Opracowanie publikacji Preparation of the publication

Opracowanie publikacji Preparation of the publication GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia CSO, Social Surveys and Living Conditions Department kierujący supervisor dr Piotr Łysoń Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia Director of Social Surveys and Living Conditions Department zespół team Klaudyna Kaim, Sylwia Kucharczyk, Joanna Marzęcka, Elżbieta Król mapy (maps) Departament Badań Społecznych i Warunków Życia GUS; Lucyna Cuber, Elżbieta Niemiec, Marta Osuch Urząd Statystyczny w Krakowie. Projekt okładki Cover design Druk i oprawa Lidia Motrenko-Makuch Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN 2300-7974 Publikacja dostępna na http://www.stat.gov.pl/ Publication available on http://www.stat.gov.pl/

PRZEDMOWA Publikacja Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku po raz drugi ukazuje się pod takim tytułem i jest kontynuacją opracowania Pomoc społeczna infrastruktura, beneficjenci, świadczenia poświęconego wynikom badań statystycznych z zakresu pomocy społecznej oraz zagadnieniom związanym z polityką rodzinną. Publikacja Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku zawiera informacje o liczbie i strukturze placówek pomocy społecznej, ich pracownikach, wolontariuszach oraz o różnych formach udzielanej pomocy, a także o zbiorowości osób z tej pomocy korzystających. Znaczna część publikacji poświęcona jest zagadnieniom związanym z opieką nad dziećmi i młodzieżą pozbawionymi opieki rodzicielskiej (instytucjonalna i rodzinna piecza zastępcza). Znalazły się w niej również dane na temat żłobków i klubów dziecięcych, uzupełnione o nowe formy opieki nad małym dzieckiem oraz temat adopcji. Istotnym uzupełnieniem powyższych informacji są dane finansowe mówiące o skali przekazywanego beneficjentom wsparcia finansowego oraz o źródłach finansowania pomocy społecznej. Tabelaryczną część publikacji poprzedzają uwagi metodyczne i komentarz analityczny, w którym, jak w poprzedniej publikacji, zawarto analizę zróżnicowań terytorialnych. Uwagi metodyczne obejmują podstawowe wyjaśnienia i definicje pojęć stosowanych w sprawozdawczości statystycznej w 2013 r., będącej źródłem danych prezentowanych w części tabelarycznej. Poza danymi z badań GUS, w publikacji wykorzystano dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dotyczące świadczeń pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych, dane Ministerstwa Sprawiedliwości na temat adopcji a także dane Ministerstwa Finansów o wydatkach budżetu państwa i samorządów terytorialnych na pomoc społeczną. Ujęte w tablicach oraz w komentarzu analitycznym dane zaprezentowano dla kraju i poszczególnych województw, wybrane zagadnienia w podziale na podregiony, a w części tabelarycznej także według powiatów. Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia dr Piotr Łysoń

PREFACE The publication Social Assistance, Child and Family Services in 2013 appears for the second time and it is a successor of the study "Social Assistance Infrastructure, Beneficiaries, Benefits", devoted to the results of statistical researches on social assistance and issues connected with family policy. Social Assistance, Child and Family Services in 2013 includes information on the number and structure of social assistance centres, their employees, volunteers and on various forms of aid as well as on the population of beneficiaries. A significant part of the publication is dedicated to issues related to the care for children and young persons deprived of parental care (care and education centres, foster families). The publication also contains data on nurseries and children clubs, supplemented by new forms of child care and adoption. An important complement to the information above are financial data on the volume of financial support transferred to the beneficiaries and the social assistance value and sources of funding. The tabular part of the publication is preceded by methodical notes and analytical comment with analysis of territorial differences. The methodical notes include basic explanations and definitions used in the 2013 reporting, being the source of data presented in the tables. Apart from the data coming from the CSO research, the publication uses also the data of the Ministry of Labour and Social Policy on social assistance benefits, the data of the Ministry of Justice on adoptions as well as the data of the Ministry of Finance on the expenditures of the state budget and local government units on social assistance. The data included in the tables and the analytical comment are presented as total figures referring to the entire country, for particular regions as well as for subregions and powiats in the case of selected issues. Director Social Surveys and Living Conditions Department Piotr Łysoń, Ph.D.

SPIS TREŚCI Nr Str. PRZEDMOWA... x 3 CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE... x 19 1.1 Źródła danych statystycznych... x 19 1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne... x 21 1.3 Podstawowe definicje... x 22 CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY... x 31 2.1 Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą... x 31 2.1.1 Porównania międzywojewódzkie pieczy zastępczej... x 45 2.2 Adopcje... x 52 2.3 Wspieranie rodziny... x 53 2.4 Opieka nad dzieckiem do lat 3... x 54 2.5 Świadczenia rodzinne... x 60 2.6 Pomoc społeczna... x 63 2.6.1 Stacjonarne zakłady pomocy społecznej... x 63 2.6.1.1 Porównania międzywojewódzkie stacjonarnych zakładów pomocy społecznej... x 65 2.6.2 Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej... x 71 2.6.2.1 Porównania międzywojewódzkie świadczeń pomocy społecznej... x 75 2.6.3 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 Pomoc społeczna i 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... x 80 2.6.3.1 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej... x 81 CZĘŚĆ 3 TABLICE WYNIKOWE... x 91 Dział 3.1 Opieka nad dzieckiem i rodziną... x 91 Instytucjonalna piecza zastępcza w latach 2005 2013... 1 92 Instytucjonalna piecza zastępcza według województw... 2 93 Placówki socjalizacyjne według województw... 3 94 Placówki rodzinne według województw... 4 94 Placówki interwencyjne według województw... 5 95 Placówki specjalistyczno-terapeutyczne według województw... 6 95 Placówki łączące zadania według województw... 7 96 5

Nr Str. Placówki łączące zadania według funkcji i według województw... 8 97 Wolontariusze w instytucjonalnej pieczy zastępczej według województw... 9 98 Wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej według województw... 10 99 Wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej według wieku... 11 100 Wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych według wieku... 12 100 Wychowankowie placówek opiekuńczo wychowawczych według województw... 13 101 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według województw... 14 102 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według wieku... 15 103 Wychowankowie placówek rodzinnych według wieku... 16 103 Wychowankowie placówek rodzinnych według województw... 17 104 Wychowankowie placówek interwencyjnych według wieku.... 18 105 Wychowankowie placówek specjalistyczno-terapeutycznych według wieku... 19 105 Wychowankowie placówek interwencyjnych według województw... 20 106 Wychowankowie placówek specjalistyczno-terapeutycznych według województw... 21 107 Wychowankowie regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych według województw... 22 108 Wychowankowie placówek łączących zadania według wieku... 23 109 Wychowankowie regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych według wieku... 24 109 Wychowankowie placówek łączących zadania według województw... 25 110 Dzieci opuszczające instytucjonalną pieczę zastępczą według województw... 26 111 Dzieci opuszczające placówki opiekuńczo-wychowawcze według województw... 27 112 Dzieci opuszczające placówki socjalizacyjne według województw... 28 113 Dzieci opuszczające placówki rodzinne według województw... 29 114 Dzieci opuszczające placówki interwencyjne według województw... 30 115 Dzieci opuszczające placówki łączące zadania według województw... 31 116 Dzieci opuszczające placówki specjalistyczno-terapeutyczne, regionalne placówki opiekuńczo- -terapeutyczne i interwencyjne ośrodki preadopcyjne według województw... 32 117 Rodzinna piecza zastępcza według typu w latach 2005 2013... 33 118 Rodzinna piecza zastępcza według typu... 34 118 Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi według typu w latach 2012 2013... 35 119 Rodzinna piecza zastępcza ogółem według województw... 36 120 Rodziny zastępcze ogółem według województw... 37 121 6

Nr Str. Rodziny zastępcze spokrewnione według województw... 38 122 Rodziny zastępcze niezawodowe według województw... 39 123 Rodziny zastępcze zawodowe według województw... 40 124 Rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne według województw... 41 125 Rodziny zastępcze zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego według województw... 42 126 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze według województw... 43 127 Rodzinne domy dziecka według województw... 44 128 Rodzinna piecza zastępcza według województw, podregionów i powiatów.... 45 129 Dzieci w rodzinach zastępczych według typu w latach 2005 2013... 46 139 Dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej według województw... 47 140 Dzieci w rodzinach zastępczych według województw... 48 141 Dzieci w rodzinach zastępczych spokrewnionych według województw... 49 142 Dzieci w rodzinach zastępczych niezawodowych według województw... 50 143 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych według województw... 51 144 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych specjalistycznych według województw... 52 145 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego według województw... 53 146 Dzieci w zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem wielodzietnych rodzinach zastępczych według województw... 54 147 Dzieci w rodzinnych domach dziecka według województw... 55 148 Dzieci opuszczające rodzinną pieczę zastępczą w roku sprawozdawczym według województw... 56 149 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 57 150 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze spokrewnione w roku sprawozdawczym według województw... 58 151 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze niezawodowe w roku sprawozdawczym według województw... 59 152 Dzieci opuszczające zawodowe rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 60 153 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne w roku sprawozdawczym według województw... 61 154 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze zawodowe o charakterze pogotowia rodzinnego w roku sprawozdawczym według województw... 62 155 Dzieci opuszczające zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 63 156 Dzieci opuszczające rodzinne domy dziecka w roku sprawozdawczym według województw... 64 157 Adopcje w latach 2012 2013... 65 158 Placówki wsparcia dziennego w latach 2005 2013... 66 159 7

Nr Str. Placówki wsparcia dziennego według typu i według województw... 67 160 Wolontariusze w placówkach wsparcia dziennego według województw... 68 162 Placówki wsparcia dziennego według województw, podregionów i powiatów... 69 163 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 w latach 2005 2013... 70 173 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według czasu pracy placówki... 71 173 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według typu i województw... 72 174 Dzieci przebywające w placówkach opieki nad dziećmi do lat 3 według płci, wieku i województw... 73 175 Rodzaje udogodnień dla osób niepełnosprawnych w placówkach opieki nad dziećmi do lat 3 według typu 74 176 Nianie według płci i wieku... 75 176 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według województw, podregionów i powiatów... 76 177 Świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego... 77 187 Rodziny pobierające świadczenia rodzinne zależne od dochodu według liczby dzieci... 78 188 Dział 3.2 Pomoc społeczna... x 189 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według organów prowadzących w latach 2005 2013... 79 190 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według rodzaju placówki... 80 191 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według grup mieszkańców... 81 192 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw... 82 193 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według sektora i województw... 83 194 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw, podregionów i powiatów... 84 195 Pracujący w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według zawodów i województw... 85 205 Pracujący w domach pomocy społecznej według zawodów i województw... 86 205 Rodzaje udogodnień dla osób niepełnosprawnych w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według rodzaju placówki... 87 206 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej według wieku... 88 207 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej w latach 2005 2013... 89 212 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej według województw... 90 212 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej według źródeł finansowania pobytu... 91 213 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej według województw... 92 218 Kwoty udzielonych świadczeń pomocy społecznej według województw... 93 218 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie pieniężnej według województw... 94 219 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie niepieniężnej według województw... 95 220 8

Nr Str. Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności według województw... 96 221 Kwoty udzielonych w formie pieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł)... 97 222 Kwoty udzielonych w formie niepieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł) 98 223 Powody przyznania pomocy... 99 224 Wydatki z budżetu państwa na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 100 225 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną według wybranych rozdziałów budżetowych... 101 226 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 102 228 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... 103 229 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 104 230 SPIS WYKRESÓW Dzieci w pieczy zastępczej w latach 2005 2013... 1 31 Dzieci i młodzież w placówkach opiekuńczo-wychowawczych według grup wiekowych... 2 33 Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek opiekuńczo-wychowawczych w ciągu roku (dane w %)... 3 37 Rodzinna piecza zastępcza w latach 1995 2013... 4 34 Struktura rodzinnej pieczy zastępczej według liczby rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka oraz liczby dzieci... 5 35 Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi w latach 2005 2013... 6 35 Osoby prowadzące rodzinną pieczę zastępczą według wieku... 7 38 Rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci (liczba rodzin zastępczych i RDD oraz liczba dzieci)... 8 39 Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodzinną pieczę zastępczą... 9 39 Wskaźnik rozwodów a udział dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat... 10 40 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej... 11 40 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form pieczy zastępczej (RDD + rodziny zastępcze + placówki rodzinne) w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą... 12 41 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów... 13 49 Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki... 14 43 9

