XIV Sympozjum Polarne, Lublin 1987 Instytut Nauk Geologicznych PAN Zakład Geologii Dynamicznej, Kraków KRZYSZTOF BIRKENMAJER Ćwierćwiecze międzynarodowej współpracy w Antarktyce 25 years of international co-operation in Antarctica W dniu 23 czerwca 1986 r. minęło 25 lat od chwili wejścia w życie Układu o Antarktyce, podpisanego w dniu 1 grudnia 1959 r. w Waszyngtonie przez dwanaście państw, które w czasie III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-58) prowadziły badania naukowe na założonych przez siebie w Antarktyce stacjach. Były to państwa następujące: Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Norwegia, Nowa Zelandia, Afryka Południowa, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Związek Radziecki i Wielka Brytania. Wejście w życie Układu nastąpiło w dniu 23 czerwca 1961 r. z chwilą jego ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy. Polska niestety nie znalazła się w gronie twórców Układu, pomimo wysłania przez PAN wyprawy naukowej do Oazy Bungera w Antarktyce Wschodniej (1958-59), która po przejęciu na drodze uzgodnienia między PAN i Akademią Nauk ZSRR radzieckiej stacji Oazis" i nadaniu jej imienia A. B. Dobrowolskiego (w dniu 21 stycznia 1959 r.) pracowała w rejonie stacji przez dwa tygodnie. Polska Akademia Nauk nie mogła niestety kontynuować badań w Stacji Dobrowolskiego w roku następnym (1959-60) wskutek cofnięcia kredytów rządowych. Stąd też polska wyprawa do Oazy Bungera została potraktowana przez inne państwa uczestniczące w badaniach III MRG w Antarktyce jako rekonensans badawczy i nie stała się legitymacją do wejścia do ścisłego grona państw przygotowujących Układ o Antarktyce. Nie słabnące zainteresowanie Polski Układem o Antarktyce wyraziło się jego ratyfikacją już w dniu 8 czerwca 1961 r., trzeba było jednak jeszcze dalszych osiemnastu lat i zbudowania stałej Stacji im. H. Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego w Szetlandach Południowych w 1977 r.,by przełamać opory antarktycznej dwunastki" i wejść jako trzynaste państwo do ścisłego grona tzw. państw konsultatywnych Układu o Antarktyce, stanowiącego ciało odpowiedzialne za przestrzeganie Układu i całokształt spraw naukowych i polityczno-gospodarczych jego obszaru. ANTARKTYDA I ANTARKTYKA Antarktyda została odkryta jako ostatni z lądów naszego globu dopiero z początkiem ubiegłego stulecia. Obejmujeona obszar blisko 14 milionów km 2, ale aż 98-99% tego terytorium stanowi lód, którego średnia grubość wynosi 2000-2500 m, maksymalna zaś 4800 m w Antarktydzie Wschodnie i ponad 4250 m w Antarktydzie Zachodniej. Lód ten występuje w postaci czaszy polarnej, lądolodu, w większości tworzącego płaskowyż wzno-
6 szący się od 2000 do ok. 4200 m, spośród którego wystają jedynie wysokie łańcuchy górskie takie jak Góry Transantarkt yczne, G. EUswortha (z naj wyższym szczytem Antakrktydy - Górą Vinsona, 5140 m), G. Półwyspu Antarktycznego i in., jak też poszczególne samotne góry - nunataki. Zarówno lądolód, jak i lodowce górskie uchodzące bezpośrednio do morza, łączą się często w ogromne płyty lodu o grubości od 200 do 1300 m, częściowo pływające, częściowo zaś wsparte o dno morskie; są to tzw. lodowce lub lody szelfowe. Podłoże lądolodu antarktycznego zostało wgniecione pod naciskiem lodu średnio o ok. 600 m, obniżając się niekiedy do 2500 m poniżej poziomu morza. Gdyby nagle stopić lód Antarktydy stanowiący ok. 90% zasobów lodu świata, powierzchnia oceanów podniosłaby się o ok. 61 m, sam zaś kontynent rozpadłby się na większą wyspę wschodnioantarktyczną i kilka mniejszych wysp zachodnioantarktycznych. Lądolód, lodowce szelfowe i górskie Antarktydy uchodzące do morza produkują rocznie ogromne ilości gór lodowych. W ten sposób do oceanu powraca część wody, oceniana na 57 10 10 ton rocznie, zmagazynowanej na kontynencie w postaci lodu o objętości ok. 27 min km 3. Pod względem klimatycznym Antarktyda stanowi najzimniejszy obszar świata, o średniej rocznej temperaturze na wybrzeżu od -5 C do 17 C, na płaskowyżu lodowym zaś -55 C. Najniższa temperatura zanotowana na Antarktydzie (w radzieckiej stacji Wostok") wyniosła -88,3 C. Kontynent Antarktydy wraz z przyległymi wyspami antarktycznymi i dalej od niego położonymi wyspami subantarktycznymi, stanowi