TRZMIELE POŁUDNIOWEJ

PSZCZELNICZE zeszyty NAUKOWE Rok XXXIII 1989 TRZMIELE POŁUDNIOWEJ POLSKI A n d r z e j R u s z k o w s k i, A n d r z ej K o s i o r, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i, Kry s t y n a K a c z m a r s k a Oddział Pszczelnictwa ISK, Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Streszczenie W rejonie Karpat, Podkarpacia i Niziny Sandomierskiej stwierdzono występowanie wszystkich 24 gatunków krajowych trzmieli. W 65% miejscowości dominowały Bombus terrestris L. i B. lucorum L., w innych - B. pascuorum Scop., B. hortorum L. lub B. wurfleini Rad. oraz rzadko - B. lapidarius L., B. pyrenaeus Per., B. pratorum L. lub B. humilis Ill. Zagęszczenie trzmieli w tym rejonie było w latach 1972-1974 bardzo małe i tylko w niektórych okolicach woj. bielsko-bialskiego i nowosądeckiego wystarczało do otrzymania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej. WSTĘP I METODYKA Po opracowaniu składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli w rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej (R u s z k o w s k i l m. 1989), podjęliśmy podobne opracowanie dotyczące południowej Polski, do której zaliczyliśmy rejon Karpat, Podkarpacia i Niziny Sandomierskiej. Za granicę północną tego rejonu przyjęliśmy Wisłę, a na wschodzie Tanew, włączając do niego jednak także pozostałą część woj. bielsko-bialskiego i całą leżącą na wschód od Wisły część woj. tarnobrzeskiego. Omawiany rejon obejmuje więc teren województw: bielsko-bialskiego, krakowskiego (część południowa), nowosądeckiego, tarnowskiego, krośnieńskiego, rzeszowskiego, tarnobrzeskiego (część wschodnia), przemyskiego i zamojskiego (część południowa). Tereny te były badane przez wielu autorów (Ś n i e ż e k 1894, 1910, Wierzejski 1868, 1874, Noskiewicz 1920, Dylewska 1957, 1958, 1962,1966, Dylewska, Zabłocki 1972, Ćwierzyk - niepubl., Żak 1969,?anaszak 1969, 1975, 1984, Kosior 1979, 1980, 1987 i w druku, S t a r z y k, K o s i o r 1985, a także Hildegarda Musiał, do której materiałów, dotyczących trzmieli Beskidu Śląskiego, nie udało nam się niestety dotrzeć. 55

C O) z s -Z~- 21( -.?C Zflf10Sc. O flirnoi3rleg 8it{ora.j o 2.1. 2.2 ~-7 31 _.».1.2..3 O B/ELSKO- -BIAŁA.Lf KR-'1kÓW O.6 /---'.9 S1cz NOWY -10 i: N I!VI'... - ~'r-~~ <, '.....,..13, TARNOIJ O.19 RUSZÓW 0 «te -11 '13. OkRO.5NO.1f,z.' 'ts l<s~o o.:<; / J't f/ (3 I ł'.r-yj So e c 2.33.3,).38.3(; 3' PRZEmSLO 'Ó r

Ryc. 1 Rozmieszczenie badanych miejscowości The distribution of investigated localities BIELSKO-BIAŁA - province: 1 - Brzezówka, 2 - Dzięgielów, 3 - Rudzica, 4 - Żywiec, 5 - Głębowice, 6 - Maków Podhalański. KRAKOW - province: 7 - Plebańska Góra, 8 - Gaj. NOWY SĄCZ - province: 9 - Ludźrnierz, 10 - Nowy Sącz, 11 - Dominikowice. TARNOW - province: 12 - Dębno, 13 - Zelazówka, 14 - Łęki Górne, 15 - Podegrodzie. RZESZOW - province: 16 - Zag6- rzyce, 17 - Pstrągowa, 18 - Boguchwała. 19 - Kupno. TARNOBRZEG - province: 20 - Ślęzaki, 21 - Kamień, 22 - Jeżowe, 23 - Annopol, 24 - Opoka, 25 - Wymysłów, 26 - Zaklik6w, 27 - Janów, 28 - Zofianka Górna, 29 - Krzemień, 30 - Kocudza. ZA- MOŚC - province: 31 - Płusy. PRZEMYŚL - province: 32 - Kowalówka, 33 - Dzik6w Stary, 34 - Nowosielce, 35 - Wietlin, 36 - Skołoszów, 37 - Zadąbrowie, 38 - Czelatyce, 39 - Cisowa. KROSNO - province: 40 - Samoklęski, 41 - Równe, 42 - Głowienka, 43 - Odrzykoń, 44 - Stara Wieś, 45 - Zagórz, 46 - Równia, 47 - Myczk6w, 48 - Berezka, 49 - Terka, 50 - Baligród, 51 - Wyżnia Przełęcz. C1I -.::J

Własne badania prowadziliśmy tu w latach 1972-1974 (głównie na koniczynie czerwonej) oraz dorywczo w latach 1963-1964, 1982, 1984 i 1986. Korzystaliśmy również z niektórych nie opublikowanych dotąd danych (A n a s i e w i c z z 1966 r., Ć w ie r z y k z lat 1Q61-1962) oruz z kolekcji T. P u s z kar a (leg. Cmoluch 1959-1960). Mapkę badanego rejonu z zaznaczeniem punktów badań podano na ryc. L Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w pracy o trzmielach Wyżyny Małopolskiej (R u s z k o w s k i i in. 1989). Trzmiel ziemny i gajowy ujęte tu zostały łącznie, jako trzmiele ziemne dlatego, że istnieje między nimi szereg form przejściowych nawet w obrębie jednej rodziny. Badania te były częściowo finansowane przez IUNG. WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli w różnych miejscowościach i rejonach W bardziej nizinnej części woj. bielsko-bialskiego (tab. 1) dominowały krótko języczkowe trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), przy czym wczęści północno-zachodniej udział ich wynosił 94-98%, w pozostałych 55-67 Q /o, przy subdominacji we wschodniej części trzmiela ogrodowego (14%), a w Dzięgielowie - szarego (35 /0). Z innych gatunków występowały tu trzmiele rudonogi i ciemnopasy, a lokalnie także: rudoszary, rudy, paskowany i kamiennik. Inny zupełnie skład gatunkowy trzmieli miał masyw Babiej Góry, gdzie dominował trzmiel wysokogórski, przy subdominacji trzmieli ziemnych, rudonogiego i sześciozębnego. Występowały tu także trzmiele: różnobarwny, wrzosowiskowy, leśny, drzewny, kamiennik, rudy, rudoszary. ozdobny, paskowany i ogrodowy, ale (podobnie jak w Górach Świętokrzyskich - Ruszkowski i in. 1989) brak było ciemnopasego. Dawniejsi autorzy (K i s s, O l a s z 1907) podawali tu także występowanie trzmiela żółtego i wyżynnego. W rejonie Babiej Góry przeważały więc gatunki górskie i leśne. Podobny charakter ma prawdopodobnie również fauna trzmieli Beskidu Śląskiego. Natomiast pagórkowaty Maków Podhalański wykazuje charakter przejściowy pomiędzy Babią Górą a niższymi częściami woj. bielsko-bialskiego. W Makowie Podh. dominowały bo-' wiem trzmiele ziemne (38%), przy subdominacji trzmiela rudego (25%), a obok trzmiela ogrodowego, kamiennika, rudonogiego i leśnego, wystąpiły także - wielkooki, zmienny, drzewny i różnobarwny, ale brak było typowo górskich - wysokogórskiego i sześciozębnego. W południowej części woj. krakowskiego (tab. 1) w pobliżu Wisły występowały trzmiele ziemne (980/0) z małą domieszką trzmiela rudoszarego, natomiast na Plebańskiej Górze dominowały w równowadze trzmiele ziemne (21%) i ogrodowy (23%) przy subdominacji kamiennika i rudego. Pagórkowate rejony woj. krakowskiego (plebańska Góra, Pogórze Wielickie i Beskid Średni) miały bogatą faunę trzmieli. Licznie występo- 58