Nr Str. Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadających na jednego wolontariusza... 15 44 Liczba placówek dla dzieci w wieku do lat 3 w 2012 i 2013 r.... 16 54 Placówki dla dzieci w wieku do lat 3 w 2012 i 2013 r.... 17 55 Miejsca w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0 2 w 2012 i 2013 r..... 18 56 Dzieci w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 według wieku... 19 58 Nianie.... 20 59 Struktura wydatków oraz świadczeń rodzinnych według rodzaju świadczenia (w mln zł)... 21 61 Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku... 22 64 Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów... 23 67 Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami)... 24 68 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej... 25 69 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych... 26 70 Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 27 72 Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej... 28 73 Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej... 29 74 Wydatki roczne z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw.... 30 85 Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2013 r. a 2012 r. według województw... 31 76 Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2013 r. a 2012 r. według województw... 32 77 Struktura wydatków na świadczenia pieniężne..... 33 77 Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne... 34 78 Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw.... 35 85 Wydatki na świadczenia niepieniężne na jednego mieszkańca według województw... 36 86 Rodziny beneficjentów pomocy społecznej według przyczyn ubiegania się o pomoc oraz według województw.... 37 87 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 852... 38 87 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 853... 39 88 Udział jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853.... 40 89 Struktura wydatków jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca... 41 89 10

Nr Str. SPIS MAP Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych... 1 37 Rodzinna piecza zastępcza w podziale na miasto i wieś... 2 38 Dzieci w wieku 0 17 lat umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat według podregionów... 3 41 Udział procentowy dzieci w wieku 0 17 lat korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą według podregionów... 4 42 Dzieci w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0 17 lat na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej w liczbie wychowanków ogółem według podregionów.... 5 42 Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka na 10 tys. ludności według powiatów.... 6 43 Miejsca w placówkach dla dzieci do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0 2 według podregionów... 7 44 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej... 8 67 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0 17 lat według podregionów... 9 69 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności... 10 70 Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin... 11 86 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca... 12 88 11

CONTENTS No. Page PREFACE... x 4 PART 1 METHODICAL NOTES... x 19 1.1 Sources of statistical data... x 19 1.2 Basic methodical explanations... x 21 1.3 Basic definitions... x 22 PART 2 ANALYTICAL COMMENT... x 31 2.1 Foster care provided to children and young people... x 31 2.1.1 Intervoivodship comparison of foster care... x 45 2.2 Adoptions... x 52 2.3 Family support... x 53 2.4 Care for a child up to the age of 3... x 54 2.5 Family allowances... x 60 2.6 Social assisntance... x 63 2.6.1 Stationary social welfare facilities... x 63 2.6.1.1 Intervoivodship comparison of stationary social welfare facilities... x 65 2.6.2 Monetary and non-monetary benefits in sphere of social assistance system... x 71 2.6.2.1 Intervoivodship comparison of social assistance benefits... x 75 2.6.3 Expenditures of the state budget in budget classification: 852 social assistance and 853 other tasks in sphere of social policy... x 80 2.6.3.1 Expenditure of local government budget in budget classification: 852 and 853... x 81 PART 3 TABLES... x 91 Section 3.1 Child and family services... x 91 Institutional foster care in 2005 2013... 1 92 Intitutional foster care by voivodships... 2 93 Socialization centres by voivodships... 3 94 Family centres by voivodships... 4 94 Intervention centres by voivodships... 5 95 Specialist therapy centres by voivodships... 6 95 Centres combining tasks by voivodships... 7 96 Centres combining tasks by function and by voivodships... 8 97 12

No. Page Volunteers in intitutional foster care by voivodships... 9 98 Residents of institutional foster care by voivodships... 10 99 Residents of institutional foster care by age... 11 100 Residents of care and education centres by age... 12 100 Residents of care and education centres by voivodships... 13 101 Residents of socialization centres by voivodships... 14 102 Residents of socialization centres by age... 15 103 Residents of family centres by age... 16 103 Residents of family centres by voivodships... 17 104 Residents of intervention centres by age... 18 105 Residents of specialist therapy centres by age... 19 105 Residents of intervention centres by voivodships... 20 106 Residents of specialist therapy centres by voivodships... 21 107 Residents of regional care and therapy centres and pre-adoptive intervention centres by voivodships... 22 108 Residents of centres combining tasks by age... 23 109 Residents of regional care and therapy centres and pre-adoptive intervention centres by age... 24 109 Residents of centres combining tasks by voivodships... 25 110 Children leaving institutional foster care by voivodships... 26 111 Children leaving care and education centres by voivodships... 27 112 Children leaving socialization centres by voivodships... 28 113 Children leaving family centres by voivodships... 29 114 Children leaving intervention centres by voivodships... 30 115 Children leaving centres combining tasks by voivodships... 31 116 Children leaving specialist therapy centres, regional care and therapy centres and pre-adoptive intervention centres by voivodships... 32 117 Family foster care by type in 2005 2013... 33 118 Family foster care by type... 34 118 Family foster care in urban and rural areas by type in 2012 2013... 35 119 Family foster care by voivodships... 36 120 Foster families by voivodships... 37 121 13

No. Page Related foster families by voivodships... 38 122 Not professional foster families by voivodships... 39 123 Professional foster families by voivodships... 40 124 Professional specialized foster families by voivodships... 41 125 Professional foster families performing the function of a family emergency house by voivodships... 42 126 Professional not related to child with many children foster families by voivodships... 43 127 Foster homes by voivodships... 44 128 Family foster care by voivodships, subregions and powiats... 45 129 Children in family foster care by type in 2005 2013... 46 139 Children in family foster care by voivodships... 47 140 Children in foster families by voivodships... 48 141 Children in related foster families by voivodships... 49 142 Children in not professional foster families by voivodships... 50 143 Children in professional foster families by voivodships... 51 144 Children in professional specialized foster families by voivodships... 52 145 Children in professional foster families performing the function of a family emergency house by voivodships... 53 146 Children in professional not related to the child foster families with many children by voivodships... 54 147 Children in foster homes by voivodships... 55 148 Children leaving family foster care during the year by voivodships... 56 149 Children leaving foster families during the year by voivodships... 57 150 Children leaving related foster families during the year by voivodships... 58 151 Children leaving not professional foster families during the year by voivodships... 59 152 Children leaving professional foster families during the year by voivodships... 60 153 Children leaving professional specialized foster families during the year by voivodships... 61 154 Children leaving professional foster families performing the function of a family emergency house during the year by voivodships... 62 155 Children leaving professional not related to the child foster families with many children during the year by voivodships... 63 156 Children leaving foster homes during the year by voivodships... 64 157 Adoptions in 2012 2013... 65 158 14

No. Page Day-support centres in 2005 2013... 66 159 Day-support centres by type and by voivodships... 67 160 Volunteers in day-support centres by voivodships... 68 162 Day-support centres by voivodships, subregions and powiats... 69 163 Facilities for children up to the age of 3 in 2005 2013... 70 173 Facilities for children up to the age of 3 according the daily working time... 71 173 Facilities for children up to the age of 3 by type and by voivodships... 72 174 Children staying in facilities for children up to the age of 3 by sex, age and voivodships... 73 175 Adaptation for disabled people in facilities for children up to the age of 3 by type... 74 176 Niannies by age and sex... 75 176 Facilities for children up to the age of 3 by voivodsehips, subregions and powiats... 76 177 Family benefits and alimony fund benefits... 77 187 Families receiving family benefits dependent on income by number of children... 78 188 Section 3.2 Social assistance... x 189 Stationary social welfare faclities by governing bodys in 2005 2013... 79 190 Stationary social welfare facilities by type... 80 191 Stationary social welfare facilities by groups of residents... 81 192 Stationary social welfare facilities by voivodships... 82 193 Stationary social welfare facilities by ovnership sector and voivodships... 83 194 Stationary social welfare facilities by voivodships, subregions and powiats... 84 195 Employed persons in stationary social welfare facilities by professions and voivodships... 85 205 Employed persons in social assistance houses by professions and voivodships... 86 205 Adaptation for disabled people in stationary social welfare facilities by type... 87 206 Residents of stationary social welfare facilities by age... 88 207 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses in 2005 2013... 89 212 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses by voivodships... 90 212 Residents of stationary social welfare facilities by residence financing sources... 91 213 Recipients of social assistance benefits by voivodships... 92 218 Amount of social assistance benefits granted by voivodships... 93 218 15

No. Page Recipients of monetary social assistance benefits by voivodships... 94 219 Recipients of non monetary social assistance benefits by voivodships... 95 220 Recipients of social assistance benefits per 10 thous. population by voivodships... 96 221 Amount of monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 97 222 Amount of non-monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 98 223 Reasons of assigning help... 99 224 Expenditure of the state budget on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 100 225 Expenditure of local government budgets on social assistance by selected budget chapters... 101 226 Expenditure of local government budgets on other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 102 228 Expenditure of local government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy.. 103 229 Expenditure of local government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 104 230 GRAPHS Children in foster care in 2005 2013... 1 31 Children and youth in care and education centres by age... 2 33 Children up to age of 18 who left round-the clock centres during the year (in %)... 3 37 Family foster care in 1995 2013... 4 34 The structure of family foster care by type... 5 35 Family foster care in urban and rural areas in 2005 2013... 6 35 Persons running family foster care... 7 38 Family foster care by number of taken children (number of foster families and foster homes and number of children)... 8 39 Children up to age of 18 who left family foster care... 9 39 Divorce index to the share of children up to the age of 18 in foster care per 1 thous. population aged up to 18... 10 40 The index of children up to the age of 18 in institutional foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the share of children from family centres in number of children staying in institutional foster care... 11 40 The index of children up to the age of 18 covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms (foster homes + foster families + family centres) in the number of children covered by foster care... 12 41 The index of children up to the age of 18 covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms in the number of children covered by foster care by subregions... 13 49 16

No. Page Children in day-support centres per 1 thous. population to the size of the centre... 14 43 Average number of residents in day-support centres per one volunteer... 15 44 Number of facilities for children up to the age of 3 in 2012 2013... 16 54 Facilities for children up to the age of 3 in 2012 2013... 17 55 Places in facilities for children up to the age of 3 per 1 thous. population aged up to 3 in 2012 2013... 18 56 Children in facilities for children up to the age of 3 by age... 19 58 Nannies... 20 59 Structure of expenditures and family allowances (in mln zl)... 21 61 Residents of stationary social welfare facilities by age... 22 64 Residents of stationary social welfare facilities by wards... 23 67 Strukture of stationary social welfare facilities (including branches)... 24 68 Children in stationary social welfare facilities... 25 69 Residents of stationary social welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill... 26 70 Number of families receiving benefits by reasons (in thous.)... 27 72 Number of persons reciving benefits by type of assistance... 28 73 Amount of benefits by type of assistance... 29 74 Annual expenditures from social assistance system per one beneficiary and per capita by voivodships... 30 85 Differences in amounts of expenditures from social assistance system between 2013 and 2012 by voivodships... 31 76 Nominal and real changes of expenditures from social assistance system between 2013 and 2012 by voivodships... 32 77 Structure of expenditures on monetary benefits... 33 77 Structure of expenditures on non-monetary benefits... 34 78 Expenditure on monetary benefits per capita by voivodships... 35 85 Expenditure on non-monetary benefits per capita by voivodships... 36 86 Families of beneficiaries of social assistance by causes of applying for help in voivodships... 37 87 Structure of state budget expenditures in budget division 852... 38 87 Structure of state budget expenditure in budget division 853... 39 88 Share of local government entieties in expanditures in budget divisions: 852 and 853... 40 89 Structure of local government entieties in expanditures in budget divisions 852 and 853 per capita... 41 89 17

No. Page MAPS Places in care and education centres... 1 37 Family foster care in urban and rural areas... 2 38 Children up to the age of 18 in foster care per 1 thous. population aged up to 18 by subregions... 3 41 The percentage of children up to the age of 18 in family forms of care among children up to the age of 18 covered by foster care by subregions... 4 42 Cildren up to the age of 18 in family and institutional foster care per 1 thous. population aged up to 18 and the share of residents of family centres or family foster care in the total number of residents by subregions... 5 42 Foster families and foster homes per 10 thous. by powiats... 6 43 Places in facilities for children up to the age of 3 per 1 thous. population aged up to 3 by subregions... 7 44 Stationary social welfare facilities... 8 67 Children in stacionary welfare facilities per 10 thous. population aged up to 18 by subregions... 9 69 Residents of stationary welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill persons per 10 thous. population... 10 70 Social assistance beneficiaries with family members... 11 86 Expenditure of local government entities in the budget divisions: 852 and 853 per capita... 12 88 18

CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE 1.1 Źródła danych statystycznych Podstawowym źródłem informacji prezentowanych w publikacji są wyniki badań statystycznych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, dane pozyskane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Sprawiedliwości, jak również dane Ministerstwa Finansów za 2012 i 2013 r. Wszystkie prace realizowane są zgodnie z Programem Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. W ramach sprawozdawczości Głównego Urzędu Statystycznego badane były: instytucjonalna piecza zastępcza (PS-01), rodzinna piecza zastępcza (PS-02), zakłady stacjonarne pomocy społecznej (PS-03), żłobki i kluby dziecięce (OD-1). W badaniu instytucjonalnej pieczy zastępczej gromadzone są przede wszystkim dane na temat placówek opiekuńczo-wychowawczych i placówek wsparcia dziennego, ich liczbie według typu placówki, liczbie dzieci i młodzieży przebywających w placówkach według stanu w dniu 31.XII oraz w ciągu roku a także na temat wybranych cech społeczno-demograficznych wychowanków (PS-01). W przypadku rodzinnej pieczy zastępczej przedmiotem badania jest liczba rodzin poszczególnych typów oraz rodzinnych domów dziecka (RDD), liczba dzieci przebywających w rodzinach zastępczych i RDD według stanu na dzień 31 XII, a także wybrane cechy społeczno- -demograficzne dzieci oraz osób pełniących funkcję rodziny zastępczej i RDD (PS-02). Sprawozdania sporządzane są zbiorczo dla poszczególnych typów rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka przez powiatowe centra pomocy rodzinie i miejskie ośrodki pomocy społecznej. W sprawozdaniu PS-03 dotyczącym zakładów stacjonarnych pomocy społecznej gromadzone są dane o ich liczbie i miejscach, o liczbie mieszkańców według płci i wieku oraz źródłach finansowania pobytu (np. z emerytury lub renty, zasiłku stałego pomocy społecznej, pełna odpłatność gminy/budżetu państwa itp.) w poszczególnych rodzajach i typach placówek. Ponadto zbierane są dane o liczbie osób oczekujących na umieszczenie w zakładach, jak również liczbie osób pracujących w placówkach według zawodów (PS-03). Informacji o działalności instytucjonalnych form opieki nad dziećmi do lat 3 (liczba placówek i miejsc, liczba dzieci tam przebywających z uwzględnieniem ich wieku i płci, zatrudniony personel) dostarczyło sprawozdanie OD-1, które zastąpiło obowiązujący do 2010 r. formularz ZD-6 Sprawozdanie żłobka. Źródłem informacji o świadczeniach pomocy społecznej jest roczne sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, 19

w naturze i usługach za styczeń grudzień 2013 (MPiPS-03). Jak zapisano w objaśnieniach do sprawozdania MPiPS-03: Kwota łączna świadczeń w danym okresie sprawozdawczym jest wielkością teoretyczną, tzn. nie uwzględnia sytuacji, gdy dane świadczenia z różnych przyczyn nie są wypłacone. Ponadto wielkości w sprawozdaniu nie są korygowane o refundacje ani o zwroty w wyniku nienależnie pobranych świadczeń. Dane na temat świadczeń rodzinnych pochodzą z Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2013 r. zamieszczonej na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Informacje dotyczące wydatków z budżetu państwa i z budżetów samorządów terytorialnych zostały opracowane na podstawie danych Ministerstwa Finansów, pochodzących z rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetu państwa (Rb-28) i rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego (Rb-28S). Podstawę prawną określającą procesy związane z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych w budżecie państwa oraz w budżetach jednostek samorządu terytorialnego (gmin, miast na prawach powiatu, powiatów, województw) dla lat 2010 2013 stanowi ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jednolity Dz. U. 2013 poz. 885 z późn. zm.), a w przypadku gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego również: ustawa o samorządzie gminnym, powiatowym, województwa (tekst jednolity Dz. U. 2013 poz. 594-596, z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jednolity Dz. U. 2010 Nr 80, poz. 526, z późn. zm.). Dane o wydatkach budżetowych według działów w latach 2011-2013 opracowano zgodnie z klasyfikacją dochodów i wydatków budżetowych obowiązującą na mocy rozporządzeń Ministra Finansów z lat 2010-2013. Dane ze źródeł administracyjnych dotyczące beneficjentów środowiskowej pomocy społecznej, w szczególności informacje o gospodarstwach domowych i członkach gospodarstw, którzy otrzymali pomoc świadczoną przez gminy w miejscu zamieszkania na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej znajdą się w informacji sygnalnej "Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej w 2013 r." 20

1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne 1. Funkcjonowanie pieczy zastępczej, w tym placówek opiekuńczo-wychowawczych, rodzin zastępczych, jak również placówek wsparcia dziennego określa ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 135, z późn. zm.). 2. Obecny system pomocy społecznej funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 182 z późn. zm.), według której dokonano podziału na świadczenia pieniężne i niepieniężne. Prawo do świadczeń w tym systemie przysługuje osobom i rodzinom, które nie są w stanie same pokonać trudnych sytuacji życiowych, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Podstawowym warunkiem przyznania pomocy jest zaistnienie jednego z problemów określonych w ustawie, a w przypadku świadczeń pieniężnych dochód, którego wysokość nie przekracza kryteriów dochodowych ustalonych w oparciu o próg interwencji socjalnej 1. W przypadku niektórych świadczeń kryterium dochodowe może być podwyższone uchwałą rady gminy. 3. Aktualny system świadczeń rodzinnych został wprowadzony 1 maja 2004 r. Podstawę prawną systemu stanowi ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 1456 z późn. zm.). Głównym źródłem informacji o funkcjonowaniu ustawy są przygotowywane przez gminy raz na kwartał sprawozdania z realizacji zadań przewidzianych w ustawie o świadczeniach rodzinnych. Sprawozdania mają charakter rzeczowofinansowy, a ich zakres określa w odniesieniu do danych za 2013 r. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 maja 2006 r. w sprawie trybu przekazywania środków finansowych na wypłaty świadczeń rodzinnych oraz sposobu sporządzania sprawozdań rzeczowo-finansowych. 4. Placówki opieki nad małym dzieckiem działają zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. 2011 Nr 45, poz. 235 z późn. zm.). 5. Wymienione w badaniach PS-03, OD-1 poszczególne rodzaje udogodnień nie muszą spełniać wymogów zawartych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. Według realizatorów badania, w grupie platformy/podjazdy/pochylnie mogły znaleźć się również podjazdy dla wózków dziecięcych (szczególnie w przypadku żłobków). 6. Począwszy od 2007 r., w badaniu zakładów stacjonarnych wprowadzono zmiany metodologiczne, wynikające z przepisów ustawy o pomocy społecznej. Uwzględniono fakt, że część placówek, szczególnie domy pomocy społecznej, może świadczyć usługi dla więcej niż jednej grupy mieszkańców. W wielu przypadkach mówienie o zakładzie, np. dla osób w podeszłym wieku było nieadekwatne do sytuacji, bowiem znajdował się tam również oddział dla osób, np. przewlekle somatycznie chorych. Często zakład ten liczony był dwa razy. Otrzymano informację zarówno 1 Próg interwencji socjalnej jest ustalany na podstawie badania przeprowadzonego z uwzględnieniem zawartości koszyka dóbr i usług zapewniających zaspokojenie potrzeb egzystencjalnie niezbędnych oraz wysokości cen towarów i usług. 21

o liczbie zakładów liczonych jeden raz, tj. równej liczbie podmiotów sprawozdawczych, jak również o liczbie zakładów uwzględniającej oddziały w obrębie placówek, co zostało zaprezentowane w tablicach. 7. Podziału na województwa dokonano według lokalizacji jednostek. 8. Ze względu na zaokrąglenia niektóre wartości w publikacji mogą się nie sumować. 1.3 Podstawowe definicje 2 Instytucjonalna piecza zastępcza 1. Instytucjonalna piecza zastępcza jest sprawowana w formie: placówki opiekuńczo-wychowawczej; regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej; interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego. 2. Placówka opiekuńczo-wychowawcza zapewnia dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej całodobową ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne, religijne, a także gwarantuje korzystanie z przysługujących na podstawie odrębnych przepisów świadczeń zdrowotnych i kształcenia. Placówką kieruje dyrektor. Wyróżniamy następujące typy placówek: placówka socjalizacyjna zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne; realizuje przygotowany we współpracy z asystentem rodziny plan pomocy dziecku; umożliwia kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi; podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny; zapewnia dziecku dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych; obejmuje dziecko działaniami terapeutycznymi; zapewnia korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych; placówka interwencyjna zapewnia doraźną opiekę nad dzieckiem w czasie trwania sytuacji kryzysowej, w szczególności placówka jest obowiązana przyjąć dziecko w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia mu opieki; placówka rodzinna wychowuje dzieci w różnym wieku, w tym dorastające i usamodzielniające się; umożliwia wspólne wychowanie i opiekę licznemu rodzeństwu; w tym samym czasie w placówce może przebywać nie więcej niż 8 wychowanków; 2 Definicje zaczerpnięto z ustaw: o pomocy społecznej, o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, o świadczeniach rodzinnych, o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. 22

placówka specjalistyczno-terapeutyczna sprawuje opiekę nad dzieckiem o indywidualnych potrzebach, w szczególności: legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, wymagającym stosowania specjalnych metod wychowawczych i specjalistycznej terapii; wymagającym wyrównywania opóźnień rozwojowych i edukacyjnych; placówka zapewnia zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensujące braki w wychowaniu w rodzinie i przygotowujące do życia społecznego, a dzieciom niepełnosprawnym także odpowiednią rehabilitację i zajęcia rewalidacyjne; placówka łącząca zadania placówek zapewnia opiekę oraz wychowanie poprzez realizację zadań przewidzianych dla placówki typu: socjalizacyjnego, interwencyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego. 3. Regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna umieszczane są w niej dzieci, które ze względu na stan zdrowia wymagają stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji i nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. W tym samym czasie można w niej umieścić nie więcej niż 30 dzieci. 4. Interwencyjny ośrodek preadopcyjny umieszcza się w nim dzieci do ukończenia pierwszego roku życia, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. W ośrodku, w tym samym czasie, można umieścić nie więcej niż 20 dzieci. 5. Placówka wsparcia dziennego wspiera funkcje opiekuńcze i wychowawcze rodziny. Może być prowadzona w formie: opiekuńczej, w tym kół zainteresowań, świetlic, klubów i ognisk wychowawczych; zapewnia dziecku opiekę i wychowanie, pomoc w nauce, organizację czasu wolnego, zabawę i zajęcia sportowe oraz rozwój zainteresowań; specjalistycznej organizuje zajęcia socjoterapeutyczne, terapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne oraz logopedyczne; realizuje indywidualny program korekcyjny, program psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w szczególności terapię pedagogiczną, psychologiczną i socjoterapię; pracy podwórkowej realizowanej przez wychowawcę, polegającej na działaniach animacyjnych i socjoterapeutycznych; w połączonych formach, tj. łączących zadania placówki opiekuńczej, specjalistycznej i pracy podwórkowej. 23

