STOPA ŻYCIOWA POLAKÓW W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH Autor: Grzegorz Zajączkowski
SPIS TREŚCI: Rozdział strona Dochody rozporządzalne ludności 3 Wydatki gospodarstw domowych 4 Spożycie ilościowe artykułów żywnościowych 4 Warunki mieszkaniowe 5 Wyposażenie gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania 7 Grzegorz Zajączkowski, 2004 2
WSTĘP W niniejszym opracowaniu starałem się jak najlepiej scharakteryzować zmiany w poziomie życia Polaków w latach dziewięćdziesiątych. Nie jest to proste, gdyż okres ten charakteryzował się intensywnymi zmianami we wszystkich gałęziach działalności państwa. Po zmianie ustroju należało dostosować prawo i gospodarkę do realiów demokracji. Miało to ogromny wpływ na życie wszystkich obywateli. Zaczęły się pojawiać nowe towary, do Polski płynęły inwestycje z zagranicy, pierwszy raz zanotowano bezrobocie. Oczywiście proces ten był skomplikowany i nie ustrzeżono się błędów. Pomimo pozytywnych skutków reform dla większości Polaków, niektórym z nich pogorszyły się warunki życia w stosunku do okresu przed transformacją i uwidacznia się w życiu codziennym ich pauperyzacja. DOCHODY ROZPORZĄDZALNE LUDNOŚCI Chociaż w 1999 r. nominalnie dochód rozporządzalny gospodarstw domowych był wyższy o 7,2% niż przed rokiem realnie nie zmienił się praktycznie. Dużo lepsza sytuacja była w 1992 r. kiedy wzrost dochodów w ujęciu realnym wyniósł 5,5%. Można zaobserwować istotne zmiany w sytuacji dochodowej poszczególnych grup społecznych. W gospodarstwach pracowniczych w 1991 r. nastąpił wzrost w porównaniu do 1990 r. realnie o 2% a w 1999 r. o 0,9% w porównaniu z rokiem poprzednim. Gospodarstwa emerytów i rencistów odnotowały również wzrost, jednak bardziej zróżnicowany. W 1991 r. było to blisko 9% a 8 lat później tylko 1,3%. Gospodarstwa powiązane z rolnictwem odnotowały spadek, jednak również zróżnicowany. Spadek o 6,5% w gospodarstwach pracowniczo-chłopskich i 14% w gospodarstwach chłopskich był większy w 1991 r. niż w 1999 r. (odpowiednio spadek o 3,2% i 5,3%), w którym to roku o spadku dochodów realnych rolników zadecydowało obniżenie dochodów z indywidualnego gospodarstwa rolnego. Struktura dochodu. Z punktu widzenia charakterystyki warunków bytowych ludności ważna jest prezentacja zróżnicowania dochodów wewnątrz poszczególnych grup społecznoekonomicznych gospodarstw domowych. Zróżnicowanie to można wyrazić ilorazem przeciętnego dochodu na osobę w V i I grupie kwintylowej (odpowiednio dochód 20% osób o najwyższym dochodzie i 20% - o najniższym). Iloraz ten w dwóch najliczniej występujących w Polsce zbiorowościach gospodarstw domowych czyli pracowniczych oraz emerytów i rencistów kształtuje się następująco. W 1999 r. w gospodarstwach pracowników osoby z V kwintyla rozporządzały dochodem 4,6 krotnie wyższym niż osoby z I kwintyla. Iloraz ten dla 1990 r. wynosił tylko 3,65. W tej grupie społecznej wyraźnie widoczne jest pogłębienie różnicy pomiędzy najbogatszymi a najbiedniejszymi. Wolny rynek i odejście od pełnego zatrudnienia w gospodarce skutkuje coraz większymi różnicami w poziomie zamożności. Wśród emerytów i rencistów można zaobserwować podobną sytuację. W 1999 r. przewaga dochodów 20% osób najzamożniejszych nad dochodami 20% osób najuboższych była 3,6 krotna, a w 1990 r. 3,2 krotna. W tej grupie społecznej również można zaobserwować, że zróżnicowanie poziomu dochodu rozporządzalnego zwiększyło się. Grzegorz Zajączkowski, 2004 3