wały tam trzmiele: ziemne, kamiennik, rudoszary, rudy, szary i ogrodowy; a lokalnie także (na Pogórzu Wielickim) leśny i rudoszary lub (w Beskidzie Średnim) paskowany. Fauna ta nie miała jednak charakteru typowo górskiego, bo tylko w Beskidzie Średnim trafiał się trzmiel sześciozębny i wszędzie występował (choć raczej nielicznie) trzmiel ciemnopasy. Z innych gatunków występowały we wszystkich trzech górzystych rejonach trzmiele: ozdobny, wielkooki, rudonogi, drzewny i (bez Plebańskiej Góry) zmienny, a na Pogórzu Wielickim - także wrzosowiskowy. W woj. nowosądeckim (tab. 2) można wyróżnić dwa rejony górskie (Tatry i Pieniny) oraz pozostałą część województwa, mniej lub bardziej pagórkowatą. W Tatrach dominowały trzmiele ziemne i trzmiel leśny, a w wyższych partiach - wysokogórski i sześciozębny. Liczne też były trzmiele ogrodowy i rudy. Oprócz tego występowały: trzmiel różnobarwny, wyżynny, zmienny, drzewny, kamiennik, rudonogi, rudoszary, szary, rdzawoodwłokowy, ozdobny, paskowany i ciemnopasy. Obserwowany był także trzmiel wrzosowiskowy, ale tylko we wcześniejszych latach (N o s k i e- w i c z 1920). W Pieninach najliczniejszymi były trzmiele: ziemne, leśny, kamiennik, rudy i ogrodowy, a w niektórych latach także sześciozębny i różnobarwny. Z innych występowały tu: drzewny, rudonogi, zmienny, szary, rudoszary, wyżynny, ozdobny i paskowany, a czasem też rdzawoodwłokowy, wielkooki, ciemnopasy i wrzosowiskowy. Pieniny od Tatr różniło występowanie trzmiela wielkookiego i liczniejsze kamiennika, a brak wysokogórskiego. W pozostałych rejonach woj. nowosądeckiego nie obserwowano trzmiela sześciozębnego, zmiennego, wielkookiego i rdzawo odwłokowego. W o- kolicy Gorlic dominowały trzmiele ziemne (85%), a w okolicy Nowego Sącza - ogrodowy (16-46010) lub ziemne (18-22010) przy subdominacji rudonogiego (14-16010) oraz ciemnopasego, ozdobnego lub szarego. Z innych gatunków występowały poza górami (zwykle mniej lub bardziej lokalnie) trzmiele: kamiennik, drzewny, wyżynny, wrzosowiskowy, paskowany, rudy, leśny, różnobarwny i wysokogórski. Jak widać więc skład gatunkowy trzmieli całego woj. nowosądeckiego posiadał charakter górski lub podgórski z wyjątkiem miejscowości, gdzie znajdowały się plantacje koniczyny czerwonej. Jeżeli chodzi o woj. tarnowskie, rzeszowskie oraz wschodnią częsc tarnobrzeskiego i południową zamojskiego (tab. 3) to w latach 1972-1973 wszędzie dominowały trzmiele ziemne (29-84%) albo przy minimalnej tylko domieszce (16-19010) innych gatunków (np. Kupno lub Annopol), albo przy subdominacji trzmiela rudonogiego (czasem do 27010, a przeciętnie 13-16 1v) lub lokalnie trzmiela ogrodowego, szarego, ciemnopasego, względnie rudego. Natomiast w latach 1959-1964 subdominantern w woj. tarnobrzeskim był trzmiel kamiennik, przy licznym udziale rudego i wielkookiego. Subdominantami w okolicy Biłgoraja były trzmiele rudoszary i paskowany. Ogólnie biorąc w województwach tych prawie 59

en o Ta bela 1 B R Z M B B B Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. bielsko-bialskim i krakowskim The bumblebee species percentage in provinces: Bielsko-Biała and Kraków Miejscowość, powiat', data Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I n Locality, district', date I W I O I Py I J I R I y I T I L I D I A I M I V I S I E I El I C I I I U I Ho I Ru ~ELSKO-BIAŁA 'zezówka 4, Cieszyn 1973.8.4 51 - - - - -- 94-4 - - - - - - -- - - 2 T ~ięgielów 4, Cieszyn 1973.8.4 51 - - - - -- 55-8 - - - - 35 - - - 2 - - TE idzica 5, Bielsko Biała 1974. 8. 8 48 - - - - -- 98 2 - - - - - - - -- - - - T 'wiec 4, Żywiec 1973. 8. 4 51 - - - - 2-57 - 6 7,5 - - - 4 - -- - 14 9,5 THo ębowice 5, Wadowice 1974. 8. 8 51 - - - - -- 67 - - 4 - - - 9,5 - -- - 14 5,5 THo aków Podh. 6 Sucha 1964. 8. 25-27 68-1,5 - - - 4,5 38 9 3 25-4,5 1,5 - - 3 - - 10 - TA ibia Góra 8 1962-1964 - m x m x x x m x m x - - x x - - x x x - PyTDW iskid Śląski 7 1963-1965 I - m - - ITI - - - - - - - - - - - -- - - - - ibia Góra 9 1907 I - x x - - -- x x - x x - - x - - - - - - lbia Góra 10 1895 - - x - - -- - - x - - - - - - -- - - - - KRAKOW aj 4, Kraków 1973. 8. 6 53 - - - - -- 98 - - - - - 2 - - -- - - - T ptebańska Góra II, Myślęnice 1962.4. 27 - - - - 30 3,5 3,5 - - 30 - - 11 - - -- -18,5 3,5 ARHoS 1961. 6. 24 - - - - -- 29 17-17 - - - - - -- - 33 4 HoTLA 1961. 7. 41 - - - - -- 2 22-22 - - 15 12 - - - 10 17 - ALHoSE 1961. 8. 74 - - - - -- 18 26-4 - - 8 12-9 - - 18 5 LHoTE 1961. 9. 198 - - - - 2-26 13 4 8 - - 9 4-4 0,5 2 27 0,5 HoTL 19151.10. 21 - - - - -- 29 19-24 - - 9,5 4,5 - - - 14 - - TALU dom.