Rodzinna piecza zastępcza 6. Rodzinna piecza zastępcza sprawowana jest w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Polega na pracy z rodziną, ukierunkowanej na umożliwienie powrotu dziecka do rodziny. W sytuacji, gdy jest to niemożliwe, prowadzone są działania pozwalające na przysposobienie dziecka lub przygotowanie go do samodzielnego i odpowiedzialnego życia poprzez zaspokojenie potrzeb bytowych, zdrowotnych, emocjonalnych, edukacyjnych, kulturalno-rekreacyjnych. Formami rodzinnej pieczy zastępczej są: rodzina zastępcza; rodzinny dom dziecka. 7. Rodzina zastępcza zapewnia opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej; może też być ustanowiona dla dziecka niedostosowanego społecznie. Wyróżniamy następujące typy rodzin zastępczych: rodzina zastępcza spokrewniona tworzona przez wstępnych lub rodzeństwo dziecka; przysługuje jej pomoc finansowa na utrzymanie dziecka; rodzina zastępcza niezawodowa tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; przysługuje jej świadczenie pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka; w rodzinie umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa); rodzina zastępcza zawodowa tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; oprócz świadczenia pieniężnego na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka otrzymuje ona także wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji rodziny zastępczej; w rodzinie tej umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa); może działać m.in. jako: rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego przyjmuje dziecko na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną, na wniosek rodziców dziecka lub innej osoby, w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie 3 ; rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna umieszcza się w niej w szczególności: dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, dzieci na 3 Art. 12a ustawy z dnia 29 VII 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 Nr 180, poz. 1493). 24

podstawie art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich 4, małoletnie matki z dziećmi. 8. Rodzinny dom dziecka (RDD) tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim. W tym samym czasie może w nim przebywać nie więcej niż 8 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa). Opieka nad dziećmi do lat 3 9. Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 organizowana jest w formie żłobka, oddziału żłobkowego, klubu dziecięcego lub innej jednostki, a także sprawowana przez dziennego opiekuna oraz nianię. 10. Żłobek instytucja wpisana do rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, w której sprawowana jest opieka nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia, w wymiarze do 10 godzin względem każdego dziecka. 11. Klub dziecięcy instytucja wpisana do rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, w której sprawowana jest opieka nad dziećmi w wieku od ukończenia 1 roku życia, w wymiarze do 5 godzin względem każdego dziecka. 12. Inna jednostka podmiot inny niż żłobek i klub dziecięcy prowadzący działalność gospodarczą polegającą na sprawowaniu opieki nad dziećmi; zobowiązany w okresie do 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, do spełnienia warunków określonych w ustawie i wpisania się do rejestru żłobków i klubów dziecięcych. 13. Dzienny opiekun osoba fizyczna zatrudniana przez gminę na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Dzienny opiekun sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia. 14. Niania osoba fizyczna sprawująca opiekę nad dziećmi na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanej umową uaktywniającą. Niania sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia. Umowa uaktywniająca zawierana jest w formie pisemnej między nianią a rodzicami albo rodzicem samotnie wychowującym dziecko. ZUS opłaca składki za nianię od kwoty wynagrodzenia nie większej niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę, zaś od nadwyżki tej kwoty, składki płaci rodzic dziecka. 4 Ustawa z dnia 26 X 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. 2010 Nr 33, poz. 178, z późn. zm.). 25

Świadczenia rodzinne 15. Świadczeniami rodzinnymi są: zasiłek rodzinny; dodatki do zasiłku rodzinnego; świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny, specjalny zasiłek opiekuńczy, świadczenie pielęgnacyjne; dwa rodzaje zapomóg związanych z urodzeniem się dziecka. Głównymi kryteriami uprawniającymi do świadczeń rodzinnych są: posiadanie dziecka na utrzymaniu oraz przeciętny miesięczny dochód, w przeliczeniu na osobę w rodzinie. Niezależnie od dochodu przyznawane są: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne. 16. Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka i przysługuje: rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka, opiekunowi faktycznemu dziecka, osobie uczącej się. Zasiłek przysługuje na dziecko do ukończenia 18 lat. Jeżeli dziecko nie kontynuuje nauki, to z dniem osiągnięcia 18 lat, rodzic traci prawo do zasiłku rodzinnego na to dziecko. Stosowane w ustawie o świadczeniach rodzinnych określenie do ukończenia 18 lat odpowiada w sporządzanym przez GUS bilansie ludności grupie wieku do lat 17. Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki (można pobierać jednocześnie kilka dodatków) z następujących tytułów: urodzenia dziecka (świadczenie jednorazowe); opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego; samotnego wychowywania dziecka; wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej; kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego; rozpoczęcia roku szkolnego; podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania. 17. Świadczenia opiekuńcze świadczenie pielęgnacyjne, zasiłek pielęgnacyjny i specjalny zasiłek opiekuńczy. 18. Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje osobom, na których zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym 5 ciąży obowiązek alimentacyjny (rodzice dziecka, krewni w linii prostej, rodzeństwo, rodzina zastępcza spokrewniona z dzieckiem), a także opiekunowi faktycznemu dziecka (osoba, która opiekując się dzieckiem wystąpiła do sądu o przysposobienie 5 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity Dz. U. z 2012 r. poz. 788). 26

tego dziecka), jeżeli rezygnują lub nie podejmują pracy zawodowej, by zajmować się osobą niepełnosprawną wymagającą szczególnej opieki. 19. Zasiłek pielęgnacyjny przeznaczony jest dla niepełnosprawnych dzieci i niepełnosprawnych osób dorosłych oraz dla osób, które ukończyły 75 lat. Do zasiłku pielęgnacyjnego nie mają prawa osoby, które nabyły uprawnienie do dodatku pielęgnacyjnego wypłacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przyznawany jest nie na okres zasiłkowy, lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności. 20. Specjalny zasiłek opiekuńczy 6 przyznawany jest osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788 i 1529) ciąży obowiązek alimentacyjny oraz małżonkom, jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania stałej opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. 21. Zapomogi wypłacane w związku z urodzeniem się dziecka jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka tzw. becikowe przysługująca od 2013 r. zależnie od dochodu rodziny, finansowana ze środków budżetu państwa oraz zapomoga wypłacana przez gminę ze środków własnych, o której wypłacaniu decyduje sama, określając jej wysokość i kryteria otrzymania. 22. Rodziną są: małżonkowie, rodzice dzieci, opiekun faktyczny oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia i legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne. 23. Rodziną wielodzietną w rozumieniu ustawy o świadczeniach rodzinnych jest rodzina wychowująca troje lub więcej dzieci mająca prawo do zasiłku rodzinnego. 24. Dziecko na utrzymaniu dziecko pozostające na utrzymaniu do ukończenia 25 roku życia własne, małżonka, dziecko, w sprawie którego toczy się postępowanie o przysposobienie lub dziecko znajdujące się pod opieką prawną. 6 Nowe świadczenie wprowadzone ustawą z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 roku, poz. 1548). 27

25. Dziecko niepełnosprawne dziecko w wieku do ukończenia 16 roku życia, które posiada orzeczenie o niepełnosprawności określone w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 7. 26. Osoba niepełnosprawna osoba w wieku powyżej 16 lat, legitymująca się orzeczeniem o znacznym (a w określonych przypadkach umiarkowanym) stopniu niepełnosprawności określonym w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Pomoc społeczna 27. Pomoc społeczna instytucja polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. 28. Dom pomocy społecznej świadczy usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, określonego w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. 2012 r, poz. 964), w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób w nim przebywających. Pobyt w domu jest odpłatny. Placówki przeznaczone są dla: osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz osób niepełnosprawnych fizycznie. Domy i zakłady pomocy społecznej obejmują następujące placówki stacjonarne: domy pomocy społecznej; rodzinne domy pomocy; placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym, w podeszłym wieku, prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej; środowiskowe domy samopomocy i inne ośrodki dla osób z zaburzeniami psychicznymi; domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży; noclegownie; 7 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 2011 Nr 127, poz. 721 z późn. zm.). 28

schroniska i domy dla bezdomnych; pozostałe, tj. placówki typu centrum wsparcia rodziny oraz centrum interwencji kryzysowej, udzielające wsparcia, w tym schronienia osobom i rodzinom w stanie kryzysu. 29. Rodzinny dom pomocy świadczy całodobowe usługi bytowe i opiekuńcze osobom wymagającym z powodu wieku pomocy innych osób. 30. Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej świadczy, po uzyskaniu zezwolenia wojewody, usługi opiekuńcze i bytowe. 31. Dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży zapewnia całodobowy, okresowy pobyt matkom z małoletnimi dziećmi i kobietom w ciąży, a także ojcom z małoletnimi dziećmi i innym osobom sprawującym opiekę nad dziećmi, które są dotknięte przemocą lub znajdują się w innej sytuacji kryzysowej. 32. Osoba bezdomna niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności lub zameldowana, ale w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. 33. Dom dla bezdomnych budynek lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania całodobowego schronienia osobom bezdomnym wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania domu dla bezdomnych. 34. Noclegownia budynek, lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania noclegu osobom bezdomnym, wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania noclegowni. 35. Umieszczeni (w ciągu roku) w domu /zakładzie pomocy społecznej osoby, które trafiły do placówki po raz pierwszy w danym roku. 36. Świadczenia pomocy społecznej przybierają formę świadczeń pieniężnych (zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc pieniężna na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców) oraz świadczeń niepieniężnych (praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenia społeczne, pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja 29

kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych, szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki adopcyjno-opiekuńcze). 37. Świadczenia pieniężne głównie zasiłki stałe, okresowe i celowe, ale także pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki. 38. Świadczenia niepieniężne pomoc w formie: schronienia, posiłku, ubrania, usług opiekuńczych, pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego w szczególności prawnego, psychologicznego, pedagogicznego, a także w formie pobytu w ośrodkach wsparcia. 39. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc świadczoną osobie, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, polegającą na zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiece higienicznej, zaleconej przez lekarza pielęgnacji oraz, w miarę możliwości, zapewnieniu kontaktów z otoczeniem. 40. Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie świadczenie fakultatywne stanowiące pomoc osobie albo rodzinie przyznawaną przez gminę w formie pieniężnej (jednorazowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki) lub rzeczowej (udostępnienie maszyn i narzędzi do pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy oraz urządzeń ułatwiających pracę niepełnosprawnym). 41. Zasiłek celowy przyznawany jest w celu zaspokojenia niezbędnych potrzeb bytowych, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakupu żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Może być przyznany osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. 42. Zasiłek okresowy przysługuje osobie lub rodzinie ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. 43. Zasiłek stały przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności. 30

CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY 2.1. Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą Opieka oraz wychowanie dzieci i młodzieży pozbawionej całkowicie lub częściowo opieki i wsparcia ze strony rodziny naturalnej, realizowana jest poprzez system instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej 8. Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców umieszcza się je w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych, interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych, rodzinach zastępczych lub rodzinnych domach dziecka. W pieczy zastępczej wyróżniamy pieczę instytucjonalną i pieczę rodzinną, przy czym za rodzinne formy opieki zastępczej, w publikacji, uznano zarówno pieczę rodzinną, jak i placówki rodzinne funkcjonujące w ramach pieczy instytucjonalnej. Od wielu lat można zaobserwować proces powolnego, lecz systematycznego zwiększania udziału rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka (RDD) w sprawowaniu pieczy (opieki) zastępczej. W 2005 r. w rodzinach zastępczych przebywało 71% dzieci, natomiast w 2013 r. dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej 9 stanowiły ok. 75% ogółu objętych opieką zastępczą. Wykres 1. Dzieci w pieczy zastępczej w latach 2005 2013 60000 50000 40000 30000 49 667 51 342 52 729 53 357 54 344 53 798 54 160 57 885 57820 20000 10000 0 20 190 20 663 19 774 19 271 19 931 18 982 19 000 19 184 19252 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej* dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej** * do 2011 r. dzieci do 18 roku życia w rodzinach zastępczych ** do 2011 r. wychowankowie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 8 Do roku 2011 była realizowana w ramach zadań pomocy społecznej. 9 Od roku 2012 rodzinna piecza zastępcza (rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka, które mogły powstawać w wyniku przekształcenia zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem wielodzietnych rodzin zastępczych lub placówek opiekuńczo- -wychowawczych typu rodzinnego. 31

Sąd umieszcza dziecko w instytucjonalnej pieczy zastępczej, jeżeli brak jest możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej 10. Pod koniec 2013 r. funkcjonowało 951 placówek instytucjonalnej pieczy zastępczej, z tego 946 placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz 3 regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne i 2 ośrodki preadopcyjne. Wśród tych pierwszych działało 240 placówek rodzinnych, 537 socjalizacyjnych, 40 interwencyjnych, 12 specjalistyczno-terapeutycznych oraz 117 placówek łączących zadania. Placówki te łączą działania socjalizacyjne (w 116 placówkach), interwencyjne (w 102 placówkach) oraz specjalistyczno-terapeutyczne (w 19 placówkach). Łączna liczba miejsc w instytucjonalnej pieczy zastępczej wyniosła 19,3 tys., w tym, w placówkach opiekuńczowychowawczych 19,1 tys. (mapa 1). W placówkach instytucjonalnej pieczy zastępczej, które zapewniały stałą opiekę całodobową, w ostatnim dniu roku przebywało 19,3 tys. wychowanków (w ciągu roku sprawozdawczego 27,3 tys. dzieci), a w samych placówkach opiekuńczo-wychowawczych odpowiednio: 19,1 tys. oraz 27,0 tys. osób. Liczba wychowanków w poszczególnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, kształtowała się następująco: typ rodzinny 2,0 tys. (2,3 tys. w ciągu roku), typ socjalizacyjny 12,8 tys. (17,0 tys. w ciągu roku), typ interwencyjny 0,8 tys. (2,1 tys. w ciągu roku), typ specjalistyczno-terapeutyczny 0,2 tys. (0,3 tys. w ciągu roku), łącząca zadania 3,4 tys. (5,2 tys. w ciągu roku): część socjalizacyjna 2,4 tys. (3,5 tys. w ciągu roku), część interwencyjna 0,8 tys. (1,5 tys. w ciągu roku), część specjalistyczno-terapeutyczna 0,1 tys. (0,2 tys. w ciągu roku). Ponadto w regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej przebywało 115 dzieci (202 w ciągu roku), natomiast w ośrodku preadopcyjnym odpowiednio: 41 i 138 dzieci. Podobnie jak w latach ubiegłych, w instytucjonalnej pieczy zastępczej, według stanu na 31 XII 2013 r., umieszczono więcej chłopców (10,2 tys.) niż dziewczynek (9,0 tys.), co daje wskaźnik feminizacji równy 88,0, podczas gdy dla całego społeczeństwa w wieku 0-24 wyniósł on 95,3. 10 Kodeks rodzinny i opiekuńczy, art. 112 1. 32