łącznie Antarktykę. Północną jej granicę przyjmuje się w strefie tzw. konwergencji antarktycznej (frontu polarnego), która oznacza pas zstępowania w dół bardzo zimnych wód powierzchniowych płynących od Antarktydy ku północy, stykających się tam z cieplejszymi wodami subantarktycznymi płynącymi ku południowi od Zwrotnika Koziorożca. Położenie konwergencji antarktycznej, która stanowi prawoskrętny (płynący ku wschodowi) prąd wokółantarktyczny, ulega zmianom w ciągu roku: w czasie zimy antarktycznej migruje ona ku północy, w czasie lata cofa się ku południowi, oscylując między 50 a 60 stopniem szerokości geograficznej południowej. Stąd też szerokość 60 S przyjęto jako północną granicę Układu o Antarktyce z 1959 r. DZIAŁANIE UKŁADU O ANTARKTYCE Układ o Antarktyce już ponad 25 lat służy pokojowej międzynarodowej współpracy naukowej i politycznej w tym rejonie świata. Jego działanie następuje drogą wzajemnej informacji i konsultacji państw prowadzących badania w Antarktyce, a przede wszystkim państw-stron konsultatywnych, których jest obecnie 18. Oprócz dwunastu państw, które sformułowały i podpisały Układ w 1959 r., a następnie ratyfikowały go w 1. 1960-61, należą tutaj także: Polska (od 17 IX 1977 r.), RFN (od 23 VI 1981 r.), Indie i Brazylia (od 12 IX 1983 r.), Chińska Republika Ludowa i Urugwaj (od 7 X 1985 r.). Z wyjątkiem Belgii i Norwegii wszystkie te państwa mają stałe stacje badawcze w Antarktyce. Państw, które ratyfikowały Układ jest łącznie 32. Odbywające się co dwa lata spotkania państw-stron konsultatywnych określają uzgodnione zasady postępowania, które jak dotychczas objęły m. in.: całkowitą ochronę
wszelkich antarktycznych ssaków i ptaków (z wyjątkiem kwot dopuszczalnych przez odpowiednie konwencje wielorybią i foczą), których odstrzał czy pozyskiwanie do hodowli, np. w zoo, są dozwolone wyłącznie dla celów badawczych, na podstawie zezwoleń wydawanych przez odpowiednie władze narodowe; ochronę innych zwierząt i szaty roślinnej Antarktyki, włącznie z zakazem wprowadzania nowych zwierząt i roślin do tego obszaru; wyznaczanie obszarów podlegających specjalnej ochronie (SPA Specially Protected Area); wyznaczanie na czas określony i podlegający rewizji (ewentualnemu przedłużeniu) obszarów o specjalnym znaczeniu naukowym (SSSI - Sites of Special Scientific Interest). Z inicjatywy państw-stron konsultatywnych Układu opracowano szereg ekspertyz na tematy związane z ochroną środowiska naturalnego Antarktyki. Konwencję Ochrony Fok Antarktycznych (obowiązuje od 1978 r.), Konwencję Ochrony Żywych Zasobów Antarktyki (CCAMLR - Convention on the Conservation of Antarctic Marine Living Resources; podpisana w 1980 r., ratyfikowana przez większość z 15 oryginalnych sygnatariuszy, w tym przez Polskę), i in. W ramach Układu o Antarktyce powołano również grupę ekspertów do spraw poszukiwań, rozpoznania i wydobycia surowców mineralnych Antarktyki (w 1. 1977-79), która od 1982 r. weszła w skład grupy roboczą wyższego szczebla Nieformalnych Spotkań na temat Konwencji Surowców Mineralnych Antarktyki. Odbyło się już dziewięć spotkań roboczych w 1.1982-86. Do czasu wynegocjowania tej konwencji, co przewiduje się w 1.1987-88, państwa-strony konsultatywne wprowadziły moratorium na działalność typu poszukiwawczego, rozpoznawczego i wydobywczego w odniesieniu do wszelkich surowców mineralnych Antarktyki. 7 NAUKOWY KOMITET BADAŃ ANTARKTYKI Oprócz organizacji rządów jaką reprezentują regularne spotkania państw-stron konsultatywnych Układu o Antarktyce, odbywające się co dwa lata, działa niezależnie Naukowy Komitet Badań Antarktyki SCAR (Scientific Committee on Antarctic Research), pozarządowa organizacja należąca do rodziny ICSU (International Council of Scientific Unions), powołana w 1958 r. początkowo jako Special Committee on Antarctic Research (obecna nazwa została wprowadzona w 1961 r.) przez 12 państw aktywnie działających w Antarktyce w czasie III MRG. Obecnie rodzina SCAR obejmuje 18 państw; oprócz 12 państw oryginalnych sygnotariuszy Układu o Antarktyce, także Polskę (od 1978 r.), RFN, NRD, Brazylię, Indie i Chińską Republikę Ludową. SCAR odbywa swoje spotkania co dwa lata, naprzemiennie z posiedzeniami państw-stron konsultatywnych Układu, na których