Plebańska Góra 1961-1962 385 3 0,3 20 17 2 li 8,4 6 4 0,3 3 23 2 HoTLA Pogórze Wielickie 12 1964-1965 x m x m m m m x m m x x x m x Beskid Sredni 12 1964-1965 x x x m m m m x x m x x m m x Odnośniki - Notes: 1 Powiaty do roku 1975 - The districts to the year 1975, iw - Bambus wurfleini (Rad.) - trzmiel sześciozębny O-B. soroeensls (F.) - t. różnobarwny Py - B. pyrenaeus Per. - t. wysokogórski J - B. jonellus I(K.) - t. wrzosowiskowy R - B. pratorum (L.) - t. leśny Y-B. hypnorum I(L.) - t. drzewny T-B. erretstris (L.) - t. ziemny i B. lucorum (L.) - t. gajowy L-B. lapidarius (L.) - t. kamiennik D-B. ruder arius I(MUlI.) - t. rudonogi A-B. pascuorum (F.) - t. rudy M - B. muscorum [(F.) - t. żółty, Gatunki dominujące - The dominant species, leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. A.. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek leg. A. Ruszkowski 7 (Musiał - niepubl., Dylewska, Zabłocki 1972) (Dylewska 1966) V-B. humilis (III.) - t. zmienny S-B. sylvarum I(L.) - t. rudoszary E-B. veteranus (F.) - t. szary El - B. eleg ans Seidl. - t. wyżynny P-B. pomorum (Pz.) - t. rdzawoodwlokowy C-B. confusus Schenck. - t. wielkooki I-B. disti nguendus Mor. - t. ozdobny U-B. subterr aneus (L.) - t. paskowany Ho - B. hortorum (L.) - t. ogrodowy Ru - B. ruderatus (F.) - t. ciemnopasy x - występuje (present) m - licznie (numerous), (Kiss J., Olasz K. 1907) leg. S. Stobiecki (Dylewska 1966) 11 (Cwierzyk niepubl.) (Żak 1969) -O)

CI) Ta.bela 2 t-.:) Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. nowosądeckim The bumblebee species percentage in the province Nowy Sącz Miejscowość, powiat I, daty Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 ~ Locality, district l, dates InlWIOIPyl J I R I y I T I L I D I A I V I S I E I El I P I C \ I I U I Ho \ Ru Tatry 4, Nowy Targ 1982. 8. 1-13 36-2,8 - - 56 2,8 33 - - 2,7 - - - - - - - - 2.7 -I RT Tatry 5 1984.8.1 I - x Tatry 19.... 1982-1984 - m x m - m x m x x m - - - - - - - x x Krynica 0, Nowy Sącz 1975 - - - x Nowy Sącz 7 1973.8.3 50 - - - - 2-18 - 14 - - - 4 - - - - - 46 161 HoTR,(..t.J) Ludźmierz 7 1973.8.4 32 - - - - - - 22 6 16 6 - - 12 - - - 16 6 16 - THoDIf- Dominikowice 7, Gorlice 1973.8.2 52 - - - - - - 85 7,5 3,5 - - - 2 - - - - - 2 - T Zubrzyca Górna 8, Nowy Targ 1962-1964 1-1- - - x - - x x x - - - - - - - - - x Lipnica Mała 8 1962-1964 1-1- x - x - - - x x - - x x - - - x - x Kościelisko 10 1963.9. 18 - - - - - - - x Jaworzyna 9, Nowy Sącz 1964. 7.9 - - - - x Krościenko 9, Nowy Targ 1965.5. 19 - - - - x Pieniny 11.... 1959-1961 - m m - - m x m m x m x x x x - - x x m - I HoART dom.'

Pieniny 11, Nowy Targ 1956-1958 - x x - - fi X fi fi X fi X X X X X X X x fi X I TALR Tatry 12 1951-1956 - fi X fi - fi X fi X X fi X X X X X - X x fi x TRPyW Podhale 13 1957 - - - x - - x - - - - - - - x - - x Raba Wyżna 14 1957 - - - - - - x - - - - - - - x Zakopane 15, Nowy Targ 1932 2 - - - - - - x Dolina Strążyska 16, N. Targ 1925 8.8 l - - - - - - - x Zakopane 16 1920.6-8. 3 - - - - - - - - x - - - - x - - - - x Tatry + Podhale 17 1920 - fi X fi X fi X fi - - X X - - x - - - - fi Zakopane 18 <1910 - x - - - - x Nowy Targ 18 <1910 - - - - - - x Odnośniki - Notes: 1_' Jak w tab. 1 - As in the table 1, leg. M. Biliński leg. A. Kosior (Ba nasz ak 1975) 1 Trifolium pratense - leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka (Dylewska 1966) I(Dylewska, Zabłocki 1972) 11 leg. P. Wojnarowska 11 (Dyl ewska 1962) li I(Dylewska 1958) 11 leg. R. WOjtusiak (Dylewska 1957) u leg. T. Stobiecki (Dylewska 1957) 11 leg. Stecki (Dylewska 1958) 11 leg. J. Fudkowski (Dylewska 1958) 11 (Noskiewicz 1920) l! (Snieżek 1910) 11,(Kosior - w druku) O) W

O) ~ Tabela 3 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. tarnowskim, rzeszowskim oraz wschodniej części tarnobrzeskiego i południowej za mojskiego The burnblebee species percentage in provinces: Tarnów, Rzeszów, Tarnobrzeg (eastern part) and Zamość (southern par't) Miejscowość, powiat', dala Loeal ity, district', date n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I ' dom,' T I L I D I A l M I V I S I E I Me I Le I p \ C I U I Ho I Ru TARNOW Dębno 6, Brzesko 4 1973.8.3 10 m - m - x - - - - - - - - x - TD Żelazówka 6, Dąbrowa Tarn.4 1973.8.3 25 56 4 24 - - - 8 - - - - - - 4 4 TD Lęki Górne G, Dębica 4 1973. 8. 3 22 59-4,5 4,5-4,5 4,5 - - - 4.5 ]4 4,5 THo Podegrodzie 6 1973.8.3 51 78 2 14 - - - 2 - - - - - - 2 2 TD Razem - Total ~ --- 66 2 16 l l l 3,5 - - - - - l 6 2,5 TD Bochnia 13, Bochnia 1905. 5,8 - - - x - - - - - - - - - - - - - RZESZOW Zagórzyce G, Ropczyce 4 1973. 7. 31 25 68 4 16 - - - 12 - - - - - - - - TDS Pstrągowa 6, strzyżów 4 1973. 7. 31 28 54 3,5 11 ]4 - - 14 - - - - - - 3,5 - TASD Boguchwała 5, Rzeszów 4 1972.7.29 34 32-26 - 9-3 3 - - - - 3 6 18 TDRu Kupno 6, Kolbuszowa 4 1973.7.31 26 8\ 7,6 3,8-3,8 - - - - - - - - - 3,8 T Razem - Total 113 57 3,5 J5 3,5 3,5-7 l - - - - ] 2,5 6 TD Rzeszów 9, Rzeszów ca 1900 2 - - - - - - - - - x ~ - - - - -