Wykres 2. Dzieci i młodzież w placówkach opiekuńczo-wychowawczych według grup wiekowych Dzieci / młodzież 6 500 6 000 5 500 5 000 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 0-3 4-6 7-13 14-17 powyżej 18 lat rodzinne socjalizacyjne interwencyjne specjalistyczno-terapeutyczne łączące zadania placówek Wiek Najmłodsi wychowankowie (do lat 6) stanowili 12,4% ogółu dzieci umieszczonych w placówkach pieczy instytucjonalnej. Najliczniejszą grupę tworzyli wychowankowie w wieku 7-13 lat (31,9% ogółu wychowanków) oraz 14-17 lat (48,0%). Osoby powyżej 18 rż. stanowiły 7,7%. Dla porównania w całej populacji w wieku 0-24 lat dzieci do lat 6 stanowiły 26,9%, w grupie 7-13 lat 24,4%, 14-17 lat 15,3%, natomiast osoby pełnoletnie 33,4%. Jedynie 2,6% (0,5 tys.) wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej było sierotami biologicznymi, a 17,9% (3,4 tys.) półsierotami. Wynika z tego, że 4/5 dzieci umieszczonych w placówkach posiadało obydwoje rodziców, którzy mimo wszystko nie zdołali lub też nie chcieli właściwie wypełniać funkcji wychowawczych. Osoby niepełnosprawne, tj. posiadające prawne potwierdzenie niepełnosprawności, stanowiły 9,7% wychowanków pieczy instytucjonalnej (1,9 tys. osób), natomiast przewlekle chorzy, których choroba trwała sześć miesięcy lub dłużej 10,0% wychowanków (1,9 tys. osób). W ciągu 2013 r. 5,7 tys. wychowanków w wieku do 18 lat opuściło instytucjonalną pieczę zastępczą (w 2012 r. 6,6 tys.), w tym 5,6 tys. placówki opiekuńczo-wychowawcze. Według typów placówek, najwyższy wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia 11 wystąpił w placówkach interwencyjnych (odchodzący to 63,6% wychowanków), co należy uznać za zrozumiałe z uwagi na tymczasowy charakter opieki, jaką zapewnia dziecku placówka 12. Niższy wskaźnik dotyczył placówek łączących zadania (31,0%), specjalistyczno-terapeutycznych (26,6%) oraz socjalizacyjnych (17,7%). Natomiast w placówkach rodzinnych zapewniających względnie stabilne środowisko wychowawcze, wskaźnik ruchu dzieci wyniósł 11,0% (wykres 3). 11 Wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia rozumiany jest jako odsetek dzieci do lat 18, które opuściły poszczególne rodzaje placówek całodobowych spośród dzieci do 18 roku życia przebywających w tych placówkach w ciągu roku sprawozdawczego. 12 Pobyt dziecka w placówce interwencyjnej nie powinien być dłuższy niż 3 miesiące. Po tym czasie dziecko powinno powrócić do rodziny naturalnej, zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej, rodzinie adopcyjnej lub w innej placówce instytucjonalnej pieczy zastępczej. 33

Spośród wszystkich dzieci do 18 roku życia, które opuściły placówki instytucjonalnej pieczy zastępczej w ciągu roku, najwięcej, bo 34,5% wychowanków powróciło do rodzin własnych (2,0 tys.), 15,0% znalazło opiekę w rodzinach adopcyjnych (0,9 tys.), a 15,7% umieszczono w rodzinnej pieczy zastępczej (0,9 tys.). 26,6% dzieci zmieniło miejsce pobytu na inną placówkę instytucjonalnej pieczy zastępczej (1,5 tys.), co oznacza, że nadal pozostały w instytucjonalnym systemie opieki. Pozostałe 8,2% dzieci opuściło placówkę z innych przyczyn (0,5 tys.). Ponadto 2,3 tys. pełnoletnich wychowanków opuściło pieczę instytucjonalną, z czego 39,0% założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. W 2013 r. placówki instytucjonalnej pieczy zastępczej w swojej działalności wspierane były pracą 2,4 tys. wolontariuszy. Większość dzieci objęta opieką zastępczą przebywała w pieczy rodzinnej, której formami są: rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. W końcu 2013 r. funkcjonowało 39,1 tys. rodzin zastępczych oraz 331 rodzinnych domów dziecka. Wykres 4. Rodzinna piecza zastępcza w latach 1995 2013 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka* dzieci** * do 2011 r. wyłącznie rodziny zastępcze ** do 2011 r. dzieci do 18 roku życia w rodzinach zastępczych Większość rodzin zastępczych stanowiły rodziny spokrewnione 64,8% ogółu, dalej rodziny niezawodowe 30,4% i rodziny zawodowe 4,8%. Uwzględniając całość pieczy rodzinnej stanowiły one odpowiednio: 64,2%, 30,2% 4,8% (wykres 5). W ramach rodzin zawodowych najliczniej reprezentowane były rodziny zawodowe zwykłe (45,7%), następnie rodziny o charakterze pogotowia rodzinnego (29,1%). Stosunkowo nieliczne były rodziny specjalistyczne (13,6%) oraz rodziny wielodzietne (11,6%). Te drugie przekształcały się w rodziny zastępcze zawodowe lub rodzinne domy dziecka 13. 13 Art. 234 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 34

Wykres 5. Struktura rodzinnej pieczy zastępczej według liczby rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka oraz liczby dzieci rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka dzieci 0,8% 4,8% 11,6 % 3,7% 30,2% 64,2% 27,9 % 56,9 % rodzinne domy dziecka rodziny zastępcze zawodowe rodziny zastępcze niezawodowe rodziny zastępcze spokrewnione Zdecydowana większość rodzin zastępczych (26,8 tys.) i rodzinnych domów dziecka (159) (łącznie 68,4%) funkcjonowała w miastach, na wsi odpowiednio: 12,3 tys. oraz 172 (wykres 6 i mapa 2). Wykres 6. Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi w latach 2005 2013* 30000 25000 20000 25 697 26 046 26 115 25 908 26 172 25 519 25 500 27 307 27002 15000 10000 10 813 10 909 11 234 11 388 11 491 11 876 11 844 12 455 12 473 5000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 miasto wieś * do 2011 r. wyłącznie rodziny zastępcze Często (43,0% przypadków) funkcję rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka pełniła osoba samotna (17,0 tys.). 6,3% ogółu rodzin zastępczych (głównie spokrewnionych) i RDD było 35

prowadzonych przez osoby w wieku powyżej 70 lat, a zaledwie 0,5% przez osoby poniżej 21 roku życia. Prawie 2/3 (63,7%) stanowiły osoby w wieku 31-60 lat (wykres 7). Najwięcej rodzin zastępczych (28,5 tys., tj. 72,9%) miało na wychowaniu jedno dziecko, liczba rodzin wychowujących dwoje dzieci stanowiła 18,1% ogółu rodzin (7,1 tys.), udział rodzin z trojgiem dzieci wynosił 5,6% (2,2 tys.), z czworgiem i więcej 3,4% (1,3 tys.). 69,5% rodzinnych domów dziecka wychowywało sześcioro lub więcej dzieci. Cała rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci została przedstawiona na wykresie 8. Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka zapewniły opiekę 50,4 tys. dzieci do 18 roku życia oraz 7,4 tys. dzieci w wieku 18-24 (kontynuujących naukę). W porównaniu do 2012 r. liczba dzieci w wieku 0-17 lat w rodzinnej pieczy zastępczej zmniejszyła się o 1,1 tys. (spadek o 2,2%). Wśród dzieci przebywających w 2013 r. w rodzinnej pieczy zastępczej, najmniej było dzieci najmłodszych, tj. w przedziale wiekowym 0-3 lata (4,8 tys., co stanowiło 8,3%), wychowanków w wieku 4-6 lat (5,9 tys., tj. 10,3%) oraz osób w wieku 18-24 lata 14 7,4 tys., tj. 12,8%. Największy odsetek stanowiły dzieci w wieku 7-13 lat (21,9 tys., tj. 37,9%) oraz 14-17 lat (17,8 tys., tj. 30,7%). Po raz pierwszy w swoim życiu do pieczy zastępczej trafiło 8,5 tys. dzieci, spośród których 43,1% umieszczonych zostało w rodzinach spokrewnionych. W rodzinnej pieczy zastępczej przebywało łącznie 6,1 tys. dzieci posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, co stanowiło ponad 10% wszystkich podopiecznych, wobec 3% 15 dzieci niepełnosprawnych w całej populacji. W roku sprawozdawczym 2013 rodzinną pieczę zastępczą opuściło 6,4 tys. wychowanków do 18 roku życia. Z tej liczby 34,0% (2,2 tys.) powróciło do rodziny naturalnej, 23,1% (1,5 tys.) przekazano do adopcji, 20,3% (1,3 tys.) umieszczono w innej rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka, 14,8% trafiło do instytucjonalnej pieczy zastępczej (0,9 tys.), a pozostałe 7,8% dzieci (0,5 tys.) opuściło placówki z innego powodu (wykres 9). Ponadto rodzinną pieczę zastępczą opuściło 3,3 tys. wychowanków powyżej 18 roku życia. Z tej zbiorowości 65,1% osób usamodzielniło się, a wśród usamodzielnionych 74,4% wychowanków założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. 14 Od wejścia w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, osoba, która osiągnęła pełnoletność, może przebywać w dotychczasowej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, jeżeli kontynuuje naukę, jednak nie dłużej niż do ukończenia 25. roku życia. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, która do 2011 r. regulowała kwestie opieki zastępczej, osoba pełnoletnia mogła przebywać w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, do czasu ukończenia szkoły, w której rozpoczęła naukę przed uzyskaniem pełnoletności. 15 Źródło: Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia za 2009 r. 36

Mapa 1. Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Wykres 3. Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek opiekuńczo-wychowawczych w ciągu roku (dane w %) 34,2 24,7 37,7 42,9 33,4 63,6 2,6 33,3 18,9 10,8 44,8 8,3 10,1 11,0 22,8 17,8 1,4 interwencyjne rodzinne socjalizacyjne specjalistycznoterapeutyczne 15,3 19,2 9,0 Placówki 24,7 13,0 6,5 17,4 13,0 31,7 6,8 łączące zadania placówek pozostali ubyli do rodzinnej pieczy zastępczej do innych placówek do rodzin adopcyjnych 17,7 do rodzin własnych 26,6 31,0 Linia ciągła i powiązane z nią liczby na wykresie obrazują wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia, czyli odsetek dzieci do lat 18, które opuściły poszczególne typy placówek opiekuńczo-wychowawczych spośród dzieci do 18 roku życia przebywających w tych placówkach w ciągu roku sprawozdawczego. 37

Mapa 2. Rodzinna piecza zastępcza w podziale na miasto i wieś Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Wykres 7. Osoby prowadzące rodzinną pieczę zastępczą według wieku 0,5% 22,5% 30,3% 6,3% 7,0% 14,1% 19,3% do 21 lat 22-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat 71 lat i więcej 38

Wykres 8. Rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci (liczba rodzin zastępczych i RDD oraz liczba dzieci) rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% bez przyjętych dzieci z jednym z dwojgiem z trojgiem z czworgiem z pięciorgiem z sześciorgiem z siedmiorgiem z ośmiorgiem i więcej dzieci 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 9. Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodzinną pieczę zastępczą 0,5% 7,4% 14,8% 34,0% powróciły do rodzin naturalnych umieszczone w innej formie rodzinnej pieczy zastępczej przekazane do adopcji 23,1% 20,3% umieszczone w instytucjonalnej pieczy zastępczej umieszczone w domu pomocy społecznej inny powód 39