WYDATKI GOSPODARSTW DOMOWYCH Zasadnicze zmiany jakie zachodziły w latach dziewięćdziesiątych polegały na utrwalaniu się tendencji spadkowej udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem. Równocześnie utrzymywało się zróżnicowanie tych wydatków ze względu na miejsce zamieszkania. Udziały wydatków na żyw2nośc i napoje bezalkoholowe były najwyższe w gospodarstwach miejskich (47,2% w 1993 r., 37,7% w 1999 r.) oraz zamieszkujących w małych miastach liczących do 20 tys. Mieszkańców (41,5% w 1993 r., 31% w 1999 r.). Im większe miasto tym niższe są przeciętne udziały wydatków na tą grupę potrzeb. Powyższe dane wyraźnie ukazują również spadek udziały tych wydatków z upływem czasu. Konsekwentnie im mniejszy udział wydatków na artykuły żywnościowe tym więcej wydatków na towary nieżywnościowe i usługo, np. na wsi udziały te wzrosły z 48,1% w 1993 r. do 54,9% w 1999 r. Tendencja wzrostowa utrzymywała się również na mieszkania i wyposażenie mieszkań. Czynnikiem istotnie różnicującym strukturę wydatków jest sytuacja dochodowa rodzin. Najuboższe z nich są najbardziej obciążone wydatkami na zaspokojenie potrzeb podstawowych, czyli wydatkami na żywność, napoje bezalkoholowe i stałe opłaty mieszkaniowe. W 1999 r. w budżetach 20% osób o najniższych dochodach w gospodarstwach pracowników wydatki te stanowiły 58,7% a w gospodarstwach emerytów i rencistów 60,1%. Natomiast u 20% osób o najwyższych dochodach w obu analizowanych grupach rodzin, wydatki podstawowe nie sięgały połowy wydatków ogółem (u pracowników 33%, u emerytów i rencistów 44,8%). Zauważyć można tendencję do obniżania udziału wydatków podstawowych we wszystkich grupach społecznoekonomicznych. SPOŻYCIE Niezmiennie, jak wynika z badań budżetów gospodarstw domowych, spożycie żywności, jego wielkość i struktura związane są z przynależnością do określonej grupy społeczno ekonomicznej. Biorąc pod uwagę łączną miesięczną masę spożywczych artykułów żywnościowych (w kilogramach) podobnie jak w latach poprzednich można wyróżnić dwie podgrupy gospodarstw gospodarstwa o stosunkowo wysokim i stosunkowo niskim spożyciu. Wysokie spożycie charakteryzowało w 1999 r. gospodarstwa rolników, emerytów i rencistów łącznie oraz gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. W latach 90-tych w większości grup społeczno ekonomicznych z wyjątkiem gospodarstw pracujących na własny rachunek wystąpił spadek, w porównaniu z rokiem poprzednim, przeciętnej miesięcznej łącznej masy spożywanej żywności. Nastąpiło to głównie w wyniku spadku spożycia niektórych najbardziej podstawowych artykułów, a zwłaszcza ziemniaków, a także pieczywa, kasz, ryżu i płatków oraz mleka. W większości grup gospodarstw nastąpiło ograniczenie spożycia mąki. We wszystkich grupach odnotowano kilkuprocentowy spadek spożycia tłuszczów i olejów roślinnych. W większości grup, z wyjątkiem gospodarstw pracujących na własny rachunek, wystąpił spadek spożycia owoców i przetworów, a także ryb. Większość grup gospodarstw ograniczyła też spożycie warzyw. Jednocześnie we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zwiększyło się spożycie mięsa surowego, ale w większości nastąpił spadek spożycia przetworów Grzegorz Zajączkowski, 2004 4