<II I d ' N o N ~ ;l n' s Ol ' gj '<.:r ::'S c ;.; o ~ TARNOBRZEG Ślęzaki 6, Tarnobrzeg 4 1973.7.31 53 41,5 26 2 24,5 - - 4 - - - - - - 2 TDM Kamień 5, Nisko 4 1972. 7. 29 15 m - x x x - x x - - - - x x T... Jeżowe 6, 1973. 7. 25 31 29 3 7 13 3 - - 26 - - - - - 19 - TEHoA Rudnik nad Sanem 10, Nisko 1978.7.7 2 - - - x - - - - - - - - - - - - Annopol 7, Kraśnik 4 1973.7.20 50 84 4 2 - - 4 2 - - - - - - 2 2 T Razem - Total 151 52 2 13 6 10 I I 7 - - - - - 6 2 TD -- Zaklików II, Kraśnik 1960. 9. 10 3 x - - - - - - - - - - - x - - Opoka 11 1960. 9. 14 8 m m - - - - - x - - - - - -..., Wymysłów 1\ 1960. 9. 14 12 x m - x - - - - - - m - x - ~ Janów 11, Janów Lub. 1959.9.7-9 9 x m - m - - - - - - - x x - - Janów 12 1966. 9. 16 7 m - - m - - - - - - - - - - - Zofianka Górna B 1964. 7. 13 3 - - x - - - - - - - x - x - - - Krzemień B 1964. 7. 13 2 x - - - - - - - - - - - - - - - Kocudza B 1964. 7. 13 3 x x - - - - - - - - - - - - - - Razem - Total 47 36 23,4 2 15 - - - - 2-2 11 4,3 4,3 - TLAC ~. ZAMOŚC Płusy 6, Biłgoraj 4 1973.7.25 I 20 140 5 5 5 20 5 15 5 TSU -, Odnośniki - Notes: l Jak w tab. 1 - As in, the table 1, Jak w tam, 1, ale także: - As in the table 1, but also: Me - Bombus maeulidorsis Skoro - trzmiel grzbietoplam Le - B. laesus mocsaryi Krieehb. - t. naddunajski, Jak w tab. 1 - As in the table 1 Trifolium pratense, leg. M.Biliński, Ł. Bilińska, K. Kaczmarska, E. Waligóra, R. Szadziewski. leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka 1 Jak' (As the note 0) + A. Ruszkowski leg. A. Ruszkowski leg. J. Snieżek lo (Banaszak 1984) 11 leg. Z. Cmoluch det. A. Ruszkowski (kolekcja T. Puszkara) 1! (A. Anasiewiez - nlepubl.) II (Snieżek' 1910) C) \;II

O) 0'1 Miejscowość. powiat, data Locality, district', dale n Tabela 4 Skład gatunkowy trzmieli (w 0(0) w woj. przemyskim The bumb1ebee species percentagę in Przemyśl province Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I dom. I J I R I y I T I L I D I A I M I V I S \ E I p I C I U I Ho I Ru Czelatyce 8. Jarosław 1986.7.20 - - - x m x - - - m? - - - - LS Dzików Stary 6, Lubaczów 4 1974. 8. 15 30 - - - 73 - - 3.5 - - - - - 7 3.5 13 TEu Kowałówka 7, Lubaczów 5 1972.7.25 52 - ~ - 86.5 11,5 - - - - - 2 - - TL Nowa Grobla, Lubaczów 11 1978.6-7. 4 x - - - - - m - - - - - - - - Nowosielce 9, Przeworsk 4 1973. 7. 25 23 - - - 74 9 4 - - - 9 ~ - - - - 4 T Wietlin 9, Jarosław 4 1973.7.25 52 - - - 60 5.5 7.5 5.5 - ~ 4-2 - - 5,5 10 TRu Jarosław, Jarosław 11 1976-1979 8 - - x x x m - - x - - - - - Borowiec 1977-1978 3 - - - - - - x ~ - - - - - - x - - Munina 1977.8.6 2 - - - - - - x - - x - - - - - - - Skołoszów 9, Radymno 4 1973. 7. 25 35 - - - 91 3 - - - - - - - - - - 6 T Zadąbrowie 7, Radymno 5 1972.7.25 60 - - - 95 2 3 - - - - - - - - - - T Cisowa 7, Przemyśl 5 1972.7.25 48-2 4 40 - - 48 - - - - - - - 6 - AT Węgierka, Przernyśl t! 1976-1979 58-38 8.5 5-1.7 40 - ~ 1.7 1.7 - - - 3,4 - AR Krzywoza 1976-1978 27 - - - 26-7 22-4 26 11-4 - TSAE Reczpol 1976.5.5-11 17 - - - 17,5-24 6-17.5-35 - HoDTS Wola Krzywiecka 1977-1979 15-6.5 6.5 - - 6.5 27 - - 26.5 - - - 27 - KoAS Babice 1977-1979 7 - x - x x - x x x - - - - - Średnia 1976.5.10 1 - - - ~ - - - - x - - - - - - - Jarosław, Jarosław 10 1964-1967.8. 30-3.3 - - - - - 90 3,3-3.3 - - - - V Borowiec 1959-1967 - - m x x m m x x - - x x x x - L:::RA Mokra 1964.8.20 2 - - - - x - - - - x - - - - - - - Węgierka Leszezawa Dolna, Przemyśl P 1965.9.28 3 - - - - - - x - - - - - x - - - - Odnośniki - Notes. 1_' Jak w lab. 1 - As in tha table 1 Trifolium pratense Głównie T. pratense - Mainly red clover leg. A. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek 1959--1969 21-24 4.5 28.5 - - 19 - - 24 - - - - - - T:::RSA 7 leg. M. BiUński, K. Kaczmarska, L. Bilińska, E. Waligóra, R. Szadziewski, leg. J. Wojdaszka leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. W. Sołtys (Banasza k 1973) 11 leg. W. Sołtys (Banaszak 1984) 11 (Banaszak 1975)

