VI. Środki przymusu (zatrzymanie, środki zapobiegawcze) 1. Pojęcie i rodzaje Środki przymusu to czynności organów procesowych zmierzające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego lub wymuszenia spełnienia obowiązków procesowych. Ich istotą jest posługiwanie się przez organ elementem przymusu, a przynajmniej jego zagrożeniem. Mają więc 2 funkcje: profilaktyczną (cel: zabezpieczenie prawidłowego toku procesu) wymuszającą (cel: wymuszenie spełnienia obowiązków procesowych). Systematyka środków przymusu Inna jest systematyka środków przymusu w kodeksie, a inna w literaturze. W literaturze jest to: zatrzymanie; środki zapobiegawcze, do których zalicza się: o tymczasowe aresztowanie; o nieizolacyjne środki zapobiegawcze: poręczenie: majątkowe i niemajątkowe (osoby godnej zaufania, społeczne), dozór Policji, nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego, zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu albo zakaz prowadzenia określonej działalności lub pojazdów, zakaz opuszczania kraju; list żelazny; środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych: o kary porządkowe: kara pieniężna, areszt do 30 dni, o zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie do organu procesowego (art. 285 1), o obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania (art. 289); środki wymuszające zachowanie porządku w czasie rozprawy głównej (policja sesyjna); o wydalenie z sali rozpraw osoby lub całej publiczności (u.s.p.), o kara porządkowa grzywny (u.s.p.), o kara pozbawienia wolności do 14 dni (u.s.p.); zabezpieczenie majątkowe na poczet grożących majątkowych kar i środków. Doktryna nie zalicza do środków przymusu listu gończego i poszukiwania oskarżonego, które (choć zawarte w dziale VI k.p.k.) ujmowane są jako środki dowodowe. Do środków przymusu sesnu largo zalicza się też inne metody zmierzające do ujawnienia i zabezpieczenia śladów i dowodów (np. przeszukanie pomieszczeń / osób / rzeczy, kontrola rozmów telefonicznych). 2. Zatrzymanie W ogólności wyróżniamy: Ujęcie obywatelskie (art. 243). Każdy ma prawo ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu po jego dokonaniu. : gorący uczynek lub pościg; nieznana tożsamość sprawcy lub obawa ukrycia się; oddanie w ręce Policji Zatrzymanie procesowe. Zatrzymanie porządkowe (prewencyjne): wobec osoby stwarzającej zagrożenie dla życia, zdrowia, mienia (ustawa o Policji). Zatrzymanie penitencjarne: osoby pozbawionej wolności, czasowo przebywającej na wolności (ustawa o Policji, ustawa o SW). 1
Zatrzymanie administracyjne (i doprowadzenie do izby wytrzeźwień): do 24h (ustawa o wychowaniu w trzeźwości). Zatrzymanie procesowe Krótkotrwałe pozbawienie wolności celem: zastosowania środka zapobiegawczego, lub przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej / oskarżonego do organu procesowego. zatrzymania (muszą być spełnione łącznie) (art. 244 1): - uzasadnione przypuszczenie popełnienia przestępstwa, - obawa ukrycia się osoby lub zatarcia śladów / bądź nie można ustalić tożsamości / bądź przesłanki do zastosowania trybu przyspieszonego (art. 517b 1). Dodatkowo zatrzymanie fakultatywne, gdy uzasadnione przypuszczenie popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby współzamieszkującej i zachodzi obawa ponownego takiego przestępstwa (np. groźba) (art. 244 1a). Zatrzymanie obligatoryjne gdy w/w przestępstwo z użyciem broni lub innego niebezpiecznego narzędzia (art. 244 1b). Organ uprawniony do zatrzymania to Policja, a także ABW, CBA, SG, ŻW. Obowiązki organu zatrzymującego - poinformowanie zatrzymanego o przyczynie zatrzymania i o jego prawach (art. 244 2); - wysłuchanie zatrzymanego (art. 244 2); - sporządzenie protokołu z dokładną datą i czasem zatrzymania (art. 244 3); - poinformowanie prokuratora, a w razie spełnienia przesłanek tymcz. areszt. wystąpienie