Wykres 10. Wskaźnik rozwodów a udział dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 2,4 2,2 rozwody na 1.tys. ludności 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 lubelskie mazowieckie wielkopolskie podlaskie małopolskie świętokrzyskie podkarpackie kujawsko-pomorskie dolnośląskie śląskie lubuskie zachodniopomorskie pomorskie opolskie łódzkie warmińskomazurskie 0,8 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 16,0 17,0 dzieci w wieku 0-17 lat w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat Wykres 11. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej 4,5 dzieci w wieku 0-17 w instytucjonalnej pieczy zastęczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 opolskie lubuskie podlaskie podkarpackie dolnośląskie warmińsko-mazurskie śląskie łódzkie kujawsko-pomorskie wielkopolskie zachodnioporskie małopolskie pomorskie mazowieckie lubelskie świętokrzyskie 1,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 udział dzieci w wieku 0-17 z placówek rodzinnych w liczbie dzieci w wieku 0-17 z instytucjonalnej pieczy zastępczej (%) 40

Wykres 12. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form pieczy zastępczej (RDD + rodziny zastepcze + placówki rodzinne) w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą 16,0 dzieci w pieczy zastępczej w wieku 0-17 na 1 tys ludności w wieku 0-17 lat 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 opolskie podkarpackie dolnośląskie kujawsko-pomorskie małopolskie śląskie lubelskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie lubuskie łódzkie mazowieckie pomorskie świętokrzyskie podlaskie wielkopolskie 4,0 70,0 75,0 80,0 85,0 udział dzieci z rodzinnych form pieczy zastęczej w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą (%) Mapa 3. Dzieci w wieku 0-17 lat umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów Podane przedziały są lewostronnie domknięte. 41

Mapa 4. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą według podregionów Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Mapa 5. Dzieci w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0-17 lat na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej w liczbie wychowanków ogółem według podregionów + liczba dzieci w opiece zastępczej poniżej średniej krajowej liczba dzieci w opiece zastępczej powyżej średniej krajowej (+) lub (++) udział dzieci z rodzinnych form opieki powyżej lub znacznie powyżej średniej ( ) lub ( ) udział dzieci z rodzinnych form opieki poniżej lub znacznie poniżej średniej 42

Mapa 6. Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka na 10 tys. ludności według powiatów Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Wykres 14. Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców w wieku 0-17 lat 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 zachodniopomorskie opolskie lubuskie kujawsko-pomorskie pomorskie wielkopolskie dolnośląskie śląskie łódzkie mazowieckie małopolskie podlaskie świętokrzyskie podkarpackie warmińsko-mazurskie lubelskie 0,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 wielkość placówki wsparcia dziennego 43

Wykres 15. Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadających na jednego wolontariusza Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 Mapa 7. Miejsca w placówkach dla dzieci do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0-2 według podregionów 44

2.1.1. Porównania międzywojewódzkie pieczy zastępczej W 2013 r. liczba placówek instytucjonalnej pieczy zastępczej w stosunku do funkcjonujących pod koniec roku 2012 placówek całodobowych dla dzieci i młodzieży zwiększyła się o 108. Nowe placówki powstały w 11 województwach najwięcej przybyło w województwach: kujawsko- -pomorskim (21), lubelskim (15), pomorskim (12) i warmińsko-mazurskim (11). Spadek zaobserwowano w województwie świętokrzyskim natomiast liczba placówek nie zmieniła się w województwach: opolskim, podkarpackim, śląskim i wielkopolskim. Największą liczbę placówek odnotowano w województwach: mazowieckim (105 placówek, co stanowiło 11,0% ogółu), dolnośląskim (96; 10,1%) śląskim (88; 9,3%). Najmniejsza liczba placówek funkcjonowała w województwach: podlaskim (24; 2,5%) i opolskim (19; 2,0%). Wskaźniki dotyczące opieki zastępczej nad dziećmi według województw Wyszczególnienie Dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej 1 Rozwody 2 Udział dzieci w placówkach rodzinnych 3 (%) Udział dzieci w opiece rodzinnej 4 (%) Dzieci w pieczy zastępczej 5 Polska 2,5 1,7 9,9 76,5 9,8 Dolnośląskie 3,9 2,0 8,9 74,6 14,1 Kujawsko-pomorskie 2,9 2,0 7,4 73,1 10,0 Lubelskie 2,7 1,9 20,2 75,4 8,8 Lubuskie 2,9 1,9 5,0 79,2 13,0 Łódzkie 2,9 1,8 9,3 77,4 11,8 Małopolskie 1,8 1,2 13,0 74,1 6,2 Mazowieckie 1,9 1,7 15,0 77,2 7,1 Opolskie 3,1 1,6 0,0 72,0 11,1 Podkarpackie 1,8 1,1 5,3 71,9 6,1 Podlaskie 1,9 1,7 4,0 77,1 7,8 Pomorskie 2,7 1,7 11,8 78,3 11,0 Śląskie 3,0 1,9 5,9 76,2 12,0 Świętokrzyskie 2,1 1,1 23,3 79,8 8,1 Warmińsko-mazurskie 3,5 1,9 6,8 76,4 13,7 Wielkopolskie 1,8 1,7 8,4 80,2 8,1 Zachodniopomorskie 3,2 1,9 10,6 79,7 14,2 1. Liczba dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0-17 w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. 2. Liczba rozwodów na 1 tys. ludności. 3. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat z placówek rodzinnych w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej. 4. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat objętych rodzinnymi formami opieki zastępczej (placówki rodzinne i rodzinna piecza zastępcza) w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w pieczy zastępczej (instytucjonalna i rodzinna piecza zastępcza). 5. Liczba dzieci w wieku 0-17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. 45

Występuje silna dodatnia korelacja pomiędzy liczbą dzieci w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w poszczególnych województwach, a wskaźnikiem rozwodów (współczynnik korelacji 0,7). Wskaźnik rozwodów na 1 tys. mieszkańców wyniósł w skali kraju średnio 1,7, ale pomiędzy województwami był zróżnicowany od 1,1 w województwach: podkarpackim i świętokrzyskim do 2,0 w województwach: dolnośląskim i kujawsko-pomorskim. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w opiece zastępczej w stosunku do liczby ludności w wieku 0-17 lat w kraju wyniósł przeciętnie 9,8 na 1 tys. mieszkańców, jednak wahał się od 6,1 w województwie podkarpackim do 14,2 w województwie zachodniopomorskim. Województwa można podzielić na grupy w zależności od wskaźnika liczby dzieci objętych opieką zastępczą i wskaźnika rozwodów (wykres 10). W pierwszej grupie znalazły się województwa o najwyższym wskaźniku rozwodów (od 1,9 do 2,0 na 1 tys. mieszkańców) i jednocześnie z najwyższym wskaźnikiem liczby dzieci (co najmniej 13 na 1 tys. dzieci) w opiece zastępczej (lubuskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie i dolnośląskie). Druga grupa to pięć województw o ponadprzeciętnej wartości wskaźnika dzieci objętych opieką zastępczą (od 10,0 w województwie kujawsko-pomorskim do 12,0 w województwie śląskim). W grupie tej wskaźnik rozwodów był niemal równy lub wyższy od średniej od 1,6 w województwie opolskim do 2,0 w województwie kujawsko-pomorskim. Trzecia grupa, obejmująca 4 województwa, charakteryzowała się niższym od przeciętnej wskaźnikiem liczby dzieci w opiece zastępczej (od 7,1 w województwie mazowieckim do 8,8 w województwie lubelskim) i równym bądź wyższym niż przeciętna wskaźnikiem rozwodów na 1 tys. ludności (od 1,7 w województwach mazowieckim, podlaskim i wielkopolskim do 1,9 w województwie lubelskim). W grupie czwartej znalazały się 3 województwa, zarówno o znacznie niższej niż średnia wartości wskaźnika liczby dzieci w opiece zastępczej, jak i wyraźnie niższym od przeciętnej wskaźniku rozwodów na 1 tys. ludności (od 1,1 w województwach podkarpackim i świętokrzyskim do 1,2 w województwie małopolskim). W całej Polsce liczba dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat osiągnęła poziom 2,5, natomiast dzieci w placówkach rodzinnych stanowiły 9,9% liczby dzieci w placówkach pieczy instytucjonalnej. W pierwszej z wyodrębnionych grup województw (wykres 11) znalazły się dwa województwa o najwyższym wskaźniku dzieci z placówek rodzinnych (powyżej 20% dzieci w ramach pieczy instytucjonalnej). Ze względu na drugą zmienną, województwa te nie tworzyły grupy jednorodnej w województwie świętokrzyskim wskaźnik liczby dzieci w pieczy instytucjonalnej na 1 tys. osób w wieku 0-17 był niższy niż przeciętna i wyniósł 2,1, zaś w województwie lubelskim był wyższy i wyniósł 2,7. 46

Druga grupa województw (mazowieckie i małopolskie) charakteryzowała się niższym od przeciętnej wskaźnikiem liczby dzieci w pieczy instytucjonalnej (1,9 w województwie mazowieckim i 1,8 w województwie małopolskim) oraz wyższym niż przeciętna udziałem dzieci z placówek rodzinnych. Grupę trzecią tworzyły trzy województwa (wielkopolskie, podlaskie, podkarpackie), w których w porównaniu z wartościami średnimi dla Polski, instytucjonalną pieczą zastępczą objętych było mniej niż przeciętnie w Polsce wychowanków na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat i jednocześnie udział dzieci z placówek rodzinnych był niższy niż średnio w całym kraju. W czwartej grupie znalazły się województwa o ponadprzeciętnej liczbie dzieci w placówkach pieczy insytucjonalnej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat i mniejszym lub bliskim średniej udziale dzieci z placówek rodzinnych (województwa: dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, śląskie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie i pomorskie). Warte wspomnienia jest województwo opolskie, w którym nie działała ani jedna placówka typu rodzinnego, przy jednocześnie wyższym niż średnia wskaźniku dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Poniżej poddano analizie rodzinne formy opieki zastępczej, obejmujące placówki opiekuńczowychowawcze typu rodzinnego (placówki rodzinne w ramach pieczy instytucjonalnej) oraz rodzinną pieczę zastępczą, które stwarzają najkorzystniejsze dla dziecka środowisko wychowawcze. W przeciwieństwie do pozostałych typów placówek (interwencyjnych, socjalizacyjnych, specjalistyczno-terapeutycznych, łączących zadania), w placówkach rodzinnych, przebywało znacznie mniej wychowanków (do 8), a w rodzinach zastępczych umieszczano nie więcej niż 3 dzieci (w rodzinnych domach dziecka 8), z możliwością odstępstwa od tej zasady w przypadku liczniejszego rodzeństwa. W całej Polsce liczba dzieci w wieku 0-17 umieszczonych w opiece zastępczej kształtowała się na poziomie 9,8 na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat, natomiast dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej stanowiły 76,5% ogólnej liczby dzieci objętych wszystkimi formami pieczy zastępczej (o 0,7 pkt. proc. mniej niż w 2012 r.). Wystąpiły istotne różnice pomiędzy województwami (wykres 12). Województwa należące do pierwszej grupy (lubelskie, małopolskie, podkarpackie) charakteryzowały się zarówno niższym niż przeciętnie w Polsce wskaźnikiem liczby dzieci objętych opieką zastępczą, jak i udziałem dzieci z rodzinnych form opieki. Do drugiej grupy zaliczono województwa: opolskie i kujawsko-pomorskie, w których liczba dzieci w pieczy zastępczej na 1 tys. ludności była nieco wyższa od średniej dla Polski, ale udział dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej kształtował się istotnie poniżej przeciętnej. 47

