobniki A. variegatum. Wielkośd areału młaki wynosi około 3 arów. Wysokośd osobników 120 180 cm. Barania Góra - Malinowska Skała, łopuszyny - referencyjne Młaka źródliskowa z lepiężnikiem wyłysiałym Petasitetum kablikiani w części zachodniej oraz wielogatunkowa młaka z przewaga turzyc (Carex pendula, Carex remota), śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa, świerząbka owłosionego Chaerophyllum hirsutum i ostrożenia warzywnego Cirsium oleraceum w części centralnej, położone w strefie źródliskowej Malinowskiego Potoku. W górnej części młaka ta została zniszczona w trakcie budowy drogi stokowej przez Nadleśnictwo Węgierska Górka. Warunki hydrograficzne siedliska zaburzone, na jego powierzchni zalegają pozostałości zrębowe, które przyczyniły się do zniszczenia części pokrywy roślinnej; deponowane są również nanosy erozyjne z drogi stokowej. Dokonana zrywka drewna pochodzącego z cięd sanitarnych spowodowała zniszczenie około 15% powierzchni siedliska. Barania Góra - Malinowska Skała, ziołorośla referencyjne Ziołorośla nadpotokowe Petasitetum kablikiani z tojadem morawskim i z dużym udziałem skrzypów na wypłaszczeniu wschodniego stoku Malinowskiej Skały. Liczna populacja (ok. 90 osobników) tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum, której towarzyszą liczne osobniki A. variegatum. Wielkośd areału młaki wynosi około 4 arów. Wysokośd osobników 120 180 cm. Pilsko młaka - referencyjne Młaka z udziałem roślin bagiennych jak sity: skupiony Juncus conglomeratus i rozpierzchły J. effusus oraz torfowiskowych np. wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, przecięta drogą (szlakiem turystycznym i ścieżką dydaktyczną Korbielów Sopotnia Wielka) o ekspozycji NNE i nachyleniu 5-20 o, przylegająca do lasu świerkowego, o powierzchni ok. 0,3 ha. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na glebie wilgotnej z próchnicą typu higromull na której tworzy się luźna warstwa nierozłożonej ściółki trawiastej. Liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rozmieszczona skupiskowo-losowo. Nieliczna częśd populacji występuje wzdłuż potoku w lesie świerkowym, Strona 6 z 22

poniżej i powyżej szlaku turystycznego. Wysokośd osobników 30 160 cm. Większośd osobników w stanie wegetatywnym. Ogólną liczebnośd populacji można oszacowad na <750 osobników. Pilsko-Hala Miziowa - referencyjne Częściowo podtorfiona młaka o powierzchni 0,75 ha, lekko nachylona 3 o w kierunku E, na polanie przy schronisku turystycznym na Hali Miziowej na W od budynku, częściowo zarośnięta pojedynczymi świerkami o wysokości do 6 m. Młaka znajduje się w lokalnym zagłębieniu terenu. Jej granicę wytycza od N droga oraz potok spływający ze zbocza o ekspozycji NNE; Zachodnią granicę tworzy zbocze przylegające do budynku GOPR. Liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rozmieszczona jest przede wszystkim w N części młaki na W od baru Grill w odległości ok. 35 m, wzdłuż potoku spływającego ze zbocza NNE oraz w okolicy zbocza przy budynku GOPR w W-S części polany. Pilsko nisza osuwiskowa - referencyjne Nisza osuwiskowa na S od schroniska w odległości ok. 150 m na zboczu o ekspozycji N i nachyleniu 5 40 o o powierzchni 0,6 ha z płynącym w części środkowej potokiem. Skrajem niszy prowadzi ścieżka. Po obydwu jej stronach las świerkowy o drzewach do 15 m wysokości. Gleba wilgotna, próchnica typu higromull, brak nierozłożonej ściólki. Zbocze porośnięte wietlicą alpejską Athyrium alpestre i maliną Rubus idaeus. Liczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rozmieszczona skupiskowo-losowo w skupieniach liczących po 100 i więcej osobników; oprócz tego rozproszony na obszarze całego zbocza. Wysokośd osobników 60 180 cm. Większośd osobników w stanie generatywnym. Ogólną liczebnośd populacji można oszacowad na <1500 osobników. Polica potok Głęboki referencyjne W ziołoroślach nadpotokowych z klasy Adenostyletea i na kamieocu Petasitetum kablikiani na stromym zboczu o ekspozycji N i nachyleniu 70 o w buczynie karpackiej. Siedlisko żyzne, trwale uwilgotnione na glebie wilgotnej z próchnicą typu higromull, na której tworzy się luźna warstwa nierozłożonej ściółki trawiastej. Budowa zbiorowiska roślinnego dwuwarstwowa, warstwę bylin piętra wyższego 120-150 cm wysokości tworzy wietlica alpejska Athyrium alpestre i modrzyk górski Mulgedium alpinum. Nieliczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rozmieszczona wzdłuż potoku na długości ok. 20 m. Wysokośd osobników 140 160 cm. W skład populacji wchodzi również liczny na stanowisku tojad mocny A. f. subsp. firmum, którego liczebnośd można ocenid na <250 osobników. Polica mszarnik podszczytowy badawcze Rozległy mszar źródliskowy z klasy Montio-Cardaminetea, zasilany licznymi potokami pod szczytem Policy, o powierzchni ok. 2,5 ha, na zboczu o ekspozycji NW i nachyleniu 60 o, częściowo zarośnięty młodnikiem świerkowym, z licznymi powalonymi świerkami i wykrotami. Siedlisko żyzne, trwale i silnie uwilgotnione z dużym udziałem mszaków i próchnicą typu higromull. Nieliczna populacja tojadu morawskiego Aconitum firmum subsp. moravicum rozmieszczona wśród bardzo licznej populacji tojadu mocnego A. f. subsp. firmum, którego liczebnośd można ocenid na <2500 osobników. Losowa próba 100 osobników wykazała obecnośd 2 osobników tojadu morawskiego, czyli 2%. Wysokośd osobników 70 140 cm. Tatry-Rusinowa Polana badawcze Strona 7 z 22