wszędzie występowały trzmiele ziemne, kamiennik, rudonogi, rudoszary, ogrodowy i ciemnopasy, a bardziej lokalnie - trzmiel paskowany i żółty. Trzmiel szary występował wszędzie oprócz woj. tarnowskiego; trzmiele: wielkooki, rdzawoodwłokowy i grzbietoplam tylko w woj. tarnobrzeskim, a rudy i zmienny - także i w tarnowskim. Trzmiela naddunajskiego złowił jedynie Śnieżek w Rzeszowie (R u s z k o w s k i i in. 1980), a stanowisko trzmiela grzbietoplama (Opoka koło Kraśnika) jest nowe i poszerza południowo-zachodnią granicę zasięgu tego gatunku. Również w woj. przemyskim (tab. 4) najczęściej dominowały trzmiele ziemne, albo (okolice Radymna i Przeworska) prawie bez domieszek (74-950/0), albo przy subdominacji trzmiela ciemnopasego (Dzików Stary i Wietlin) czy kamiennika (Kowalówka), albo w równowadze z trzmielem rudoszarym i rudym (Krzywcza) lub rudoszarym i leśnym (Węgierka). W niektórych jednak miejscowościach (w okolicy Przemyśla) dominował trzmiel ogrodowy przy subdominacji rudonogiego, rudoszarego i ziemnych lub w równowadze z rudoszarym i rudym, albo rudy w równowadze z ziemnym lub leśnym, albo wreszcie (w okolicach Jarosławia) do naj liczniejszych trzmieli należały kamiennik, rudy i leśny lub kamiennik i rudoszary. W samym Jarosławiu dominował trzmiel zmienny (900/0). Do często spotykanych w tym województwie gatunków trzmieli należy: rudy, rudoszary, ziemne, rudonogi, ogrodowy, kamiennik, leśny i drzewny; do bardziej lokalnych - zmienny, ciemnopasy, szary, rdzawoodwłokowy, paskowany, wielkooki i żółty, w jednej tylko miejscowości (Nowa Grobla) spotkano trzmiela wrzosowiskowego. W woj. krośnieńskim (tab. 5) badany był głównie teren Bieszczad, gdzie dominowały trzmiele ziemne albo trzmiel sześciozębny, rzadko (gmina Wołkowyja) - w sierpniu trzmiel rudy przy subdominacji ziemnych i ogrodowego. Trzmiele ziemne oraz trzmiela sześciozębnego, rudego i ogrodowego należy więc uznać za główne gatunki Bieszczad. Obok nich występowały w tym rejonie trzmiel drzewny, leśny, wrzosowiskowy, kamiennik, rudonogi, szary, rudoszary i paskowany, wyjątkowo zaś tylko - ciemnopasy, wielkooki i zmienny. Brak tu natomiast było trzmiela wysokogórskiego, wyżynnego i różnobarwnego. Kosior (1987) podaje, że po 1970 r. nie występowały zupełnie w Bieszczadach Zachodnich trzmiel różnobarwny i wrzosowiskowy, a liczebność i zasięg trzmiela kamiennika bardzo się zmniejszyły. Miejscowości leżące poza Bieszczadami (dawne powiaty: Jasło, Krosno, Brzozów i Sanok) charakteryzowały się dominacją trzmieli ziemnych, bardzo silną (86-900/0) w części zachodniej (Samoklęski, Głowienka) - podobną jak w okolicy Gorlic (porównaj tab. 2), lub słabszą (480/0) z subdominacją trzmiela ogrodowego i rudego (Równe), albo rudoszarego, szarego i ciemnopasego (Brzozów). Z innych trzmieli występowały poza Bieszczadami: kamiennik i rudonogi. Gatunki tego rejonu wszystkie więc należały do szeroko rozpowszechnionych na nizinach. Śnieżek (1894), który badał trzmiele głównie w Jasienicy koło Brzozowa, obserwował jeszcze trzmiela drzewnego, leśnego, różnobarwnego, zmiennego, rdzawoodwło- 67

O) 00 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. krośnieńskim The bumblebee species percentage in Krosno province T:abela 5 Miejscowość. powiat', data n I I W I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 Locality, district', dale J I R I Y I T I L I Dl Al V I S I E I ci U I Ho I Ru Rozsypaniec 6, Bieszczady 1984.8.28\ 23 l 30-4,5-43 9 - - - - - - 9 4,5 - I TW Rawka k. wetliny 6 1984.8. 26-27 51 7,5 - - - 75 2 4 4 - - - - - 7,5 - IT Wetlińska Wyżnia Przełęcz 6 1984.8. 23-25 39 3 -- - - 97 - - - - - - - - - - IT Tarnica 6.. 1984. 8. 28 l - - - - x Szeroki Wierch'.. 1984. 8. 28 3 - - - - x Przełęcz pod Tarnicą 6 1984. 8. 28 7 x - - - m Halicz 6.. 1984.8. 28 5 - - - - m I dom. Samoklęski 7, Jasło 4 1973.8.2 42 - - - - 86 2 7 - - - 5 - - - - T Głowienka 8, Krosno 4 1972. 7. 30 40 - - - - 90 2,5 - - - - - - - 2,5 5 T Równe 7.. 1973. 8. 2 25 - - - - 48 - - 16 - - - - - 36 - THoA Stara Wieś 8, Brzozów 5 1972-1974 44 - - - - 48 2,5 9 - - 11 11 - - 7 11,5 TRuSE Zagórz 7, Sanok 4 1973.8. 2 5 - - - - - - - x - x - - - x - Myczków 7, Bieszczady 4 1973. 8. 1 24 - - - 4 33 - - 46 - - - - - 17 - ATHo Bereska 7.. 1973.8.1 50 - - - - 82-2 8-2 - - - 4 2 T Terka 7.. 1973.8.2 50 - - - - 100 - - - - - - - - - - T Baligród 7.. 1973.8.1 17 - - - - 65 - - 23,5 - - - - - 11,5 - TAHo Równia 7.. 1973. 8. 1 7 - - - - x x x - - - x gmina Wałkowy ja 9, Bieszczady 1973-1976.6-7. 995 I - - 0,9 0,1 66-1 5-2 1-1 23 - I THo gmina Wałkowy ja 9 1973-1976.8. 2280-0,1-36,8-2,8 40 0,1 8,8 3-0,4 8 - AT Dolina Wołosatego 9 1974-1976. 6-7. 90 I 59-1 - 32 - - 7 -- - - - l - - I WT

Dolina Wołosatego 9 1974-1976.8. 101 48,5 - - l 39,5.- - 10 Połonina Caryńska 10 1976.6.9 5 m - - - x Bieszczady 18 1975-1980.5-9. 31 10-26 3 52 3-3 WT WT 3 -I TR Połonina Wetlińska 11, Bieszczady 1967.8. 17 26 88 - - - 12 Połonina Wetlińska 11 1967.6.5 - - - - - - x - x Wet lina 11 1963+1967 - x - - x Tarnica (1000 m) 11 1967.7.27 - x x - x x x - m Krzemień (1300 m) 11 Halicz (1300 m) 11 1967. 7. 27 7 x x x - x 1967. 7. 28 - x x - - x - - x x - - - x - x - x I WT 0'1 te Dolina Wołosatego 11 1967. 7. 22-29 - x - x x x x - x Jabłonki 11 1965. 6-7 - - x x - - - x Odkrzykoń, Krosno 14 1965. 9. 19 - - - - m - - x _61 Jasienica, Brzozów 12 1872 - - x x m m m m x m x Odnośniki - Notes: I powiaty do roku 1975 (Bieszczady =\ powiaty: Lesko i Ustrzyki Dolne) The districts to the year 1975 (Bieszczady = districts: Lesko and Ustrzyki Dolne),-, Jak w ta/b. 3 - As in the tab le 3 1-' Jak w tab. 4 - As in the table 4 leg. M. Biliński 1 leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, Ł. Bilińska, E. Waligóra, R. Szadziewski (Kosior 1980 + niepubl.) 10 (Banaszak 1984) 11 '(Banaszak 1969, 1975) 12 Głównie z Jasienicy (Sriieżek 1894, 1910) - występowało tu także innych 5 gatunków trzmieli: 0, Le,,;1, P, I.) Mainły irom Jasienica ~Snieżek 1894, 1910) - 5 other bumblebee species (0, Le, Eł, P. I) appeared here. (Starzyk, Kosior 1985) (Anasiewicz - niepubl.) x x - x x m ~ I HoDT SAL