do prokuratora o skierowanie wniosku do sądu o tymczasowe aresztowanie (art. 244 4); - przystąpienie do zbierania danych odnośnie decyzji co do ew. tymczasowego aresztowania, - na żądanie osoby zatrzymanej (art. 245): - umożliwienie kontaktu z adwokatem, - poinformowanie osoby najbliższej lub wskazanej przez zatrzymanego. Zażalenie Zatrzymanemu przysługuje zażalenie na zatrzymanie do sądu. Zakres kontroli sądowej: - zasadność: konieczność i proporcjonalność zastosowania tego środka, - legalność: zgodność zatrzymania z obowiązującym prawem, - prawidłowość: sposób dokonania pozbawienia wolności i okoliczności. Uznanie zażalenia skutkuje natychmiastowym zwolnieniem. Czas zatrzymania Regulacja kodeksowa (art. 248) i konstytucyjna (art. 41 ust. 3). Zatrzymanego należy zwolnić natychmiast gdy: ustanie przyczyna zatrzymania; w ciągu 48 h nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie lub gdy doprowadzono, a sąd w ciągu 24 h nie wyda postanowienia o tymczasowym aresztowaniu; polecił tak sąd lub prokurator. Zatrzymanie celem przymusowego doprowadzenia (art. 247) Zarządzenie prokuratora w postępowaniu przygotowawczym. Możliwe wobec osoby podejrzanej i podejrzanego, gdy istnieje obawa, że nie stawią się na wezwanie organu celem przedstawienia zarzutów lub poddania się badaniom. 2
Wykonuje Policja lub inne służby; osobę zatrzymaną doprowadza się do prokuratora. Gdy to niezbędne, może być połączone z przeszukaniem pomieszczeń. Czas: zwolnienie po przeprowadzeniu czynności, max. 48 h. Może jednak być połączone z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie; wówczas sąd ma max. 24 h. Przysługuje również zażalenie z art. 246. 3. Środki zapobiegawcze Środki zapobiegawcze to: tymczasowe aresztowanie (art. 257-265), poręczenie : o majątkowe (art. 266-270), o niemajątkowe (art. 271-274): społeczne (art. 271) osoby godnej zaufania (art. 272), dozór Policji (art. 275), nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275a), zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu albo zakaz prowadzenia określonej działalności lub pojazdów (art. 276), zakaz opuszczania kraju, zatrzymanie paszportu (art. 277). Funkcje i cele Funkcje środków zapobiegawczych: Zabezpieczająca (prewencyjna, profilaktyczna). Ochronna. ochrona dobra prawnego, społeczeństwa, przed popełnieniem przestępstwa. Nie ma funkcji represyjnej. Była obecna we wcześniejszych kodeksach (np. podstawą był znaczny stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu art. 217 k.p.k. z 1969 r.). Cele środków zapobiegawczych: Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego. Np. zapewnienie uczestnictwa oskarżonego, zapobieżenie zacierania śladów, wpływania na świadków. Wyjątkowo: zapobieżenie popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Przesłanka ogólna (art. 249 1 in fine): istnienie dowodów wskazujących na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu. szczególne (art. 258): uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza gdy nie można ustalić jego tożsamości lub nie ma on w kraju miejsca stałego pobytu; uzasadniona obawa mataczenia, np. poprzez nakłanianie do fałszywych zeznań / wyjaśnień; gdy oskarżonemu zarzuca się zbrodnię lub występek z górną granicą kary co najmniej 8 lat p.w., bądź sąd w I instancji skazał co najmniej na 3 lata, to obawa utrudniania postępowania może być uzasadniona grożącą realnie surową karą (a nie gdy tylko wysoka górna granica); wyjątkowo, jeśli oskarżonemu zarzuca się zbrodnię lub występek umyślny, a zachodzi uzasadniona obawa popełnienia (nowego) przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu (zwłaszcza gdy groził). Przesłanką negatywną (to nie to samo co przeszkoda zakaz stosowania środka zapobiegawczego) będzie więc brak dowodów, podstaw, które uzasadniałyby obawę ucieczki, mataczenia czy popełnienia nowego przestępstwa. Granice temporalne od momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 249 2), do czasu rozpoczęcia wykonywania kary (art. 249 4). 3