Polana reglowa w dolnym fragmencie hali rozciągającej się od Rusinowej Polany do Gęsiej Szyi na zboczu E o ekspozycji ok. 20 O, przedzielonej szlakiem turystycznym i otoczonej po obu stronach szlaku lasem świerkowym, o szerokości ok. 20 m i długości 100 m, porośnięta borówką czernicą Vaccinium myrtillus i psią trawką Nardus stricta z udziałem maliny Rubus idaeus, ostrożenia polnego Cirsium arvense oraz leśnego gatunku - kosmatki olbrzymiej Luzula maxima. Budowa zbiorowiska roślinnego dwuwarstwowa; luźną warstwę bylin piętra wyższego do 80 cm tworzy ostrożeo polny oraz gatunki jednoliścienne: śmiałek pogięty Deschampsia caespitosa i kosmatka gajowa Luzula nemorosa. Zbiorowisko roślinne niejednorodne fitosocjologicznie o charakterze synuzjalnym. Nieliczna populacja rozmieszczona skupiskowo-losowo (nierównomiernie) w zdegradowanym, nieużytkowanym zbiorowisku psiary Nardetum o charakterze sukcesyjnym na glebie umiarkowanie wilgotnej z luźną warstwą nierozłożonej ściółki trawiastej. Tojad morawski rośnie w mieszanej populacji wraz tojadem mocnym Aconitum firmum. Jego udział w całkowitej liczebności tojadów można oszacowad na 5%. Tatry-Gęsia Szyja badawcze Porośnięty borówką czernicą Vaccinium myrtillus i psią trawką Nardus stricta z udziałem maliny Rubus idaeus, ostrożenia polnego Cirsium arvense. Budowa zbiorowiska roślinnego dwuwarstwowa; luźną warstwę bylin piętra wyższego do 80-140 cm tworzy malina Rubus idaeus, ostrożeo polny i wierzbówka kiprzyca Chamaenerion angustifolium oraz trawa trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea. Zbiorowisko roślinne niejednorodne fitosocjologicznie o charakterze synuzjalnym. Nieliczna populacja rozmieszczona losowo w mieszanej populacji wraz tojadem mocnym Aconitum firmum. Jego udział w całkowitej liczebności tojadów można oszacowad na 5%. W czasie badao tojady w większości były w stadium wczesnego owocowania. Sposób prowadzenia badao terenowych i zakres gromadzonych w terenie danych. Monitoring przeprowadzono nieco poza optymalną fazą fenologiczną gatunku (kwitnienia), tj. w momencie kwitnienia/owocowania na przełomie sierpnia i września. Optymalnym terminem prowadzenia monitoringu tojadu morawskiego jest przełom lipca/sierpnia i pierwsza połowa sierpnia. Niemniej, w toku badao uzyskano w pełni wartościowe dane obserwacyjne. Warunki występowania gatunku na stanowisku opisano na podstawie obserwacji terenowych z uwzględnieniem czynników abiotycznych, dotyczących wierzchniej, próchnicznej warstwy gleby oraz biotycznych, dotyczących oceny stopnia zaawansowania sukcesji roślinności i obfitości występowania gatunków towarzyszących, w tym potencjalnych lub rzeczywistych konkurentów, na podstawie oceny projektywnego pokrycia powierzchni gruntu przez nadziemne części roślin, z dokładnością do 5%. Przy wykonywaniu zdjęd fitosocjologicznych wykorzystano skalę pokrycia der Maarela (Dzwonko 2006). Oceniane wskaźniki: Stan populacji: Liczebnośd populacji liczba pędów generatywnych i liczba rozetek liściowych (stan wegetatywny). Obejmuje: liczbę osobników, liczbę osobników generatywnych, liczbę osobników wegetatywnych. Stan zdrowotny - obserwacja roślin pod kątem obecności grzybów patogenicznych, owadów lub śladów ich żerowania. Strona 8 z 22