mięsnych. Większość grup gospodarstw spożywała więcej cukru, jaj, masła i pozostałych tłuszczów zwierzęcych. Biorąc pod uwagę łączną miesięczną masę spożywanych artykułów żywnościowych można wyróżnić gospodarstwa o stosunkowo wysokim i stosunkowo niskim spożyciu. Pierwszą grupę tworzyły gospodarstwa rolników, emerytów i rencistów oraz gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwa rolne. W skład drugiej grupy wchodziły pozostałe. Przyczyn powyższego podziału nie da się uzasadnić różnicami w wysokości dochodów uzyskiwanych przez te grupy. W 1999 analogicznie jak w poprzednich latach najwyższy przeciętny dochód rozporządzalny na osobę uzyskały gospodarstwa pracujące na własny rachunek, zaś gospodarstwa pracowników były w znacznie korzystniejszej sytuacji pod tym względem, tak w porównaniu z gospodarstwami rolników jak i z gospodarstwami pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Wysokość spożycia żywności wykazywała większą zależność od przeciętnych miesięcznych wydatków na żywność na osobę. Nie występowała ona jednak z równą siłą we wszystkich podgrupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, np. rodziny pracujących na własny rachunek łączyły trzecią najwyższą pozycję pod względem tych wydatków z bardzo bliską najniższej w odniesieniu do łącznego miesięcznego spożycia żywności. Wzięcie pod uwagę struktury przeciętnego miesięcznego spożycia ujawnia przyczyny rozbieżności między pozycjami zajmowanymi przez niektóre grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych pod względem wysokości wydatków na żywność oraz pod względem łącznej masy spożywanych artykułów. Okazuje się, że przewaga gospodarstw rolników oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (podobnie jak gospodarstw emerytów i rencistów) nad gospodarstwami pracujących na własny rachunek spowodowana jest przede wszystkim wyższym spożyciem artykułów podstawowych, relatywnie tańszych jak mąka, pieczywo, kasze, płatki i ryż, ziemniaki, warzywa, mleko, płynne, tłuszcze zwierzęce (z wyjątkiem masła) oraz cukier. W przypadku spożycia mięsa i przetworów, a w tym szczególnie przetworów mięsnych przewaga gospodarstw rolników oraz gospodarstw użytkujących gospodarstwo rolne nad gospodarstwami pracujących na własny rachunek była relatywnie mniejsza. Jednocześnie te dwie ostatnie grupy, a zwłaszcza gospodarstwa pracujących na własny rachunek górowały nad tymi pierwszymi pod względem wysokości spożycia owoców i przetworów, masła, serów, ryb oraz wędlin wysokogatunkowych, a zatem droższych. WARUNKI MIESZKANIOWE Według stanu z 31 grudnia 1999 w Polsce było 1176,3 tys. Mieszkań zamieszkanych. Na koniec 1991 r. liczba ta wynosiła 11152 tys. (wzrost o 5,2%). W 1999 r. mieszkania w miastach (7883,5 tys.) stanowiły 67% ogółu mieszkań i ich udział podobnie jak udział liczby izb (65%) i powierzchni użytkowej mieszkań (61,3%) w stosunku do 1991 r. praktycznie nie zmienił się (zanotowano jedynie minimalny wzrost wszystkich wskaźników, jednak nie więcej niż o 1%). Grzegorz Zajączkowski, 2004 5
Mimo, iż z roku na rok poprawia się stopień wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne, to nadal istnieje zróżnicowanie między standardem zamieszkiwanych lokali w miastach i na wsi. W 1999 r. do mieszkań 11% badanych gospodarstw wiejskich jeszcze nie był doprowadzony wodociąg (pl. 1% gospodarstw miejskich), a gazu sieciowego nie miało ok. 83% mieszkań gospodarstw na wsi (w miastach ok. 25%). Ok. 43% mieszkań na wsi ogrzewana była jeszcze piecami (w dużej mierze na opał), a ¼ mieszkań pozbawiona była łazienki i ustępu spłukiwanego. W 1990 r. wodociągów brakowało w 