poza obradami plenarnymi typu organizacyjnego i statutowego organizowane są sesje naukowe i prace zespołów w ramach stałych grup roboczych, których jest obecnie dziewięć: biologia;geodezja i kartografia; geologia;glacjologia; biologia człowieka i medycyna; logistyka; meteorologia; geofizyka litosfery; fizyka górnej atmosfery. Jest to również miejsce spotkań grup specjalistów, których jest obecnie siedem, w tym trzy nowe, powołane na XIX posiedzeniu SCAR w San Diego w 1986 r.: Struktura i ewolucja litosfery antarktycznej", Ewolucja środowisk kenozoicznych wysokich szerokości geograficznych półkuli południowej" i Ekologia Oceanu Południowego". SCAR jest organizatorem i sponsorem międzynarodowych sympozjów specjalistycz-
8 nych w zakresie nauk antarktycznych, przede wszystkim w zakresie biologii, ekologii i nauk o Ziemi, doradcą dla ONZ, UNESCO i państw Układu o Antarktyce, powołuje specjalne programy badawcze, jak na przykład,3adania biologiczne morskich antarktycznych systemów i zasobów" BIOMASS (Biological Investigations of Marine Antarctic Systems and Stocks). Ten zakrojony na wielką skalę program, w którego realizacji aktywnie partycypuje także Polska, objął już dwa eksperymenty antarktyczne, FIBEX (1980- -81) i SIBEX (1983-84), jak też jego przedłużenie SIBEX-2 faza (1986-87), zaś zakończenie projektu przewiduje się w 1989 r. PRZYSZŁOŚĆ ANTARKTYKI Przyszłość Antarktyki w świetle ponad 25-letnich doświadczeń pokojowej współpracy w tym regionie, w oparciu o dotychczasowy system traktatowy obejmujący Układ o Antarktyce i jego pochodne - konwencję żywych zasobów (CCAMLR), foczą, rejony ochronne (SPA, SSSI), jak też przygotowywaną obecnie konwencję surowców mineralnych, rysuje się dobrze. Istnieje zgodna opinia wśród wszystkich państw-stron konsultatywnych Układu, że jest on najlepszym instrumentem zapewnienia dalszej pokojowej współpracy w tym regionie świata i że tylko państwa aktywnie zaangażowane w sprawy antarktyczne są w stanie zadbać o Antarktydę z pożytkiem dla całej ludzkości. Wykorzystanie surowców mineralnych Antarktyki wydaje się być jeszcze sprawą odległą, o ile w ogóle nastąpi. Państwa-strony konsultatywne Układu negocjują tę konwencję, ale uważają jednak, że pozostawienie tak ogromnego obszaru jaki reprezentuje Antarktyka bez efektywnego nadzoru i opieki, która przewidywana jest przez konwencję, mogłoby spowodować różnego typu zagrożenia, zanieczyszczenie i degradację środowiska antarktycznego, a nawet jego zniszczenie. Antarktyka, jako najmniej przemysłowo skażony obszar Ziemi, stwarza poziom odniesienia dla wielu procesów globalnych, dostarczając poprzez badanie długich rdzeni lodowych danych co do zmian chemizmu atmosfery i charakteru klimatu w ciągu ostatnich ponad 200.000 lat. Da to zapewne podstawę do opracowania długoterminowych prognoz klimatycznych na najbliższe stulecia. Badania te pozwolą też na zrozumienie roli dwutlenku węgla w atmosferze, jako głównego czynnika modyfikującego klimat ziemski poprzez tzw. efekt cieplarniany". SUMMARY In 1986, an Anniversary' of 25 Years of International Co-operation in Antarctica was celebrated worldwide in commemoration of entry into force of the Antarctic Treaty on June 23, 1961. Poland ratified the Treatly already on June 8, 1961, and became its consultative party on September 17, 1977, moreover a full member of SCAR on May 22, 1978, following a substantial contribution to Antarctic sciences as a result of the Polish 1975-77 Antarctic Expeditions and opening a permanent scientific station - thę H. Arctowski Station (in 1977) on King George Island, South Shetland Islands CWest Antarctica). Another Polish station has been opened already in 1959 as the A. B. Dobrowolski Station in Bunger Hills (East Antarctica) following an agreement between the Polish and the USSR Academies of Sciences. This station was being in operation during two summer seasons, 1958-59 and 1978-79, and has been temporarily closed since then.
The lecture gives an information on operation of the Antarctic Treaty System which includes the Antarctic Treaty (1959) and related conventions (Seals; CCAMLR; Antarctic Mineral Resources Convention - in preparation), and SCAR, and the role of the System in international Society. 9