Tryb stosowania Sąd (lub prokurator) przesłuchuje zatrzymanego (chyba że ten się ukrywa lub nie ma go w kraju); w posiedzeniu może wziąć udział obrońca. Obligatoryjnie o terminie posiedzenia sąd informuje prokuratora (art. 249 3). Postanowienie o zastosowaniu środka powinno zawierać: Oznaczenie osoby, czynu, kwalifikacji prawnej, podstawy prawnej zastosowania środka, a w przypadku tymczasowego aresztowania czasu trwania i terminu zakończenia (w pozostałych przypadkach nie ma takiego obowiązku). Uzasadnienie: przytoczenie dowodów popełnienia zarzucanego czynu i okoliczności wskazujących na istnienie podstawy i konieczności zastosowania środka, a w przypadku tymczasowego aresztowania wyjaśnienie dlaczego inne środki nie są wystarczające. Środki zaskarżenia: zażalenie na postanowienie o zastosowaniu środka (art. 252 k.p.k.); wniosek oskarżonego o uchylenie lub zmianę środka (art. 254 k.p.k.). Zażalenie rozpatrywane jest na zasadach ogólnych (z małym wyjątkiem), tj. na postanowienie: prokuratora sąd rejonowy (a nie jak zasada ogólna sąd I instancji); sądu sąd odwoławczy. Organy stosujące środki zapobiegawcze inne niż tymczasowe aresztowanie: w postępowaniu przygotowawczym: prokurator lub sąd (np. dozór gdy odmówił areszt.); w postępowaniu sądowym: sąd. Dyrektywa adaptacji do sytuacji procesowej (art. 253 1 i 2) Środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić albo zmienić, jeśli ustaną przyczyny, które uzasadniały jego zastosowanie lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę. Uchylenia lub zmiany dokonuje organ który go zastosował, a w postępowaniu przygotowawczym nawet gdy nałożył go sąd uchylić lub zmienić może prokurator. Organ stosujący środek powinien więc permanentnie monitorować, czy nie zachodzą przesłanki do uchylenia i czy jest on adekwatny do sytuacji procesowej. 3.1 Tymczasowe aresztowanie Dyrektywa minimalizacji stosowania tymczasowego aresztowania Zgodnie z art. 257 tymczasowe aresztowanie stosuje się tylko wówczas, gdy inne środki zapobiegawcze są niewystarczające. Dyrektywa ta stanowi wyraz konstytucyjnej zasady proporcjonalności (skierowanej do ustawodawcy). Zakazy stosowania tymczasowego aresztowania Zakazy (art. 259) to nie to samo co przesłanki negatywne. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy: zagraża to życiu lub zdrowiu oskarżonego lub pociąga wyjątkowo ciężkie skutki dla niego lub rodziny (chyba że szczególne względy stoją temu na przeszkodzie); prawdopodobną karą będzie pozbawienie wolności w zawieszeniu (lub łagodniejsza), albo czas tymczasowego aresztowania przekroczy czas trwania kary bez zawieszenia; przestępstwo zagrożone jest karą nieprzekraczającą 1 roku. Zakazy 2 i 3 mają charakter względny. Nie stosuje się ich, gdy sprawca ukrywa się, uporczywie nie stawia na wezwanie lub inaczej bezprawnie utrudnia postępowanie, bądź gdy nie można ustalić jego tożsamości. Zakaz 2 nie ma zastosowania, gdy wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego. 4
Terminy Maksymalne terminy stosowania tymczasowego aresztowania: W postępowaniu przygotowawczym: o do 3 miesięcy (sąd rejonowy); o gdy szczególne okoliczności sprawy nie pozwoliły ukończyć postęp. przygotowawczego w 3 miesiące: przedłużenie łącznie do 12 mies. (sąd właściwy dla I instancji); Łączny maksymalny czas trwania do wydania pierwszego wyroku w I instancji: 2 lata; Sąd apelacyjny może przedłużyć ponad 12 miesiące w postępowaniu przygotowawczym i ponad 2 lata łącznie, tylko w wyliczonych przypadkach: - zawieszenia postępowania, - celowego przewlekania postępowania przez oskarżonego, - czynności ustalających tożsamość oskarżonego, - czynności dowodowych