W województwach: świętokrzyskim, wielkopolskim, podlaskim i mazowieckim wskaźnik dzieci w pieczy zastępczej w wieku 0-17 na 1 tys. ludności do 18 roku życia był niski, z drugiej strony dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej stanowiły wyższy niż przeciętnie dla Polski odsetek wszystkich umieszczonych w pieczy zastępczej. Pozostałych siedem województw (zachodniopomorskie, dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, śląskie, łódzkie i pomorskie) tworzy czwartą grupę, która charakteryzuje się wyższą niż średnia dla Polski wartością wskaźnika dzieci w pieczy zastępczej oraz przeciętnym lub wysokim udziałem dzieci z rodzinnych form opieki (w województwach: śląskim, dolnośląskim oraz warmińskomazurskim nieco niższy niż przeciętna był odsetek dzieci w rodzinnych formach pieczy zastępczej). Warto bardziej dokładnie przeanalizować zróżnicowanie regionalne posługując się siecią podregionów NTS 3 (mapa 3). Do opieki zastępczej częściej trafiały dzieci w podregionach Polski północnej i zachodniej oraz w podregionach województwa łódzkiego (z wyjątkiem sieradzkiego) i śląskiego. Najwyższe wartości wskaźnika dzieci objętych pieczą zastępczą odnotowano w podregionie wałbrzyskim i w Łodzi. Najniższy udział wychowanków objętych opieką zastępczą odnotowano w południowo- -wschodniej części kraju. Najniższe wartości wskaźnika dzieci objętych opieką zastępczą charakteryzowały podregiony: rzeszowski, tarnowski, nowosądecki, krakowski i tarnobrzeski. Udział procentowy dzieci korzystających z rodzinnych form opieki (mapa 4), przyjął najwyższe wartości w ośmiu podregionach (w podregionie warszawskim-zachodnim aż 90,4%). Z drugiej strony w Krakowie, Warszawie i podregionach:przemyskim i nyskim mniej niż 2/3 dzieci objętych pieczą zastępcza przebywało w placówkach rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej. 48

Wykres 13. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów dzieci w wieku 0-17 lat w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 21 34 28 3 16 48 66 65 1 50 56 55 47 64 45 14 54 2 43 41 5 31 4 32 15 49 7 46 60 6 11 19 8 25 18 44 51 10 62 57 12 52 9 58 40 59 37 53 61 33 38 27 29 36 24 20 22 35 63 42 13 4,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 udział dzieci w wieku 0-17 lat z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat objetych opieka zastępczą (%) 17 23 26 39 30 Podregion 1 jeleniogórski Podregion 2 legnickogłogowski Podregion 3 wałbrzyski Podregion 4 wrocławski Podregion 5 m. Wrocław Podregion 6 bydgoskotoruński Podregion 7 grudziądzki Podregion 8 włocławski Podregion 9 bialski Podregion 10 chełmskozamojski Podregion 11 lubelski Podregion 12 puławski Podregion 13 gorzowski Podregion 14 zielonogórski Podregion 15 łódzki Podregion 16 m. Łódź Podregion 17 piotrkowski Podregion 18 sieradzki Podregion 19 skierniewicki Podregion 20 krakowski Podregion 21 m. Kraków Podregion 22 nowosądecki Podregion 23 oświęcimski Podregion 24 tarnowski Podregion 25 ciechanowskopłocki Podregion 26 ostrołęckosiedlecki Podregion 27 radomski Podregion 28 m. st. Warszawa Podregion 29 warszawski wschodni Podregion 30 warszawski zachodni Podregion 31 nyski Podregion 32 opolski Podregion 33 krośnieński Podregion 34 przemyski Podregion 35 rzeszowski Podregion 36 tarnobrzeski Podregion 37 białostocki Podregion 38 łomżyński Podregion 39 suwalski Podregion 40 gdański Podregion 41 słupski Podregion 42 starogardzki Podregion 43 trójmiejski Podregion 44 bielski Podregion 45 bytomski Podregion 46 częstochowski Podregion 47 gliwicki Podregion 48 katowicki Podregion 49 rybnicki Podregion 50 sosnowiecki Podregion 51 tyski Podregion 52 kielecki Podregion 53 sandomierskojędrzejowski Podregion 54 elbląski Podregion 55 ełcki Podregion 56 olsztyński Podregion 57 kaliski Podregion 58 koniński Podregion 59 leszczyński Podregion 60 pilski Podregion 61 poznański Podregion 62 m. Poznań Podregion 63 koszaliński Podregion 64 stargardzki Podregion 65 m. Szczecin Podregion 66 szczeciński 49

Ponadto łączna analiza udziału procentowego dzieci korzystających z rodzinnych form opieki i wskaźnika liczby dzieci objętych opieką zastępczą pozwala wyodrębnić grupy podregionów o skrajnych wartościach wskaźników (wykres 13). Spośród podregionów wyodrębniono cztery grupy o krańcowych wartościach wskaźników. Pierwszą z nich utworzyły trzy podregiony: ostrołęcko-siedlecki, warszawski zachodni i oświęcimski charakteryzujące się wskaźnikiem liczby dzieci w wieku 0-17 lat będących w opiece zastępczej w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat niższym niż średnia krajowa wynosząca 9,8 (odpowiednio: 6,3; 6,9; 7,6), przy jednocześnie bardzo wysokim udziale dzieci korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci objętych opieką zastępczą (86,4%; 90,4%; 87,6%). Kolejna grupa, skupiająca trzy podregiony: gorzowski, starogardzki, koszaliński, charakteryzowała się wyższą niż przeciętna dla kraju wartością wskaźnika dzieci w rodzinnej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej (odpowiednio: 13,0; 13,3; 13,7) przy jednocześnie bardzo wysokim wskaźniku dzieci objętych rodzinnymi formami opieki (86,6%; 87,1%; 86,4%). Szczególnie niepokojącą sytuację można było zaobserwować w podregionie wałbrzyskim i Łodzi, gdzie najwięcej dzieci na 1 tys. ludności znalazło się w opiece zastępczej (odpowiednio: 20,1; 17,1), a udział najkorzystniejszych dla dziecka rodzinnych form opieki, kształtował się poniżej średniej krajowej (68,2%; 69,0%). Czwarta grupa, obejmująca podregion przemyski, m. Kraków i m.st. Warszawę, charakteryzowała się niższym niż średnia krajowa wskaźnikiem dzieci w opiece zastępczej (odpowiednio: 8,1; 7,9; 7,7) oraz najniższym udziałem dzieci w placówkach rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej (62,6; 57,1; 63,8). Na wspomnienie zasługują również podregiony oznaczone przerywanymi liniami. Grupa pięciu podregionów (dół wykresu) charakteryzowała się najniższą liczbą dzieci przebywających w opiece zastępczej na 1 tys. ludności. Natomiast grupę ośmiu podregionów (prawa strona wykresu) cechował najwyższy udział dzieci z rodzinnych form opieki w pieczy zastępczej ogółem. W oparciu o wykres 13 powstała mapa 5 ilustrująca łączne zróznicowanie regionalne liczby dzieci objętych opieką zastępczą i udziału rodzinnych form opieki. Podregiony, w których jednocześnie mamy do czynienia z niższym od przeciętnej wskaźnikiem dzieci objętych opieką zastępczą przy wyższym od średniej krajowej udziale rodzinnych form opieki (oznaczone kolorem zielonym), występują w pasie Polski południowej od podregionu bielskiego po podregion krośnieński, we wschodniej części kraju od podregionów: kieleckiego i warszawskiego-zachodniego po podregiony: łomżyński i bialski (z wyłączeniem m.st. Warszawy i podregionu lubelskiego) oraz w Wielkopolsce, poza Poznaniem. Taką charakterystykę mają także podregiony: gdański i sieradzki. 50

Podregiony, w których jednocześnie więcej dzieci niż średnio w kraju było objętych opieką zastępczą (oznaczone kolorem czerwonym lub fioletowym) koncentrują się w Polsce północnej, zachodniej oraz w województwach: łódzkim i śląskim. W 2013 r. na 10 tys. ludności Polski przypadało średnio ponad 10 rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka. Powiaty o najwyższej wartości wskaźnika (od 18,0 do 24,3) występowały głównie w północnej i zachodniej części kraju (województwa: warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie). Najmniej rodzin zastępczych na 10 tys. ludności (w przedziale od 3,0 do 5,5) funkcjonowało w powiatach zlokalizowanych w większości w województwach: małopolskim, podkarpackim, lubelskim, podlaskim i mazowieckim (mapa 6). 51

2.2 Adopcje W 2013 r. ogółem orzeczono ponad 3,5 tys. adopcji, w tym 0,3 tys. przysposobień przez osoby zamieszkałe za granicą. W tej liczbie zawierają się orzeczenia dotyczące adopcji dzieci opuszczających instytucjonalną i rodzinną pieczę zastępczą. W stosunku do 2012 r. liczba adopcji ogółem nieznacznie wzrosła, natomiast przez osoby zamieszkałe za granicą nieznacznie się zmniejszyła. Analiza z punktu widzenia wieku przysposobionych dzieci wskazuje, że, podobnie, jak w 2012 r., najwięcej orzeczeń dotyczyło małoletnich do pierwszego roku życia (22,9%) oraz do 2 roku życia (12,2%). Od lat utrzymuje się tendencja, że im młodsze dziecko, tym większą ma szansę na przysposobienie. Wraz z rosnącym wiekiem dziecka udział procentowy w liczbie adopcji ogółem maleje, z wyjątkiem dzieci od 7 do 8 roku życia (5,7%) oraz ostatniej wyróżnionej w statystyce resortu sprawiedliwości grupie wiekowej tj. ponad 15 lat (6,3%). W 2013 r. osoby zamieszkałe za granicą najczęściej adoptowały dzieci w wieku od 7 do 8 lat. Liczba dzieci z uregulowaną sytuacją prawną, zgłoszonych do adopcji zagranicznej spadła w 2013 r. o 13,3% i wyniosła 1,3 tys. Statystyka adopcji międzynarodowych niezmiennie wskazuje, że najczęściej krajem rodziców adopcyjnych są Włochy a w ostatnich latach również Stany Zjednoczone Ameryki. W 2013 r. do rodzin adopcyjnych trafiło ok. 0,9 tys. dzieci z instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz ok. 1,5 tys. z rodzinnej pieczy zastępczej. Stanowiły one odpowiednio: 15% i 23,1% wszystkich dzieci opuszczających pieczę zastępczą w ciągu roku. 52

2.3 Wspieranie rodziny Z punktu widzenia wzmocnienia opiekuńczych funkcji rodziny, ważną rolę odgrywają placówki wsparcia dziennego. W 2013 r. funkcjonowało 2830 placówek, w tym 2294 opiekuńcze, 376 specjalistycznych, 14 placówek prowadzonych w formie pracy podwórkowej oraz 146 w połączonych formach, czyli łącznie o 33 mniej niż w 2012 r. Dla 56,4% placówek dziennych organem prowadzącym był samorząd gminny lub powiatowy. Pozostałe prowadzone były m.in. przez stowarzyszenia, kościoły, fundacje i organizacje społeczne. Ze wszystkich zbadanych placówek wsparcia dziennego skorzystało w ciągu 2013 r. 118,7 tys. dzieci i młodzieży, w tym 21,3 tys. (18,0% ogółu korzystających) z placówek specjalistycznych. W przeliczeniu na 1 tys. ludności Polski w wieku 0-17 lat 11,0 dzieci korzystało z placówek wsparcia dziennego. Większość województw (10) tworzyła dość zwartą grupę, w której na każdy tysiąc osób w wieku 0-17 lat przypadło mniej dzieci korzystających z placówek wsparcia dziennego, niż średnio w Polsce (11), a jednocześnie placówki były większe od przeciętnej (jedynie w województwie łódzkim minimalnie mniejsze). Z kolei w województwach: opolskim, wielkopolskim i pomorskim wielkość placówki była mniejsza niż średnia dla Polski, podczas, gdy wskaźnik dzieci z placówek wsparcia na 1 tys. ludności był nieznacznie wyższy od przeciętniej. Na uwagę zasługuje województwo lubuskie, w którym oba wskaźniki osiągnęły wartość istotnie niższą niż przeciętna oraz województwo kujawsko-pomorskie ze wskaźnikiem wielkości placówki zbliżonym do średniej oraz wysoką wartością wskaźnika dzieci z placówek wsparcia dziennego (wykres 14). Wyjątkowo wysoką wartość tego wskaźnika odnotowano w województwie zachodniopomorskim 21,7 dzieci na 1 tys. osób w wieku 0-17 lat, przy jednocześnie znacznie niższej wielkości placówki, niż przeciętna dla Polski. W placówkach wsparcia dziennego ogółem na jednego wolontariusza przypadało średnio 18 wychowanków. W dziewięciu województwach wskaźnik ten był niższy niż przeciętna dla kraju (od 7,9 w województwie lubuskim do 17,4 w województwie łódzkim). Wśród pozostałych siedmiu województw wskaźnik osiągnął wartość od 21,4 w województwie małopolskim do 32,3 w województwie wielkopolskim (wykres 15). 53