22,4% badanych gospodarstw wiejskich i w 4,7% miejskich. Gazu sieciowego nie miało 93,7% mieszkań na wsi i 28,8% w mieście. Centralne ogrzewanie było tylko w 42,9% gospodarstw wiejskich i w 74,4% gospodarstw miejskich. Te wskaźniki obrazują postęp, który się dokonał w wyposażeniu mieszkań w te instalacje w latach 90-tych. W 1999r. największe braki występują w budynkach najstarszych, wzniesionych przed 1960 r. Rodziny zamieszkujące je odczuwały zwłaszcza brak ustępu spłukiwanego (w ¼ lokali) i łazienki (w 1/3 mieszkań). W dużej części budynków (ok. 65%) ogrzewano wodę lokalnie (piecyk, terma), a gaz dla jednej części mieszkań dostępny był z sieci a dla drugiej z butli. Lokalne centralne ogrzewanie miała ponad ¼ mieszkań, a prawie, w co drugim budynku z tego okresu były piece na opał, w co dziewiątym piece elektryczne lub gazowe. W mieszkaniach wyposażonych w cały kompleks instalacji technicznosanitarnych, tj. wodociąg, ustęp spłukiwany, łazienkę z doprowadzoną ciepłą wodą bieżącą, gazem sieciowym i zainstalowanym centralnym ogrzewaniem mieszkało w 1999 r. ok. 60% spośród badanych gospodarstw w miastach (ok. 52% miało także telefon) i 12.5% gospodarstw na wsi (w tym ok. 8% dysponowało telefonem w 1999 r.). Najrzadziej wszystkie ww. instalacje odnotowywano w mieszkaniach mieszczących się w budynkach sprzed 1946 r. (ok. 12%) i okresu powojennego do 1960 r. (ok. 30%). W budynkach z lat późniejszych, co najmniej drugi lokal miał wszystkie ww. instalacje. W mieszkaniach w pełni wyposażonych w ww. instalacje w 1999 r. 3,5-krotnie częściej mieszkały gospodarstwa o relatywnie wysokich dochodach (ok. 62% z V kwintyla) niż te, które osiągały najniższe dochody (ok. 18% z I kwintyla). Ogólne tendencje zmian warunków mieszkaniowych na wsi i w miastach w latach 1993-1999 Na wsi poprawił się standard zamieszkiwanych lokali. W mieszkaniach wyposażonych w cały kompleks instalacji techniczno-sanitarnych mieszkało w 1999 r. wprawdzie blisko 5-krotnie mniej gospodarstw wiejskich niż miejskich, ale w stosunku do 1993 r. 2-krotnie więcej (w miastach wzrost o ok. 14%; w 1993 połowa lokali miała te instalacje). Wzrósł także odsetek gospodarstw mających w swoim mieszkaniu telefon stacjonarny w miastach był to wzrost ponad 2-krotny, zaś na wsi 4-krotny. W ciągu tych 6 lat nieco poprawiły się warunki mieszkaniowe gospodarstw liczących nie więcej niż 4 osoby przy założeniu, że każda osoba ma do swojej dyspozycji 1 izbę. W stosunku do 1993 r. o 0,8 pkt. zmniejszył się odsetek gospodarstw 2-osobowych, o 1,,3 pkt. - 3-osobowych, a o 2,6 pkt 4-osobowych nie spełniających tego warunku. Grzegorz Zajączkowski, 2004 6
WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH W PRZEDMIOTY TRWAŁEGO UŻYTKOWANIA O poziomie życia ludności stanowi wyposażenie gospodarstwa domowego w tzw. Dobra trwałego użytku. Stopień nasycenia tymi dobrami świadczy o zamożności danej rodziny, a także w znacznej mierze kształtuje jej subiektywną ocenę własnej sytuacji materialnej. Można stwierdzić, że w 1999 r. powszechnie występującymi w polskich gospodarstwach były tylko dobra uważane za niezbędne dla ich funkcjonowania: odkurzacz, chłodziarkę, pralkę lub automat pralniczy, telewizor do odbioru w kolorze. Co drugie gospodarstwo miało magnetowid, radiomagnetofon, aparat fotograficzny, robot kuchenny, a prawie, co drugie maszynę do szycia, urządzenie umożliwiające odbiór programów telewizji satelitarnej lub kablowej, rośnie