w szczególnie zawiłej sprawie lub dokonywanych za granicą. Po wydaniu I wyroku możliwe wielokrotne przedłużenia o kolejne 6 miesięcy. Na każde postanowienie w/s wydłużenia przysługuje zażalenie. Organy Organy stosujące tymczasowe aresztowanie to wyłącznie sąd: w postępowaniu przygotowawczym sąd rejonowy, w którego okręgu toczy się postępowanie; przy przedłużeniu aresztowania oraz w postępowaniu sądowym sąd właściwy do rozpoznania sprawy; przy przedłużaniu ponad dozwolone granice lub po wydaniu I wyroku sąd apelacyjny. Obowiązki sądu - poinformowanie osoby najbliższej lub wskazanej przez aresztowanego; - poinformowanie szkoły, uczelni, zakładu pracy; - gdy pod opieką aresztowanego są dzieci poinformowanie sądu opiekuńczego; - gdy pod opieką są osoby zniedołężniałe zawiadomienie ośrodka pomocy społecznej; - poinformowanie zatrzymanego o wypełnieniu w/w obowiązków; - przedsięwzięcie czynności mające na celu ochronę mienia aresztowanego. 3.2 Poręczenie Poręczenie majątkowe (art. 266-270) Gwarancja majątkowa (pieniądze, papiery wartościowe, zastaw, hipoteka) stawiania się pozostającego na wolności oskarżonego na każde wezwanie organu i nieutrudniania postępowania. Poręczenie może złożyć oskarżony lub inna osoba; osobę tę informuje się wówczas o każdym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa). Możliwe cofnięcie za ustanowieniem innego przedmiotu poręczenia lub środka zapobiegawczego. O wysokości, rodzaju i warunkach decyduje organ procesowy. O przepadku decyduje sąd. Orzeczenie przepadku: obligatoryjne: gdy ucieczka lub ukrywanie się oskarżonego, fakultatywne: gdy oskarżony w inny sposób utrudnia postępowanie. Poręczenie społeczne (art. 271) Może być przyjęte od: - pracodawcy, kierownika szkoły lub uczelni; - kolektywnie: zespołu, w którym się uczy lub pracuje, organizacji której jest członkiem. Przy poręczeniu kolektywnym potrzebna jest uchwała zebrania / kolektywu oraz wskazanie osoby wykonującej obowiązki poręczającego. 5
Poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272) Osoba o walorach moralno-etycznych, z pozycją zawodową, autorytetem, dająca gwarancję, że oskarżony będzie się stawiał na wezwanie organu. Obowiązki poręczyciela społecznego lub godnego zaufania (art. 273): - czuwanie aby oskarżony nie utrudniał postępowania i stawiał się na wezwanie organu; - informowanie organu o poczynaniach oskarżonego łamiących te obowiązki. Gdy oskarżony nie stawi się na wezwanie organu, to informuje się poręczyciela, a fakultatywnie także jego przełożonego. 3.3 Dozór policji (art. 275) Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do obowiązków nałożonych przez sąd / prokuratora, które mogą polegać na: stawianiu się na komendzie policji, zakazie opuszczania miejsca pobytu, informowaniu o zamiarze zmiany miejsca pobytu, zakazie przebywania w określonych miejscach lub kontaktowania się z określonymi osobami. Możliwy też jest warunkowy dozór, gdy istnieją przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania - zamiast tego aresztowania. Zastosowanie w przypadku przestępstw z użyciem przemocy na szkodę osoby najbliższej lub współzamieszkującej; warunkiem jest opuszczenie mieszkania. 3.4 Nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275a) Dodatkowe dwie przesłanki (muszą być spełnione łącznie): popełnienie przez oskarżonego przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, uzasadniona obawa popełnienia w ten sposób ponownego przestępstwa wobec tej osoby. Granice temporalne Stosuje się na okres do 3 miesięcy. Możliwość przedłużenia stosowania na kolejne okresy nie przekraczające 3 miesięcy (nie jest jasne, czy ograniczenie to dotyczy każdego z okresu z osobna, czy jest to limit łączny). Właściwość organów Stosowanie: zgodnie z ogólną zasadą, w postępowaniu przygotowawczym prokurator (z urzędu lub na wniosek Policji) lub sąd, a w jurysdykcyjnym sąd. Przedłużanie: sąd na wniosek prokuratora. Wykonanie środka Oskarżony powinien opuścić lokal natychmiast po wydaniu postanowienia. Nakaz nie podlega wykonaniu w drodze egzekucji komorniczej (w oparciu o k.p.c.), ale niezastosowanie się do nakazu naraża oskarżonego na zmianę środka na bardziej dolegliwy, w tym tymczasowe aresztowanie. 