kowego, ozdobnego, paskowanego, wyżynnego i naddunajskiego. Nie ma jednak pewności, czy wszystkie te gatunki występują tu także obecnie. Ogólnie biorąc - na 65 przebadanych prób składu gatunkowego trzmieli z 62 miejscowości zaliczonych przez nas do rejonu południowej Polski - w 65% wypadków dominowały trzmiele ziemne, w jednej trzeciej wypadków bez subdominantów, w dwu trzecich subdominantami były najczęściej trzmiel rudy, ogrodowy lub rudonogi; często też - szary, rudoszary, ciemnopasy, kamiennik lub leśny; czasem - sześciozębny, wysokogórski (oba w górach lub w ich pobliżu), paskowany, żółty, ozdobny lub wielkooki. Stosunkowo często występowała też dominacja trzmiela rudego (w krakowskim, przemyskim i Bieszczadach), lub ogrodowego (w krakowskim, przemyskim i nowosądeckim, a według Śnieżka i w krośnieńskim), w Bieszczadach zaś także sześciozębnego przy subdominacji trzmieli ziemnych. Lokalnie dominowały również: trzmiel kamiennik (przemyskie i krakowskie), leśny (raz w Tatrach), zmienny (raz w przemyskim) i wysokogórski (wyższe partie Tatr). 2. Różnice składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli w latach 1972-1976 Na terenie południowej Polski mieliśmy tylko jeden punkt stały (badany co roku w latach 1972, 1973 i 1974) w Starej Wsi koło Brzozowa. Dla stwierdzenia więc, czy istnieją wyraźne różnice między latami w zagęszczeniu i składzie gatunkowym trzmieli, wykorzystaliśmy również dane K o s i o r a (1980 i niepubl.) z drugiego pokosu koniczyny czerwonej w gminie Wołkowyja (lata 1973-1976) oraz dane z dwu naszych punktów stałych, leżących na granicy rozpatrywanego przez nas obecnie rejonu, ale na północ od Wisły (R u s z k o w s k i i in. 1988). Zagęszczenie trzmieli we wszystkich tych punktach stałych (tab. 6) większe było w 1973 r. niż w 1972 r. Natomiast zagęszczenie to w 1974 r. było mniejsze niż w 1973 r. w punktach stałych woj. krośnieńskiego, a większe lub takie samo w leżących w rejonie Wyżyny Małopolskiej. W gminie Wołkowyja także i w latach 1975-1976 zagęszczenie trzmieli było dużo mniejsze niż w 197'3 r. Jeżeli zsumujemy dane ze Starej Wsi, Pieczenogów i Pacanowa, to stosunek zagęszczenia trzmieli w latach 1972 i 1973, będzie jak 320 do 367 czyli jak 1,00 do 1,15. Chcąc więc porównać zagęszczenie trzmieli w dwu miejscowościach, z których jedną badaliśmy w 1972 r., a drugą w 1973 r., zagęszczenie w pierwszej trzeba przemnożyć przez 1,15. Jeśli chodzi o skład gatunkowy trzmieli w punktach stałych (tab. 6) to skład ten ulegał silnym zmianom w poszczególnych latach. Zwłaszcza udział trzmieli ziemnych był w 1973 r. wyraźnie większy niż w 1972 r. i 1974 r. Jednoroczne badania w danej miejscowości nie pozwalają więc przewidzieć procentowego udziału poszczególnych gatunków trzmieli w innych latach, choć pozwalają przewidzieć powtórzenie się wystąpienia w tej miejscowości gatunków, które w roku badań były tu liczne. 70

Tabela 6 Porównanie składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w różnych latach Comparison of species percentage and of density of bumblebees per l hectare of red clover in different years Miejscowość i data Skład gatunkowy (%f- Species percentage I 2 na 1 ha 4 n Locality and date.. R I T I L I D I A I S I E I p I U I Ho I 'Ru I dom. l per l ha 4 Pieczenogi 1972. 7. 28 13 - x m x - x - - - x - - 80 (woj. Kraków) 1973.8.6 15 - m x x - x x - - x x - 350 1974.8.10 33-85 3 - - - - - 3-9 T 700 Pacanów 1972. 7. 28 8 - - x x - - x - - - x - 240 (woj. Kielce) 1973. 7. 30 53-32 11 17-19 5,5-2 8 5,5 TSDL 350 1974. 8. 10 33-9 6 33,S - 18-12 - - 21,5 DHSP 350 stara Wieś 1972.7.30 3 - - x x - - - - - - x - O (woj. Krosno) 1973.7.31, 24-83,5-4 - 4 - - - 8,5 - T 400 1974. 8. 15 17-6 12 - - 23,S 29 - - 6 23,S ESRu 250 gmina Wałkowy ja 3 1973.8. 30-50 - 7 23 - - - - 20 - TAHo 2525 (woj. Krosno) 1974.8. 187 0,5 11-6 18 9 13-2,5 40 - HoAET 187 1975.8. 229 0,4 5-7 31 31 7,2-0,4 18 - ASHoT 110 1976.8. 1552-38 - 2 48 6 1.9-0.1 4 - AT 687 Odnośniki - Notes: l Gatunki dominujące - Dominant species, Jak w tab. 1 - As in the table 1 (Kosior 1980 i niepubl.), zagęszczenie na 1 ha dla miejscowości: Bcreska, Myczków, Terka, Bukowicc!(Kosior 1980) and unpublished), density per 1 hectare for localities: Bereska, Myczków, Terka, Bukowiec, Na podstawie tych różnic zagęszczenia współczynnik przeliczeniowy do 1972 r. wynosi 1,15 (dla lat 197J i 1974-1,00) The coefficient for year 1972 is 1,15 (for 1973 and 1974 is 1,00), basing on these dlfferences of density. -1.-

3. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej Zagęszczenie trzmieli (na l ha) na polach koniczyny czerwonej zestawiliśmy w taheli 7 i 9, dzieląc gatunki na grupy o języczku krótkim, średnim, długim i bardzo długim. Ogólne zagęszczenie trzmieli wahało się w południowej Polsce od 50 do 2000 na 1 ha. Zagęszczenie wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej (patrz Ruszkowski i in. 1989) obserwowano Tabela 7 Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w województwach: bielskobialskim, krakowskim, nowosądeckim, tarnowskim, rzeszowskim i tarnobrzeskim The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Bielsko- -Biała, Kraków, Nowy Sącz, Tarnów, Rzeszów and Tarnobrzeg Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees Województwo, miejscowość. rok Province, locality, year kr.' śr.2 dł.' Ogółem b. dł. Total I I I I Bielsko-B., Brzezówka 1973 705 30 15 750 Dzięgielów 1973 745 580 25 1350 Rudzica 1974 1600 1600 Żywiec 1973 265 80 105 450 Głębowice 1974 1320 280 400 2000 Kraków, Gaj 1973 295 5 300 N. Sącz, Nowy Sącz 1973 80 70-250 400 Ludźmierz 1973 140 170 110 80 500 Dominikowice 1973 1200 75-25 1300 Tarnów, Dębno 1973 25 20-5 50 Zelazówka 1973 360 190-50 600 Łęki Górne 1973 90 20 10 30 150 Podegrodzie 1973 720 145-35 900 Rzeszów, Zagórzyce 1973 180 70 - - 250 Pstrągowa 1973 190 100-10 300 Boguchwała 1972 220 280 20 160 680(780) Kupno 1973 175 15-10 200 Tarnobrzeg Slęzak i 1973 230 310-10 550 Kamień 1972 135 185-80 400(460) Jeżowe 1973 60 100-40 200 Annopol 1973 790 70-40 900 Odnośniki - Notes: l o języczku krótkim - with the short tongue : o języczku średnim - with the middle tongu e, o języczku długim - with the long tongue o języczku bardzo długim - with the very long tongue I w nawiasie zagęszczenie po przemnożeniu przez wskaźnik przeliczeniowy z tab. fi in parenthesis the density after multiplication per coefficient tram the table 6 72

Tabela 8 Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w województwach: zamojskim, przemyskim i krośnieńskim The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Zamość, Przemyśl and Krosno Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees Województwo, miejscowość, rok Ogółem Province, locality, year kr.' śr.' dł. 3 b, dł. Total S I I I I Zamość, Płusy 19731 70 50 20 10 150 Przemyśl, Dzików Stary 1974 295 10 30 65 400 Kowalówka 1972 625 15 640 (740) Nowosielce 1973 165 25 10 200 Wietlin 1973 370 85 10 85 550 Skołoszów 1973 190 10 200 Za dąbrowie 1972 1400 40 1440 (1660) Cisowa 1972 200 210 30 440 (510) Krosno, Samoklęski 1973 310 40 350 Głowienka 1972 630 50 680 (780) Równe 1973 170 55 125 350 Stara Wieś 1972-1974 110 70 40 220 Zagórz 1973 40 10 50 Myczków 1973 130 160 60 350 Beręska 1973 205 30 15 250 Terka 1973 900 900 Baligród 1973 160 60 30 250 Równia 1973 65 85 150 Od nośrrik i jak w tab. 7 - Notes as in the tanle 7 jedynie w Głębowicach koło Wadowic. Natomiast na wszystkich pozostałych badanych polach było ono zbyt małe, choć w woj. bielsko-bialskim w połowie miejscowości niewiele mniejsze od wymaganego. Podobnie zagęszczenie trzmieli na polanach reglowych w Tatrach było w latach 1982-1984 stosunkowo bardzo. małe, wynosząc jedynie 41-472 na 1 ha polany (K o s i o r - w druku). Także i trzmiele o naj dłuższym języczku jedynie w Głębowicach wystąpiły w nieco większym zagęszczeniu (400 na 1 ha) i w Nowym Sączu (250 na 1 ha). W krakowskim, nowosądeckim i przemyskim trafiają się również miejscowości o dominacji trzmiela ogrodowego (tab. 1, 2, 4). Być może więc w okolicach tych znalazłyby się potencjalne rejony nasiennych upraw roślin o głęboko położonym nektarze. PODSUMOW ANIE WYNIKÓW I WNIOSKI 1. Stwierdzono, że na terenie południowej Polski występowały wszystkie (24) gatunki trzmieli, których występowanie w Polsce zostało udowodnione. Jest to więc niewątpliwie naj bogatsza w gatunki trzmieli część naszego kraju: 73

2. We wszystkich województwach tego rejonu występowały: trzmiel ziemny - Bombus terrestris (L.), gajowy - B. lucorum (L.), kamiennik - B. lapidarius (L.), rudonogi - B. ruderarius (Mull), rudoszary - Ił. sylvarum (L.), paskowany - ]l.wbt~łlłlrhu!u9 (1.) i ogrodowy - B. hortorum (L.); prawie we wszystkich - szary - B. veteranus (F.) (bez tarnowskiego), ciemnopasy - B. ruderatus (F.) (bez tarnowskiego i zamojskiego) oraz rudy - B. pascuorum (Scop.) i zmienny - B. humilis (III.) (oba bez rzeszowskiego i zamojskiego), a także wielkooki - B. confusus Schenck (bez tarnowskiego, rzeszowskiego i zamojskiego) i żółty - B. muscorum (F.) (bez krakowskiego, nowosądeckiego i krośnieńskiego). 3. Bardziej lokalnie występowały: trzmiel leśny - B. pratorum (L.), drzewny - B. hypnorum (L.) i wrzosowiskowy - B. jonellus (K.) (w bielsko-bialskim, krakowskim, nowosądeckim, przemyskim i Bieszczadach), wysokogórski - B. pyrenaeus Per. i sześciozębny - B. wurfleini (Rad.) (wyłącznie w górach, pierwszy - w Tatrach, u ich podnóża i na Babiej Górze, drugi - także w Beskidzie Średnim i Śląskim oraz w Bieszczadach), rdzawo odwłokowy - B. pomorum (Pz.) (w tarnobrzeskim, przemyskim, krośnieńskim oraz w Tatrach i Pieninach), wyżynny - B. elegans Seidl., różnobarwny - B. soroeensis (F.) i ozdobny - B. distinguendus Mor. (dwa pierwsze tylko w nowosądeckim, bielsko-podlaskim i krośnieńskim, trzeci także i w krakowskim). 4. Najrzadszymi gatunkami były trzmiel grzbietoplam - B. maculidorsis Skoro (raz złowiony w woj. tarnobrzeskim) oraz naddunajski - B. laesus mocsaryi Kriechb. (łowiony tylko przez Śnieżka w krośnieńskim i rzeszowskim). 5. W większości (około 650f0) badanych punktów dominowały trzmiele ziemny i gajowy, same lub częściej przy subdominacji jednego lub kilku spośród 14 innych gatunków, najczęściej zaś trzmiela rudego, ogrodowego lub rudonogiego. 6. Z innych gatunków częściej dominował trzmiel rudy (w części krakowskiego, przemyskiego i Bieszczad), ogrodowy (w części krakowskiego, przemyskiego i nowosądeckiego) lub sześciozębny (w wyższych partiach Bieszczad). ri. Rzadko dominowały: trzmiel kamiennik (w krakowskim i przemyskim), wysokogórski (na Babiej Górze), leśny (raz w Tatrach) i zmienny (raz w przemyskim). 6. Zagęszczenie trzmieli w południowej Polsce (przynajmniej w rejonach rolniczych) było w latach 1972-1974 bardzo małe - niedostateczne np. dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej, z wyjątkiem niektórych okolic woj. bielsko-bialskiego (np. Głębowice k. Wadowic, Rudzica k. Bielska-Białej, Dzięgielów k. Cieszyna) i nowosądeckiego (np. Dominikowice k. Gorlic). Trzmiele na całym tym terenie wymagają więc szczególnie intensywnej ochrony. 74