Stan siedliska: Powierzchnia potencjalnego siedliska - ekspercka ocena wielkości powierzchni siedliska potencjalnie dostępnego dla gatunku. Ocena trendu zmian będzie możliwa po porównaniu z wynikami z poprzedniego okresu monitoringu. Powierzchnia zajętego siedliska - ekspercka ocena areału populacji, czyli wielokąta wypukłego, obejmującego wszystkie miejsca występowania poszczególnych osobników. Przy małym areale możliwy bezpośredni pomiar, np. taśmą lub licząc kroki. Ocena trendu zmian możliwa po odniesieniu wyników do poprzedniego okresu monitoringu. Fragmentacja siedliska - ekspercka ocena stopnia rozczłonkowania siedliska (czy płat siedliska odpowiedniego dla gatunku jest podzielony przez roślinnośd innego typu, np. biogrupy drzew, krzewów). Ocena w skali 3-stopniowej (duża, średnia, mała). Gatunki ekspansywne stwierdzano obecnośd i oceniano pokrycie w płacie. Gatunki obce inwazyjne stwierdzano obecnośd i oceniano pokrycie w płacie. Stopieo zarośnięcia siedliska przez roślinnośd drzewiastą i krzewiastą (także siewki i nalot) ekspercka ocena % pokrycia i identyfikacja gatunków drzew i krzewów występujących w płacie siedliska stanowiącego potencjalne miejsce występowania gatunku, np. polany reglowej. Wysokie byliny/gatunki ekspansywne/konkurencyjne identyfikacja gatunków już wypierających monitorowany gatunek oraz gatunków o dużej sile konkurencyjnej (np. jeżyny Rubus sp., dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum, starzec gajowy Senecio nemorensis s.l., wysokie trawy) i ocena % pokrycia prokektywnego każdego z nich w płacie, gdzie występuje gatunek. Wysokośd runi przez pomiar: średnia z 20 pomiarów wysokości głównej masy roślinności w płacie, gdzie występuje gatunek. Ocienienie przez drzewa, rośliny zielne, a także w wyniku nachylenia zboczy itp. szacunkowa ocena ekspercka (ocienienie małe, średnie, duże). Wojłok (martwa materia organiczna) miąższośd wierzchniej, nierozłożonej i częściowo rozłożonej warstwy próchnicy nadkładowej wyrażona w cm, zmierzona na podstawie kilku 20 pomiarów z użyciem linijki. W miejscu występowania gatunku określono % powierzchni płatu zajęty przez wojłok. Miejsca do kiełkowania ekspercka ocena łącznej powierzchni miejsc z odkrytą glebą w miejscu występowania gatunku i w bliskim sąsiedztwie (% odsłoniętej gleby). W pewnym zakresie można posiłkowad się zdjęciem fitosocjologicznym. W każdym z monitorowanych stanowisk wykonano dokumentację fotograficzną oraz przynajmniej jedno zdjęcie fitosocjologiczne wg klasycznej metody Braun-Blanqueta. Waloryzacja wskaźników Tab. 2. Waloryzacja wskaźników stanu populacji i stanu siedliska Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników >200 60-200 <60 Liczba osobników >100 30-100 <30 generatywnych Liczba osobników >30 15-30 <15 Strona 9 z 22

Siedlisko wegetatywnych Stan zdrowotny Brak oznak Pojedyncze osobniki Większośd osobników Powierzchnia >0,01 ha <0,01 ha - potencjalnego siedliska Powierzchnia >0,01 ha <0,01 ha - zajętego siedliska Fragmentacja mała średnia duża siedliska Gatunki <80% 80-100% >100% ekspansywne Gatunki obce 0 5% 5 25% >25% inwazyjne Miejsca do >25% 25 10% <10% kiełkowania Ocienienie małe średnie duże Wojłok (martwa <3 cm 3-4 cm >4cm materia organiczna) Zwarcie drzew i < 10% 10 20% >20% krzewów Wysokośd drzew i 0-5 m >5 m - krzewów Wysokośd 10-50 cm 50-75 cm >75 cm runi/runa Zwarcie runa/runi <120 % 120 150% >150% 3. Wyniki badań i ocena stanu zachowania W tabelach poniżej zestawiono oceny dla poszczególnych wskaźników i parametrów na badanych stanowiskach i w obszarach Natura 2000. Tab. 3. Podsumowanie ocen wskaźników na badanych stanowiskach Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników 11 2 4 Liczba osobników generatywnych 11 3 10 Liczba osobników wegetatywnych 6-3 Stan zdrowotny 24 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego siedliska 24 - - Powierzchnia zajętego siedliska 22 2 - Fragmentacja siedliska 13 3 8 Strona 10 z 22

Gatunki ekspansywne 13 10 1 Gatunki obce inwazyjne 24 - - Miejsca do kiełkowania 24 - - Ocienienie 17 7 - Wojłok (martwa materia organiczna) 24 - - Zwarcie drzew i krzewów 24 - - Wysokośd runi/runa 23 1 - Zwarcie runa/runi 17 7 - Proponowane oceny wskaźników zbiorczo, dla regionu alpejskiego, na podstawie ocen na stanowiskach: Liczba osobników Liczba osobników generatywnych Liczba osobników wegetatywnych Stan zdrowotny Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Fragmentacja siedliska Miejsca do kiełkowania Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Ocienienie Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi U1/XX U1/U2 U1/xx U1 /U1 /U1 Stan populacji a zwłaszcza siedlisk tojadu morawskiego w obszarze alpejskim jest zróżnicowany, a w ogólnym aspekcie nie do kooca jest zadawalający. Na tę ocenę wpływa przede wszystkim duża liczba stanowisk w obszarach klęski ekologicznej, przede wszystkim na Baraniej Górze i częściowo na Policy. Powoduje to dużą, niezadawalającą fragmentację siedlisk, zajmowanych wtórnie przez potencjalne rośliny konkurencyjne, trawy i wysokie byliny. W przypadku występowania gatunku na obszarach uprzednio zajętych przez las, obecnie całkowicie zdegradowanych, nastąpiła gwałtowana zmiana warunków świetlnych, co może byd okolicznością niesprzyjającą rozwojowi gatunku. Liczba osobników gatunku nie jest dokładnie znana, ze względu na częste występowanie w mieszanych populacjach wraz z tojadem mocnym. Gatunki te nie są rozpoznawalne taksonomicznie w stanie wegetatywnym. Pomimo często znacznych przekształceo siedliska, nie obserwuje się obcych gatunków inwazyjnych. Skutki katastrofy ekologicznej nie ujawniły się jeszcze w pełni i potrzeba następnych kilku lat dla oceny tendencji dynamicznych zaburzonych płatów. W tym celu należy porównad nie tylko oceny wskaźników, lecz także zdjęcia fitosocjologiczne. Strona 11 z 22