zaś odsetek gospodarstw mających odtwarzacz płyt kompaktowych i tzw. Wieżę, czyli stereofoniczny zestaw do odbierania, rejestracji i odtwarzania dźwięku. Coraz mniej gospodarstw posiada dobra starsze technologicznie. W gospodarstwach pojawia się także coraz więcej kuchenek mikrofalowych i komputerów osobistych wraz z oprzyrządowaniem (m.in. drukarki). Istotnym czynnikiem różnicującym wyposażenie gospodarstw domowych w wiele przedmiotów trwałego użytkowania jest poziom uzyskiwanych przez nie dochodów. Bez względu na aktualną sytuację dochodową zbliżony poziom wyposażenia gospodarstw ogółem w 1999 r. odnotowano w przypadku dóbr uznawanych za podstawowe w gospodarstwie domowym (radio, magnetofon, magnetofon, odkurzacz, chłodziarka, zamrażarka, robot kuchenny, maszyna do szycia). W niewielkim stopniu wielkość dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach wpływała na liczbę odbiorników telewizyjnych do odbioru kolorowego (więcej niż jeden), aparatów fotograficznych, a nawet samochodów. W miarę rosnącej wielkości dochodu przypadającego na osobę w rodzinie widać wyższy poziom wyposażenia m.in. w urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej, odtwarzacz płyt kompaktowych, wieżę, kamerę wideo, komputer i drukarkę, kuchenkę mikrofalową, zmywarkę do naczyń, a także magnetowid i automat pralniczy. Wyposażenie w przedmioty trwałego użytkowania w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych badanych gospodarstw były dość zróżnicowane. W 1999 r. podobnie jak w latach ubiegłych zdecydowanie najlepiej wyposażone (asortymentowo i ilościowo)we wszystkie analizowane przedmioty trwałego użytkowania były gospodarstwa pracownicze. Praktycznie wszystkie gospodarstwa miały telewizor kolorowy (wiele z nich więcej niż 1 egzemplarz), 67% - urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej/kablowej, 82% - magnetowid. Gospodarstwa te były równie dobrze wyposażone w nowoczesny sprzęt odtwarzający dźwięk (radiomagnetofon 7 szt. na 100 gospodarstw, wieża - 63 szt. odtwarzacz płyt kompaktowych 20 szt.). Sytuacja ta przedstawia się całkiem inaczej w 1990 r. Telewizor kolorowy był w 67 gospodarstwach na 100 badanych, magnetowid w 20. W statystykach nie ma ujętych urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej. Również dużo mniej gospodarstw było wyposażonych w radiomagnetofony (37 szt. na 100 gospodarstw) i inny nowoczesny sprzęt do odtwarzania dźwięku. W 1999 r. prawie, co trzecie gospodarstwo dysponowało komputerem (65% z nich również drukarką). Urządzenia te kilka razy rzadziej występowały w gospodarstwach pracowniczych na początku lat 90-tych. W 1999 r. około 91% gospodarstw miało automat pralniczy (63% Grzegorz Zajączkowski, 2004 7
w 1990 r.), co drugie zamrażarkę, czyli dwa razy więcej niż 9 lat wcześniej. U pracowników odnotowuje się także najwyższy odsetek rodzin dysponujących samochodem (83% w 1999 r., 33,2% w 1990 r.) Statystycznie każde gospodarstwo w 1999 r. powiązane z rolnictwem posiadało już telewizor kolorowy, co drugie- magnetowid, ale możliwość odbioru programów telewizji satelitarnej miało niespełna, co piąte gospodarstwo. Relatywnie rzadko w tych gospodarstwach odnotowywano komputer osobisty lub kamerę wideo. Częściej natomiast niż w innych gospodarstwach odnotowywano maszynę do szycia (u ponad połowy) i środki transportu (samochód osobowy, motocykl, motorowe i rower). Gospodarstwa emerytów i rencistów składające