3.5 Nakazy i zakazy z art. 276 k.p.k. 4 odrębne rodzajowo środki nieizolacyjne. Odgrywają rolę bardziej ochronną, niż prewencyjną. Przesłanką stosowania będzie najczęściej nie obawa ucieczki czy matactwa, ale obawa przed nowym przestępstwem (art. 258 3). Nie można jednak wykluczyć przesłanki czysto procesowej (obawa utrudniania postępowania) np. wobec oskarżonego zajmującego kierownicze stanowisko. Analogiczne nakazy / zakazy znajdują się także w katalogu środków karnych i w praktyce często dany środek zapobiegawczy wyprzedzi w czasie środek karny (i na jego poczet jest zaliczany art. 63 3 k.k.). Środek taki może być bardzo dolegliwy in concreto, i dlatego należałoby go stosować na oznaczony okres. Zakaz przekazuje się pracodawcy lub właściwemu organowi samorządu zawodowego lub instytucji, a w przypadku nakazu powstrzymania się od prowadzenia pojazdów Policji. 6
Zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu Zawieszenie w czynnościach służbowych dotyczyć powinno jedynie tych czynności, które są wykonywane na zajmowanym przez oskarżonego stanowisku, a nie wszelkich czynności służbowych. Dotyczyć może np. policjanta, nauczyciela, ale także pracownika samorządowego (choć nie pozbawia go to mandatu). Postanowienie o zawieszeniu w wykonywaniu zawodu musi wskazywać jakiego zawodu dotyczy. Przyjmuje się, że środek ten dotyczy zawodów, które wymagają uprawnień do ich wykonywania. Można np. zawiesić prawo wykonywania zawodu lekarza. Nakaz powstrzymania się od określonej działalności W praktyce dotyczy to głównie działalności gospodarczej (w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej). Nie można jednak zakazać wszelkiej działalności gospodarczej, ale należy sprecyzować rodzaj konkretnej działalności (np. w gastronomii przygotowywanie posiłków). Nakaz powstrzymania się od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów Nakaz może być nałożony bez względu na to, czy oskarżony posiada określone uprawnienia do prowadzenia pojazdu. Może dotyczyć także pojazdów, gdzie uprawnienie nie jest potrzebne (np. rower). Zastosowanie tego środka nie daje podstaw do zatrzymania prawa jazdy (przepis art. 276 nie daje takiego prawa, inaczej np. niż art. 277 w stosunku do paszportu). Organ może jednak wydać postanowienie o zatrzymania prawa jazdy w oparciu o przepisy prawa o ruchu drogowym (art. 135 i 137), gdy spełnione będą określone tam przesłanki (np. zatrzymanie przez Policję oskarżonego kierującego w stanie nietrzeźwości). 3.6 Zakaz opuszczania kraju Dodatkowa przesłanka: uzasadniona obawa ucieczki. Chodzi tu o ucieczkę za granicę. Formy Zakaz prosty opuszczania kraju. Zakaz złożony opuszczania kraju: połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekraczania granicy, połączony z zakazem wydania takiego dokumentu. Inny dokument to inny dokument paszportowy: paszport tymczasowy, dyplomatyczny, służbowy MSZ. Nie jest takim dokumentem dowód osobisty taki nie może zostać zatrzymany. Zatrzymanie paszportu nie jest podstawą samą w sobie do jego unieważnienia (w drodze decyzji administracyjnej). To może nastąpić tylko w oparciu o przepisy ustawy o dokumentach paszportowych (tj. przez organ adm. na wniosek sądu lub organu prowadzącego postępowanie przyg.). Do czasu wydania postanowienia organ prowadzący postępowanie (Policja) może tymczasowo zatrzymać taki dokument (nie dłużej niż na 7 dni). Tryb ten powinien być w zasadzie stosowany w przypadkach niecierpiących zwłoki. 7