Ocena stanu populacji dla regionu to U1. Stan siedliska Perspektywy ochrony wobec objęcia wszystkich rejonów występowania tojadu morawskiego ochroną w postaci obszarów Natura 2000 i znacznej liczby stanowisk, w tym wielu niezagrożonych, proponowana ocena to. Ocena ogólna dla regionu to. Tab. 2. Zestawienie ocen wskaźników na badanych obszarach Obszar Natura 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników 2* - - Liczba osobników generatywnych 1-5 Liczba osobników wegetatywnych - - - Stan zdrowotny 6 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego 6 - - siedliska Powierzchnia zajętego siedliska 6 - - Fragmentacja siedliska 6 - - Gatunki ekspansywne 5 1 - Gatunki obce inwazyjne 6 - - Miejsca do kiełkowania 6 - - Ocienienie 6 - - Wojłok (martwa materia 6 - - organiczna) Zwarcie drzew i krzewów 6 - - Wysokośd runi/runa 5 1 - *dla pozostałych stanowisk na Babiej Górze nie oceniono tego wskaźnika w roku 2009 ze względu na trudności w odróżnieniu osobników wystepujących w stanie wegetatywnym. Proponowane oceny wskaźników dla obszaru N2000 Babia Góra Fragmentacja siedliska Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Liczba osobników U2/XXX Liczba osobników generatywnych U2 Liczba osobników wegetatywnych XXX Miejsca do kiełkowania Ocienienie Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Stan zdrowotny Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów Strona 12 z 22

Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi Obszar 2000 PLH120001, PLB120011 Babia Góra charakteryzuje się nielicznym występowaniem tojadu morawskiego, który do niedawna nie był w ogóle podawany z tego terenu (Mitka 2003). Gatunek ten występuje tu wyłącznie w mieszanych populacjach wraz z tojadem mocnym A. firmum subsp. firmum. Z tego powodu ogólna liczba osobników, w tym w stanie wegetatywnym, jest trudna do oszacowania, gdyż gatunki i podgatunki tojadów rozpoznawalne są jedynie w stanie generatywnym. Liczebnośd tojadu morawskiego w poszczególnych populacjach wahała się od kilku do ok. 100 osobników. Według przyjętego wskaźnika jest to ocena zła. Należy jednak podkreślid, że niewielka liczba osobników w populacjach tojadów na Babiej Górze jest zjawiskiem naturalnym. Nie jest znane zagrożenie genetyczne wynikające z krzyżowania się obydwóch podgatunków. Hybrydyzacja pomiędzy taksonami występuje, jednak jej zakres jest niewielki, oceniony jedynie na podstawie kryteriów morfologicznych (Papierz 2009). Najczęściej udział tojadu morawskiego na poszczególnych stanowiskach wynosi kilka procent, wyjątkowo sięga ok. 50%, tak jak w Cylowym Potoku. Jeśli przyjąd, że na Babiej Górze istnieje 10 stanowisk tojadu morawskiego, występującego wraz z tojadem mocnym, którego średnia liczebnośd na stanowisku wynosi ok. <500 osobników, a tojad morawski występuje w populacjach średnio w 10% (co wydaje się oceną zawyżoną), wówczas oszacowana liczebnośd gatunku w obszarze wynosi <500 osobników. Warunki siedliskowe występowania gatunku są zadawalające. Rośnie przede wszystkim nad potokami, zarówno w strefie źródliskowej (słabo zbadanej ze względu na niedostępnośd), jak i w niższych położeniach na stożkach napływowych, tworzących się na wypłaszczeniach terenu w miejscu utraty energii wód potoków niosących materiał skalny. Niekiedy takie stożki mogą mied długośd kilkuset metrów. Nagromadzenie materiału skalnego powoduje, że potok szeroko rozlewa wody. Tojady rosną tutaj wprost w wodach wypłyconego potoku lub na stale zwilżanych kamieniach, pokrytych poduchami mchów, przez co fizjonomicznie zbiorowisko roślinne upodabnia się do mszarnika źródliskowego z klasy Montio-Cardaminetea. Przykładowymi są stanowiska potok Szumiąca Woda (ok. 1310 m) i Cylowy potok (ok. 1100 m). W tak specyficznych warunkach siedliskowych powstaje zbiorowisko ziołoroślowe z dużym udziałem mszaków należące do klasy Adenostyletea, którego szczegółowy status syntaksonomiczny nie jest znany. Nadpotokowe zbiorowiska ziołorośli Petasitetum kablikiani są następnym, typowym siedliskiem występowania tojadów. Przykładem jest stanowisko Perd Akademików. W tych warunkach tojady występują najczęściej pojedynczo w dużym rozproszeniu. Babia Góra jest pasmem górskiego o młodej, czwartorzędowej rzeźbie. Na stromych zboczach północnych typowe są osuwiska. Ta forma terenu tworzy siedlisko występowania ziołorośli z dużym udziałem tojadów. Na niedawnym osuwisku z 2001 roku przy Markowym potoku początkowo powstała liczna populacja tojadów. Obecnie jest ograniczona do jego podstawy, skąd spod osuwiska wypływa potok. Wycofanie się tojadów z obszaru osuwiskowego mogło byd spowodowane jego stopniowym zamulaniem (czynnik abiotyczny) lub/i konkurencją ze strony starca leśnego. Podobny typ siedliska utworzył się w starej rynnie osuwiskowej przy Perci Strona 13 z 22