się przeciętnie z 2 osób tworzą często ludzie w starszym wieku. Na tle innych grup społecznoekonomicznych widoczne są ich odmienne zainteresowania (np. odbiorem programów telewizji satelitarnej, odsłuchiwaniem nagrań z odtwarzacza płyt kompaktowych lub z wieży i pracą na komputerze) i potrzeby (np. posiadania automatu pralniczego, zmywarki do naczyń, samochodu). Rodziny te przywiązują niekiedy mniejszą wagę do zmiany wyposażenia. W 1999 r. telewizora kolorowego ni odnotowano u 8% badanych gospodarstw, co najmniej co trzecie gospodarstwo spośród posiadających taki odbiornik miało zainstalowane urządzenie do odbioru programów telewizji kablowej lub satelitarnej, a co trzecie możliwość odtwarzania programów w magnetowidzie. W gospodarstwach prawie 2-krotnie więcej było odbiorników radiowych niż radiomagnetofonów, a zestawem do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (tzw. Wieża) dysponowało zaledwie, co ósme gospodarstwo. Rzadko które gospodarstwo dysponowało odtwarzaczem płyt kompaktowych, kamerą wideo, komputerem. Niespełna co trzecie gospodarstwo posiadało aparat fotograficzny. Co drugie gospodarstwo emerytów i rencistów miało w 1999 r. pralkę elektryczną lub automat pralniczy, prawie, co drugie maszynę do szycia, rower, co trzecie miało zamrażarkę, a zaledwie co szesnaste kuchenkę mikrofalową. Samochód osobowy posiadała ¼ badanych rodzin. Obserwuje się, iż gospodarstwa mające dany sprzęt dokonują jego wymiany na nowocześniejszy technologicznie (np. automatu pralniczego na pralko-suszarkę, chłodziarki na chłodziarko-zamrażarkę) lub dokupują kolejny egzemplarze (np. telewizora kolorowego, aparatu fotograficznego, roweru), a nastawiają się na pozyskanie nowych typów dóbr podnoszących standard życia (np. kuchenki mikrofalowej, zmywarki do naczyń) lub też zaspokajających zainteresowania ich członków (np. wieży hi-fi, czy też kamery wideo lub mikrokomputera). Do takich należą gospodarstwa pracujących na własny rachunek. Pozostałe grupy społecznoekonomiczne gospodarstw przede wszystkim zależnie od swoich potrzeb i możliwości finansowych starają się poprawić ilościowo i jakościowo stan wyposażenia w niezbędne dla funkcjonowania gospodarstwa dobra. Grzegorz Zajączkowski, 2004 8
BIBLIOGRAFIA 1. Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002 2. Warunki życia ludności w 1989 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1990 3. Warunki życia ludności w 1991 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1991 4. Gospodarka mieszkaniowa w 2000 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001 5. World development report 2000/2001 : attacking poverty : overview, The World Bank, Oxford University Press, Washington D.C. 2000 6. Błaszczak-Przybycińska I. (red.), Warunki życia gospodarstw domowych w Polsce w maju 1995 roku: stan, zagrożenia, perspektywy, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1995 7. Błaszczak-Przybycińska I. (red.), Warunki życia gospodarstw domowych w latach 1995 i 1996 : stan, zagrożenia, perspektywy, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997 8. Daszyńska M., Warunki życia ludności w 2000 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001 9. Golinowska S. (red.), Statystyczny opis jakości życia 1990-1995, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997 10. Siwiak K. (red.), Budżety gospodarstw domowych w 2000 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001 9