LITERATURA A n a s i e w i c z A. (Niepublikowane materiały z lat 1965-1966 - Unpublished materials from 1965-1966). B a n a s z a k J., 1969, Przyczynek do znajomości fauny trzmieli (Bombus Latr.) Bieszczadów. Przegl. Zoo!., 13, 2: 187. B a n a s z a k J., 1973, Materiały do znajomości fauny pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) Rzeszowszczyzny. Pol. Pismo Entomol., 43: 55-60. B a n a s z a k J., 1975, Materiały do znajomości fauny trzmieli (Bombus Latr.) i trzrnielców (Psithyrus Lep.) Bieszczadów. Przegl. Zoo!., 19, 2: 209-210. B a n a s z a k J., 1984, Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. III. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 34 C: 127-147. B a n a s z a k J., 1987, Pszczoły (Hyrnenoptera, Apoidea) wybranych zespołów roślinnych Wielkopolskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 35 C: 5-23. C w i e r z y k J. (Niepublikowane materiały z lat 1961-1962 - Unpublished data from 1961-1962). D y l e w s k a M., 1957, Zarys rozsiedlenia gatunków z rodzaju Bombus Latr. na obszarze Polski, Acta Zoo!. Crac., 2: 259-278. D y l e w s k a M., 1958, Fauna trzmieli (Bombus Latr.) i trzmielców (Psithyru8 Lep.) Tatr Polskich. Acta Zoo l. Crac., 3: 137-197. D y l e w s k a M., 1962, Apoidea Pienińskiego Parku Narodowego. I. Megachilidae i Apidae (partim). Acta Zoo!. Crac., 7: 423-481. D y I e w s k a M., 1966, Apoidea Babiej Góry Acta Zool. Crac., 11: 112-175. D y l e w s k a M., Z a b ł o c k i J., 1972, Nowe i mało znane Apoidea (Hyrnenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Crac., 17: 405-414. K i s s J., O l a s z K., 1907, Adatok Arva-Polhora es a Babia-gura revarfaunajahoz. Rovart. Lapok., Budapest, 14: 71-76 (cit.: Dylewska 1966). K o s i o r A., 1979, Znaczenie, zagrożenie i ochrona trzmieli (Bombus Latr.) na obszarze zlewni Bereźnicy w Bieszczadach Zachodnich. Studia Naturae, A, 18: 187-206. K o s i o r A., 1980, Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich. Ochrona Przllrody, 43: 189-222. K o s i o r A., 1987, Wpływ działalności gospodarczej na populacje trzmieli Bombus Latr. w Bieszczadach Zachodnich. Ochro Przyr., 45: 239-262. K o s i o r A., (w druku), Trzmiele (Bombus Latr.) wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, A, N o s k i e w i c z J., 1920, Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Pclskich. Kosmos, 45: 145-162. R u s z k o w s k i A., A n a s i e w i c z A., S o was., 1980, Polskie trzmiele (Bombus Latreille) z podrodzaju Laesobombus Skorikov (Hymenoptera, Apidae). Pol. Pismo Entomol., 50: 509-513. R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K o s i o r A., Bąk J., K a c z m a r s k a K., 1989, Trzmiele Wyżyny Małopolskiej. Pszczelno Zesz. Nauk., 33: 33-54. S t a r z y k J.R., K o s i o r A., 1985, Wpływ turystyki pieszej na entomofaunę Bieszczadzkiego Parku Narodowego i terenów przyległych. Parki Narod. i Rez. Przur., 6, 2: 93-100. S n i e ż e k J., 1894, O krajowych gatunkach trzmieli. Spraw. Kom. Fizyogr., 29: 1-22. S n i e ż e k J., 1910, Błonkówki pszczołowate (Apidae) zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: 31-46. W i e r z e j s k i A., 1868, Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 2: 108-120. W i e r z e j s k i A., 1874, Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 8: 253-273. 7$

Z a k B., 1969, Trzmiele (Bambus Latr.) i trzmielce (Psithyrus Lep.) Pogórza Wielickiego oraz przyległych partii Beskidu Średniego. Zesz. Nauk. Uniw. JagieZZ., 187: 113-129. THE BUMBLEBEES OF SOUTH POLAND A. R u s z k o w s k i, A. K o s i o r, M. B i l i ń s ki, K. K a c z m a r s k a Summary The bumblebee species percentage (in 1963-1986) and density of bumblebees per 1 hectare of red clover (in 1972-1974) were investigated in south Poland (provinces: Bielsko-Biała, Nowy Sącz, Tarnów, Rzeszów, Krosno, Przemyśl and partially - Kraków, Tarnobrzeg and Zamość). The results of own researches were completed with data from the literature. The 24 bumblebee species were observed in this region. It was the full number of burnblebee species which appearing was certainly proved in Poland. The dominant species were most frequently Bombus terrestris (L.) and B. lucorum (L.), more rare - B. pascuorum Scop., B. hortorum (L.) and (in the higher part of Bieszczady mountains) B. wurfleini (Rad.), and sometimes also - B. lapidarius (L.), B. pratorum (L.), B. humilis (Irl.) and (on the mountain Babia Góra) B. pyreneus Per. In all provinces appeared: B. terrestr is (L.), B. lucorum (L.), B. Iapidar ius (L.), B. ruderarius (Mull.), B. sylvarum (L.), B. subterraneus (L.), B. hortorum (L.), in nearly all provinces - B. veteranus (F.), B. ruderatus (F.), B. pascuorum Scop., B. hum ilis (Lll.), B. confusus Schenck and B. muscorum (F.); more locally - B. pratorum (L.), B. hypnorum (L.), B. jonellus (K.), B. pomorum (Pz.), B. elegans Seidl., B. soroeensis (F.) and B. dist inguendus (Mor.) and only in the mountains - B. wurfleini (Rad) and B. pyrenaeus Per. The most rare and the most local sp e- cies were B. maculidorsis Skoro and B. laesus mocsaryi (Kr iechb.) - the last species was catched in this region only to 1910. The density of bumblebees per 1 hectare was (at least in agricultural areas) to low to obtain the payable seed yields of red clover, except some localities of Bielsko-Biała province. It is necessary to manage an intensive protection of the bumblebees in all regions of south Poland.