Akademików rynna osuwiskowa, gdzie istnieje liczna populacja. Wykształca się tutaj najbardziej bogata postad subalpejskiego zespołu ziołoroślowego Adenostyletum alliariae z udziałem modrzyka górskiego, rutewki zdrojowatej i zarzyczki górskiej. Ten typ siedliska, z natury o charakterze dynamicznym, tworzy bogaty, cenny układ przyrodniczy. Występowanie w parku narodowym zapewnia jego ochronę. Jak się wydaje, najrzadziej na Babiej Górze tojady spotykane są w młakach w obszarach polan reglowych. Wynika to ze specyficznej rzeźby terenu tego masywu górskiego. Ten typ siedliska reprezentuje stanowisko na Czarnej Hali. Tojad morawski występuje tu w zbiorowisku szczawin alpejskich Rumicetum alpini nawiązujących (sukcesja?) do związku Calthion palustris z udziałem knieci błotnej. Reasumując, populacja tojadu morawskiego na Babiej Górze jest nieliczna, gatunek występuje wyłącznie w populacjach mieszanych z tojadem mocnym. Park narodowy zapewnia skuteczną ochronę gatunku, którego dynamika podlega wyłącznie procesom naturalnym, w dużej mierze nieznanym i godnym wysiłku poznawczego. Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników 7 2 2 Liczba osobników generatywnych 6 3 2 Liczba osobników wegetatywnych 4-3 Stan zdrowotny 11 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego siedliska 11 - - Powierzchnia zajętego siedliska 11 - - Fragmentacja siedliska 4 2 5 Gatunki ekspansywne 5 5 1 Gatunki obce inwazyjne 11 - - Miejsca do kiełkowania 11 - - Ocienienie 6 5 - Wojłok (martwa materia organiczna) 11 - - Zwarcie drzew i krzewów 11 - - Wysokośd drzew i krzewów 11 - - Wysokośd runi/runa 11 - - Zwarcie runa/runi 9 2 - Oceny wskaźników proponowane dla obszaru N2000 Beskid Śląski Fragmentacja siedliska U1 Gatunki ekspansywne /U1 Obce gatunki inwazyjne Liczba osobników U1 Liczba osobników generatywnych U1 Liczba osobników wegetatywnych U1/xxx Miejsca do kiełkowania Ocienienie /U1 Strona 14 z 22

Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Stan zdrowotny Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi /U1 W Beskidzie Śląskim tojad morawski został odnaleziony jedynie na Baraniej Górze; pomimo poszukiwao, nie odnaleziono stanowisk gatunku na Klimczoku i Skrzycznem. Obecnie Barania Góra jest obszarem klęski ekologicznej. Obserwowane było tu od lat zamieranie sztucznych drzewostanów świerkowych, które zajmowały większośd terenu Baraniej Góry. Kres osłabionemu drzewostanu świerkowemu wywołał huragan sprzed kilku lat, który powalił bez wyjątku wszystkie świerki. Prowadzone są tu teraz intensywne prace nad usuwaniem martwych drzew i odnowieniem lasu liściastego. Oprócz tego teren ten był od dawna poddany presji intensywnej gospodarki leśnej. W jej wyniku nie tylko zmniejszono powierzchnię leśną, lecz wprowadzono także liczne, niekorzystne zmiany w siedliskach tojadu poprzez budowę dróg stokówek. Najbardziej widoczne ślady zmian antropogenicznych widoczne są w rejonie Malinowskiej Skały. Tojad morawski występuje na Baraniej Górze w dwóch typach siedlisk: źródliskowym lub nadpotokowym - w obecnym lub byłym zbiorowisku leśnym - oraz na terenie otwartym na polanach reglowych w miejscach wysięku wód gruntowych. W pierwszym typie stanowisk najczęściej w zdewastowanym obszarze leśnym występuje duża fragmentacja siedliska (ocena U1 i U2) oraz zaznacza się wysoki udział gatunków ekspansywnych. Do tej kategorii należą stanowiska: Hala Barania mszar, Hala Barania ziołorośla, Magurka Radziechowska, Malinowska Skała młaka źródliskowa, Malinowska Skała ziołorośla źródliskowe. W tych stanowiskach nastąpiła niedawno, w wyniku wspomnianej katastrofy ekologicznej, drastyczna zmiana warunków siedliskowych, przede wszystkim zwiększony dopływ światła i materii organicznej. Nie jest znana dynamika zmian liczebności populacji w wyniku tych przekształceo. Oprócz tego istnieją populacje leśne w obszarach źródliskowych w buczynie z domieszką świerka, gdzie zmiany siedliska są mniej drastyczne. Przykładem takiego stanowiska jest Hala Barania leśna młaka, gdzie tojad morawski rośnie w stabilnym zbiorowisku Caltha laeta-chaerophyllum hirsutum. Pomimo zadawalającej ogólnej oceny stanu populacji, perspektywy ochrony gatunku nie są znane, ze względu na zasięg prac rekultywacyjnych. W przypadku siedlisk leśnych pojawiają się zagrożenia dwojakiego typu. Po pierwsze, powstałe w wyniku uruchomienia procesu sukcesji, związanej najczęściej z rozwojem gatunków bylin i traw potencjalnie konkurencyjnych, przede wszystkim śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa, wiązówki błotnej Filipendula ulmaria, sitowia leśnego Scirpus sylvaticus i in. Po drugie, wynikające z leśnych prac rekultywacyjnych, niejednokrotnie z użyciem ciężkiego sprzętu. Stwarza to sytuację bezpośredniego zagrożenia poprzez mechaniczne uszkodzenia, w mniejszym stopniu w wyniku zmian typu gospodarki wodnej terenu. Z tych powodów perspektywy ochrony gatunku w Strona 15 z 22

zaburzonych siedliskach leśnych należy ocenid jako niezadawalające lub w niektórych przypadkach złe. O wiele lepszy ogólny stan populacji tojadu morawskiego został stwierdzony w obszarach nieleśnych, powstałych w wyniku tradycyjnego pasterstwa, które obecnie powraca na Baranią Halę. Te półnaturalne zbiorowiska roślinne, w wyniku zaniechania pasterstwa, przez wiele lat podlegały procesowi sukcesji, którym jednym z etapów jest rozwój borówczysk, a następnie wkraczanie lasu (taki schemat sukcesji został opisany na opuszczonych przez pasterzy polanach reglowych w Gorcach). Ponowne wprowadzenie owiec na Halę Baranią stwarza dobre perspektywy zachowania gatunku w siedliskach nieleśnych. Przykładem są stanowiska: Hala Barania psiara i Hala Barania S-W. Obecnie prowadzony jest na nich od niedawna wypas, który stwarza nadzieję na przywrócenie prawidłowych stosunków fitocenotycznych, przede wszystkim ograniczenie maliny Rubus idaeus. Dużym zagrożeniem dla tojadu jest rozwój borówczysk. Borówka czernica jest niechętnie zgryzana przez owce. Istnieje szansa, że krzewinka ta będzie usuwana mechanicznie dla powiększenia areału zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych. Obszar Natura 2000 PLH240006 Beskid Żywiecki Pilsko Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników 3 - - Liczba osobników generatywnych 3 - - Liczba osobników wegetatywnych 3 - - Stan zdrowotny 3 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego siedliska 3 - - Powierzchnia zajętego siedliska 3 - - Fragmentacja siedliska 2 1 - Gatunki ekspansywne 2 1 - Gatunki obce inwazyjne 3 - - Miejsca do kiełkowania 3 - - Ocienienie 3 - - Wojłok (martwa materia organiczna) 3 - - Zwarcie drzew i krzewów 3 - - Wysokośd drzew i krzewów 3 - - Wysokośd runi/runa 3 - - Zwarcie runa/runi 2 1 - Proponowane oceny wskaźników dla obszaru N2000 Beskid Żywiecki Fragmentacja siedliska Gatunki ekspansywne /U1 Obce gatunki inwazyjne Liczba osobników Liczba osobników generatywnych Liczba osobników wegetatywnych Miejsca do kiełkowania Ocienienie Strona 16 z 22

Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Stan zdrowotny Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi /U1 W Masywie Pilska istnieje obecnie najbogatsza pod względem liczebności, prawdopodobnie w całym zasięgu geograficznym, populacja tojadu morawskiego. Występuje tu na wielu stanowiskach, z których monitoringowi poddano trzy w okolicy Hali Miziowej. Gatunek zaobserwowano w dużych liczebnie populacjach, obecnie umiarkowanie zagrożonych ze strony turystyki pieszej. Dodatkowe zagrożenie stwarza dostępnośd terenu dla pojazdów terenowych. Pozostałe stanowiska znajdują się na Hali Cebulowej oraz w części szczytowej masywu górskiego wśród kosodrzewiny, gdzie ich liczebnośd jest mniejsza, ale i presja ludzi słabsza. Charakterystycznym rysem florystycznym Pilska jest obecnośd częściowo zabagnionych i zatorfionych młak, które tworzą optymalne warunki rozwoju tojadu morawskiego. Przykładem są stanowiska Pilsko młaka i Hala Miziowa. Gatunek rośnie tu w płatach o charakterze torfowiska niskiego z udziałem m. in. wełnianki szerokolistnej Eriophorum latifolium. Innym typem siedliska są rynny osuwiskowe, zarastające maliną Rubus idaeus i wietlicą alpejską Athyrium distensifolium (=A. alpestre). Jedno z tego typu stanowisk, Pilsko nisza osuwiskowa, zlokalizowane jest w pobliżu węzła turystycznego na Hali Miziowej. Pomimo obecnie znakomitego stanu ogólnego populacji, istnieje bliżej nieokreślone zagrożenie dalszej rozbudowy infrastruktury turystycznej i pogorszenie warunków siedliskowych tojadu morawskiego. Obszar Natura 2000 PLH120012 Na Policy (geograficznie także Beskid Żywiecki ) Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników xx xx xx Liczba osobników generatywnych - 1 1 Liczba osobników wegetatywnych xx xx xx Stan zdrowotny 2 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego siedliska 2 - - Powierzchnia zajętego siedliska 2 - - Fragmentacja siedliska 1-1 Gatunki ekspansywne 2 - - Gatunki obce inwazyjne 2 - - Miejsca do kiełkowania 2 - - Ocienienie 1 1 - Wojłok (martwa materia organiczna) 2 - - Zwarcie drzew i krzewów 2 - - Wysokośd drzew i krzewów 2 - - Strona 17 z 22

Wysokośd runi/runa 2 - - Zwarcie runa/runi 2 - - Proponowane oceny wskaźników dla obszaru N2000 Na Policy Fragmentacja siedliska /U2 Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Liczba osobników xxx Liczba osobników generatywnych U1/U2 Liczba osobników wegetatywnych xxx Miejsca do kiełkowania Ocienienie /U1 Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Stan zdrowotny Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi W obszarze Na Policy istnieją dwa stanowiska tojadu morawskiego: jedno w górskich ziołoroślach i w zbiorowisku kamieoca nadpotokowego wzdłuż potoku Głębokiego, drugie w rozległym mszarze źródliskowym, przeciętym licznymi ciekami wodnymi wypływającymi spod szczytu Policy. Pierwsze z wymienionych stanowisk posiada charakter stabilny, jedynie liczebnośd gatunku jest niezadawalająca, chociaż wynika ona z procesów naturalnych, tj. występowania na kresie zasięgu geograficznego. Stanowisko w mszarze źródliskowym występuje w obszarze katastrofy ekologicznej, spowodowanej powałem drzewostanu świerkowego. Przez to upodabnia się swoim charakterem do stanowisk z Baraniej Góry. Ocena całkowitej liczebności populacji jest utrudniona ze względu na występowanie wraz z tojadem mocnym A. firmum subsp. firmum. Szacunkowe obliczenia wskazują na <50 osobników generatywnych. Perspektywy ochrony gatunku na tym stanowisku wydają się niezadawalające i wynikają z tych samych przyczyn omówionych dla stanowisk leśnych na Baraniej Górze, tj. nieokreślonej tendencji dynamicznej regenerującego zbiorowiska leśnego oraz wpływu intensywnych zabiegów mających na celu rekultywację terenu. Stanowisko na mszarze źródliskowym w części górnej wchodzi w skład rezerwatu przyrody, w części niższej (poniżej szlaku turystycznego) nie jest w obszarze chronionym. Obszar Natura 2000 PLC 120001 Tatry, Tatrzaoski Park Narodowy Parametr Wskaźnik Ocena U1 U2 Populacja Liczba osobników xx xx xx Liczba osobników generatywnych - - 2 Liczba osobników wegetatywnych xx xx xx Stan zdrowotny 2 - - Siedlisko Powierzchnia potencjalnego siedliska 2 - - Strona 18 z 22

Powierzchnia zajętego siedliska 2 - - Fragmentacja siedliska 2 - - Gatunki ekspansywne - 2 - Gatunki obce inwazyjne 2 - - Miejsca do kiełkowania 2 - - Ocienienie 2 - - Wojłok (martwa materia organiczna) 2 - - Zwarcie drzew i krzewów 2 - - Wysokośd drzew i krzewów 1 1 - Wysokośd runi/runa 2 - - Zwarcie runa/runi - 2 - Ocena wskaźników dla obszaru N2000 Tatry Fragmentacja siedliska U1/U2 Gatunki ekspansywne U1 Obce gatunki inwazyjne Liczba osobników xxx Liczba osobników generatywnych U2 Liczba osobników wegetatywnych xxx Miejsca do kiełkowania Ocienienie Powierzchnia potencjalnego siedliska Powierzchnia zajętego siedliska Stan zdrowotny Warstwa materii organicznej Wysokośd krzewów /U1 Wysokośd runi Zwarcie drzew i krzewów Zwarcie runi /U1 Dwa znane stanowiska tojadu morawskiego w Tatrach Wysokich znajdują się na wschodnim kresie występowania gatunku. Są nieliczne i podlegają zjawiskom genetyczno-ekologicznym typowym dla populacji brzeżnych (Mitka 1997). Występują na polanach reglowych, zarastających maliną i borówką czernicą, o złożonej strukturze fitocenotycznej. Ich skład florystyczny dowodzi zmian wynikających z zaniechania gospodarki pasterskiej. Utrzymanie stabilnej liczebności gatunku na stanowiskach wymagałoby gospodarki pasterskiej. Ponieważ wprowadzenie tego postulatu może napotkad na praktyczne trudności, perspektywy ochrony gatunku, chociaż znajdującego się na obszarze parku narodowego, wydają się niezadawalające. Tab. 4. Zestawienie ocen stanu zachowania gatunku na badanych stanowiskach Oceny Stanowiska stan stan ocena perspektywy populacji siedliska ogólna Babia Góra - Cylowy potok Strona 19 z 22

Babia Góra - Hala Czarna Babia Góra - Markowy potok /U1 /U1 /U1 osuwisko Babia Góra - Perd Akademików Babia Góra - Perd Akademików rynna osuwiskowa Babia Góra - potok Szumiąca Woda Barania Góra - Hala Barania, psiara Barania Góra - Hala Barania S-W Barania Góra - Hala Barania, leśna młaka Barania Góra - Hala Barania, mszar U1 U2 U1 Barania Góra - Hala Barania, ziołorośla U1 U1 U1 Barania Góra - Magurka U2 U1 U2 U1 Radziechowska Barania Góra - Malinowska Skała, U1 dolinka erozyjna Barania Góra - Malinowska Skała, U1 Łopuszany Barania Góra - Malinowska Skała, U1 U2 U1 młaka źródliskowa Barania Góra - Malinowska Skała, U1 U2 U1 ziołorośla Barania Góra - Malinowska Skała, U1 U2 U1 ziołorośla źródliskowe Pilsko Hala Miziowa U1 /1 Pilsko młaka U1 /U1 Pilsko - nisza osuwiskowa Polica - mszarnik podszczytowy U1 Polica - potok Głęboki U1 Tatry - Gęsia Szyja U1 /U1 /U1 /U1 Tatry - Rusinowa Polana /U1 /U1 /U1 /U1 Populacje tojadu morawskiego wykazują znaczne zróżnicowanie ocen na poszczególnych stanowiskach. Stan ten wynika zarówno z przyczyn naturalnych, jak i wywołanych działalnością gospodarczą człowieka. Do przyczyn naturalnych należy zaliczyd wzorzec rozmieszczenia geograficznego gatunku. W tym względzie daje się zaobserwowad prawidłowośd polegającą na zmniejszaniu się liczebności populacji z kierunku zachodniego na wschodni. Najliczniejsze populacje gatunku znajdują się na zachodnim kraocu: na Baraniej Górze, a szczególnie na Pilsku, umiarkowane na Babiej Górze i nieliczne na Policy i w Tatrach. Związany z tym jest również skład florystyczny populacji tojadu morawskiego. Na Baraniej Górze i na Pilsku występuje wyłącznie w jednogatunkowych populacjach, w pozostałych pasmach górskich, tj. na Babiej Górze, Policy i w Tatrach, wraz z tojadem mocnym Aconitum firmum subsp. firmum. Najlepsze warunki rozwoju i perspektywy ochrony gatunek znajduje na obszarze Babiogórskiego Parku Narodowego. Jeśli pojawiają się tutaj zagrożenia, to wynikają one jedynie z procesów naturalnych (przede wszystkim powstawanie osuwisk). Strona 20 z 22

Drugim czynnikiem wpływającym na stan populacji i siedlisk gatunku jest wpływ człowieka. Pod tym względem najlepiej prezentuje się Babia Góra, gdzie perspektywy ochrony gatunku są zadawalające. Niekorzystne lub złe, a także często nieokreślone, pespektywy zachowania gatunku stwierdzono na Baraniej Górze i na stanowisku na Policy. Obecnie są to obszary klęski ekologicznej. Prowadzone są tu intensywne leśne prace odnowieniowe, które stwarzają stan potencjalnego zagrożenia dla dalszego bytowania tojadu morawskiego. Dodatkowym czynnikiem związanym z katastrofalnym zamieraniem drzewostanów świerkowych jest gwałtowna zmiana warunków siedliskowych, których skutki są obecnie trudne do przewidzenia. Podobnie na Policy, na stanowisku w mszarniku źródliskowym, gdzie również nastąpiło katastrofalne zamieranie świerka, wytworzył się podobny układ siedliskowy jak w przekształconych stanowiskach na Baraniej Górze. Również złożony splot okoliczności ujawnił się na Pilsku. Z jednej strony jest to obszar o największej liczebności gatunku, z drugiej zaś strony podlega bardzo silnym wpływom ze strony turystyki zimowej i całorocznej, której oddziaływanie będzie się zapewne nasilało. Obecnie stan siedliska i populacji są zadawalające, natomiast perspektywy ochrony są niekorzystne, a przynajmniej nieokreślone. Głównym zagrożeniem jest dostępnośd obszaru i możliwośd dalszego jego zagospodarowania. W Tatrach tojad morawski posiada prawdopodobnie charakter reliktowy i podlega naturalnym procesom genetycznym i ekologicznym. Z tego powodu stan populacji na dwóch znanych stanowiskach nie jest w pełni zadawalający ze względu na niewielką ich liczebnośd i tendencje sukcesyjne półnaturalnego zbiorowiska łąkowego, które powoli będzie zdążało w kierunku zbiorowiska leśnego. Tab. 5. Zestawienie ocen stanu zachowania gatunku na badanych obszarach N2000 Oceny Obszary stan stan ocena perspektywy populacji siedliska ogólna Babia Góra PLH120001 U1/U2 Beskid Śląski PLH240005 U1 U2 U1 Beskid Żywiecki PLH240006 /U1 U1 /U1 Na Policy PLH120012 U1 /XX U1 Tatry PLC 120001 U1 U1 /U1 Zagrożenia i propozycje działań ochronnych Głównym zagrożeniem tojadu morawskiego na badanych stanowiskach wydaje się byd działalnośd człowieka, zwłaszcza mechaniczne niszczenie siedlisk gatunku, związane z prowadzeniem prac leśnych, lub też rekreacyjnym wykorzystaniem terenu rozjeżdżanie, rozdeptywanie, zrywanie kwiatów, nierozpoznawanych przez nie specjalistów. Drugim typem zagrożeo są te, wynikające z przyczyn naturalnych przede wszystkim sukcesyjne przemiany zbiorowisk, tj. zarastanie przez borówczyska, maliniska oraz wysokie byliny i traworośla, konkurencyjne w stosunku do tojadu. Strona 21 z 22

Zmiany te wynikają z zarzucenia gospodarowania w wyższych położeniach w Beskidach, a zwłaszcza pasterstwa. Przy obecnym braku wiedzy na temat dynamiki liczebności tojadu morawskiego w obszarze alpejskim działania ochronne powinny ograniczyd się do zabezpieczenia stanowisk narażonych na bezpośrednią ingerencję człowieka. Do takich zaliczyd należy przede wszystkim znajdujące się w obszarze zniszczonych przez pował drzewostanów świerkowych na Baraniej Górze i Policy. W tym przypadku należy zwrócid uwagę odpowiednich służb leśnych na zaniechanie intensywnych zabiegów rekultywacyjnych z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu na i w pobliżu stanowisk tojadu morawskiego, ze względu na niebezpieczeostwo ich zagłady. Należy rozważyd w kompetentnym gronie sugestię stworzenia obszaru chronionego na Malinowskiej Skale na Baraniej Górze, gdzie obok tojadów: morawskiego i dzióbatego, znajduje się drugie w Polsce (po Babiej Górze) stanowisko okrzynu jeleniego Laserpitium archangelica. Na Pilsku, gdzie istnieją najbogatsze stanowiska gatunku, należy podjąd działania mające na celu ograniczenie dostępu połączone z działaniami edukacyjnymi w postaci czytelnych tablic, umieszczonych przy szlaku turystycznym, informujących o walorach przyrodniczych terenu. Propozycje i uwagi odnośnie dalszych badań monitoringowych Pomimo podjętych wysiłków nie odnaleziono tojadu morawskiego na Skrzycznem, gdzie prawdopodobnie nie występuje oraz w rezerwacie Pod Rysianką, gdzie zapewne istnieje. Takie badania inwentaryzacyjne warto prowadzid w następnym okresie monitoringowym, gdyż odszukanie nowych stanowisk, wpłynęłoby na sposób określenia zasięgu tego gatunku. Uwzględnione wskaźniki efektywnie opisują stan siedliska biotycznego i abiotycznego oraz kondycję gatunku w sposób wystarczający. Literatura Mitka J. 1997. Małe, izolowane populacje na skraju zasięgu geograficznego: niektóre procesy ekologiczne i genetyczne. Wiadomości Botaniczne 41: 13-34. Mitka J. 2003. The genus Aconitum L. in Poland and adjacent countries. A phenetic-geographic study. Jagiellonian University, institute of Botany, Kraków. Papierz Ł. 2009. Rodzaj Aconitum tojad (Ranunculaceae) na Babiej Górze (Karpaty Zachodnie). Praca magisterska wykonana w Instytucie Botaniki UJ. Strona 22 z 22