2.4 Opieka nad dzieckiem do lat 3 Jedną z najważniejszych zasad polityki rodzinnej w Polsce jest dobro dziecka. Realizowana jest ona m.in. przez zapewnienie opieki nad dzieckiem, a rodzina uzyskuje wsparcie pozwalające na jej sprawniejsze funkcjonowanie w społeczeństwie. W celu wsparcia potrzeb rodziców pragnących godzić obowiązki zawodowe i rodzinne, uchwalona została w 2011 r. ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Ustawa ta stworzyła ramy prawne dla funkcjonowania nowych form opieki nad małymi dziećmi, takich jak: klub dziecięcy, dzienny opiekun oraz niania. Równocześnie funkcjonujące wcześniej żłobki przestały być zakładami opieki zdrowotnej. W pierwszym kwartale bieżącego roku GUS zrealizował badanie Żłobki i kluby dziecięce dotyczące działalności instytucjonalnych form opieki nad dziećmi do lat 3 w Polsce w 2013 r. Jego wyniki wskazują, że po 3-letnim okresie obowiązywania ustawy 16 regulującej na nowo formy i zasady opieki nad małymi dziećmi, na koniec 2013 r. działało 1 526 placówek opieki nad dziećmi do lat 3, tj. o 376 więcej (32,7%) niż w 2012 r. Wykres 16. Liczba placówek dla dzieci w wieku do lat 3 w 2012 i 2013 r. 300 250 200 150 100 2013 2012 50 0 Mazowieckie Dolnośląskie Wielkopolskie Śląskie Pomorskie Małopolskie Łódzkie Zachodniopomorskie Podkarpackie Opolskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Lubuskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Świętokrzyskie 16 Ustawa z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2011 r. Nr 45, poz. 235), obowiązująca od 4 kwietnia 2011r. Na mocy Ustawy, żłobki przestały być częścią systemu opieki zdrowotnej i obecnie pieczę nad działalnością regulowaną niniejszą ustawą sprawuje Minister Pracy i Polityki Społecznej. 54

Według stanu na 31 grudnia 2013 r., zbadane placówki żłobki, oddziały żłobkowe, kluby dziecięce i inne jednostki 17 dysponowały łącznie 59,6 tys. miejsc, było to 9,6 tys. miejsc więcej niż w 2012 r. Przyrost zarówno liczby placówek, jak i liczby miejsc dokonał się dzięki żłobkom (wzrost o 413 placówek i 11,1 tys. miejsc. W stosunku do 2012 r., udział żłobków w strukturze placówek opieki nad małymi dziećmi wzrósł z 61% do 73%, a w strukturze miejsc z 80% do 86%. Należy zaznaczyć, że odnotowano znaczny spadek liczby placówek określanych jako inne ze 167 na 68, które prawdopodobnie przekształciły się w żłobki lub kluby dziecięce, na co ustawodawca pozostawił czas do kwietnia 2014 r. Kluby dziecięce i placówki zaliczone do grupy inne były zdecydowanie mniejsze od działających żłobków i oddziałów żłobkowych. Przeciętnie dysponowały one odpowiednio 17 i 18 miejscami. W przypadku żłobków przeciętna liczba miejsc wyniosła 46, a w oddziałach żłobkowych 28 (w 2012 r. odpowiednio 57 i 35). Wykres 17. Placówki dla dzieci w wieku do lat 3 w 2012 i 2013 r. placówki 1200 1000 800 600 400 200 0 miejsca 55 000 50 000 45 000 40 000 35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 żłobki kluby dziecięce oddziały żłobkowe inne jednostki placówki 2012 placówki 2013 miejsca 2012 miejsca 2013 Analiza według własności zbadanych placówek wykazała, że udział placówek sektora niepublicznego systematycznie się zwiększa. W 2013 r. ponad połowa placówek opieki nad dziećmi (63%) należała do tego sektora (w 2011 r. 47%; w 2012 r. 54%). Oferowały one 35% wszystkich miejsc, czyli o 8 pkt. proc. więcej niż w 2012 r i według stanu na dzień 31 grudnia przebywało w nich 17 Podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na sprawowaniu opieki nad dziećmi, nie dłużej niż przez okres 3 lat od dnia wejścia w życie wspomnianej ustawy. 55

prawie 31% dzieci objętych taką formą opieki. Dla porównania w 2012 r. było to niecałe 23% dzieci. Struktura własności była różna w zależności od rodzaju placówek. Jedynie w grupie oddziałów żłobkowych nadal przeważały placówki publiczne, które stanowiły ok. 82% (w 2012 r. ponad 93%). W grupie żłobków zaczęły przeważać placówki niepubliczne 57%, w porównaniu do 42% w roku 2012. W grupie klubów dziecięcych i innych jednostek, sytuacja nie zmieniła się w porównaniu z rokiem 2012, tj. 97% zbadanych placówek należało do sektora niepublicznego. Z analizy zróżnicowania przestrzennego rozmieszczenia placówek wynika, że we wszystkich województwach przeważały żłobki jako forma sprawowania opieki nad małymi dziećmi, chociaż ich udział w strukturze badanych placówek kształtował się różnie: od 85% w przypadku województwa pomorskiego do 53% w województwie podlaskim. W 2012 r. sytuacja wyglądała nieco inaczej. Struktura udziału żłobków wahała się od 72% w województwie podkarpackim do 50% w województwie zachodniopomorskim. Dostępność placówek na poziomie podregionów (NTS 3) ilustruje mapa 7. Analizując dostępność opieki nad małymi dziećmi na poziomie podregionów można zauważyć, że największą liczbą miejsc w przeliczeniu na 1 tys. dzieci w wieku do lat 3 charakteryzują się kolejno największe miasta Wrocław, Kraków, Poznań, Warszawa i Łódź oraz podregion opolski. Wysokie wartości tego wskaźnika odnotowano także w podregionach obejmujących obszary z innymi dużymi miastami oraz w zachodniej Polsce. Wykres 18. Miejsca w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0-2 w 2012 i 2013 r. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2013 2012 Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Lubuskie Mazowieckie Łódzkie Podlaskie Małopolskie Wielkopolskie Śląskie Pomorskie Podkarpackie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie 56

Najwyższe wartości wskaźnika liczby miejsc w placówkach w przeliczeniu na 1 tys. dzieci w wieku do lat 3 odnotowały sąsiadujące ze sobą województwa: opolskie i dolnośląskie. Wysokie wskaźniki miały również województwa: zachodniopomorskie, lubuskie i mazowieckie. Z kolei najniższe wartości wskaźnika wyróżniały województwa: warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie i lubelskie. Podobnie jak w 2012 r. najwięcej placówek funkcjonowało w województwie mazowieckim (286) a najmniej w województwie świętokrzyskim (29). Analiza czasu pracy badanych placówek wykazała, że niemal wszystkie placówki publiczne (98,6%), a w tym wszystkie żłobki i oddziały żłobkowe bez względu na sektor własności pracowały powyżej 5 godzin dziennie. Na uwagę zasługuje fakt, że 35% placówek w 2013 r., podobnie jak w 2012 r., pracowało powyżej 10 godzin dzienne, 91% spośród nich to żłobki, z tego 54% to żłobki publiczne. Można również stwierdzić, że zmniejszyła się liczba klubów dziecięcych pracujących dłużej niż przewiduje ustawa 18 z 57% do 35%. Na koniec 2013 r. z instytucjonalnych form opieki korzystało 55,5 tys. małych dzieci, z tego 87% stanowiły dzieci przebywające w żłobkach. Odnosząc te liczby do ogółu dzieci w wieku do lat 3 można stwierdzić, że w żłobkach, klubach dziecięcych i oddziałach żłobkowych przebywało 48 dzieci na 1 tys. dzieci w wieku do lat 3. Dla porównania w 2012 r. było to 38 dzieci. Analizując opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3 na poziomie województw warto zauważyć, że największy odsetek dzieci korzystających ze żłobków, oddziałów żłobkowych i klubów dziecięcych charakteryzował województwa: opolskie (8,7%) i dolnośląskie (8,1%), natomiast najmniejszy (3,1%) województwo warmińsko-mazurskie. Łącznie w ciągu całego 2013 r. z placówek skorzystało 87,6 tys. dzieci (w 2012 r. 76,4 tys. dzieci). Przeciętnie jedno dziecko uczęszczało do placówki przez ok. 3 miesiące, statystycznie najdłużej 105 dni przebywało w klubie dziecięcym, a najkrócej niespełna 94 dni w żłobku. Najliczniejszą grupę we wszystkich typach placówek stanowiły dzieci w wieku 2 lat niemal 52%. Drugą co do wielkości grupę tworzyły dzieci roczne 35,9%. Najmniej było dzieci poniżej roku oraz w wieku 3 lat: odpowiednio 4,1% i 7,7%. Z zebranych przez GUS danych wynika, że z placówek opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 korzystały również dzieci w wieku 4 lat i więcej, jednak ich udział był niewielki i wynosił zaledwie 0,4% ogółu. 18 Zgodnie z ustawą, w żłobku zapewnia się opiekę w wymiarze do 10 godzin dziennie, w klubie do 5 godzin dziennie względem każdego dziecka. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wymiar opieki w żłobku może być na wniosek rodzica dziecka, wydłużony. 57

Wykres 19. Dzieci w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 według wieku 0,4 7,7 4,1 poniżej roku rok 51,9 35,9 2 lata 3 lata 4 lata i więcej Odsetek dzieci w wieku do lat 3 objętych instytucjonalną opieką Wyszczególnienie W żłobkach W klubach dziecięcych W oddziałach żłobkowych Ogółem w 2013 r. (1+2+3) Ogółem w 2012 r. (1+2+3) W innych jednostkach 0 1 2 3 4 5 6 Polska 4,2 0,3 0,3 4,8 3,8 0,1 Dolnośląskie 6,8 0,3 1,0 8,1 6,6 0,1 Kujawsko-pomorskie 3,2 0,3 0,1 3,5 3,0 - Lubelskie 2,9 0,1 0,2 3,3 2,6 - Lubuskie 5,6 0,3 0,4 6,3 5,1 0,0 Łódzkie 4,8 0,1 0,2 5,2 4,8 0,1 Małopolskie 3,9 0,3 0,1 4,3 3,2 0,1 Mazowieckie 4,8 0,4 0,2 5,4 4,2 0,3 Opolskie 7,2 0,3 1,2 8,7 7,2 - Podkarpackie 3,7 0,1 0,1 4,0 3,3 0,0 Podlaskie 3,8 0,5 0,5 4,8 4,0 - Pomorskie 3,6 0,2 0,1 3,9 2,3 0,1 Śląskie 3,9 0,3 0,1 4,2 3,4 0,1 Świętokrzyskie 3,1 0,2 0,1 3,4 2,6 0,1 Warmińsko-mazurskie 2,6 0,1 0,4 3,1 2,6 - Wielkopolskie 3,6 0,4 0,1 4,0 3,1 0,1 Zachodniopomorskie 5,1 0,2 0,7 6,0 4,6 0,1 We wszystkich placówkach przebywało 674 niepełnosprawnych dzieci (w 2012 r. 479). Najwięcej w województwie mazowieckim, najmniej w województwach: świętokrzyskim, lubelskim i warmińsko-mazurskim. 58

Spośród placówek objętych badaniem 33% posiadało udogodnienia dla osób niepełnosprawnych, w większości były to pochylnie, podjazdy i platformy. W badanych placówkach znalazło pracę 10,9 tys. osób, w różnych formach zatrudnienia i wymiarze czasu pracy. W grupie tej opiekunki dziecięce stanowiły 49,7%, pozostali opiekunowie 20,5%, nauczyciele 18,4%, pielęgniarki 9,3%, położne 1,7% a lekarze 0,4% pracowników ogółem. Tylko w co 33 żłobku (a w co 39 placówce ogółem) pracował lekarz i było to dla niego zwykle dodatkowe miejsce pracy. Odwrotnie przedstawiała się sytuacja w przypadku pozostałych grup pracowników. Odsetek osób, dla których placówka opieki nad małymi dziećmi była podstawowym miejscem pracy, wahał się od ok. 85% w przypadku pielęgniarek i położnych do ok. 93% w przypadku pozostałego personelu. Pracę personelu w ciągu roku wspomagało 471 wolontariuszy (w 2012 r. 323), w większości kobiet pracujących w jednostkach należących do niepublicznego sektora własności. Najwięcej wolontariuszy było w województwach: wielkopolskim (94), mazowieckim (76) i małopolskim (67), natomiast najmniej w województwach: podkarpackim (6), lubuskim (8), oraz podlaskim (9). Z danych ZUS wynika, że na koniec 2013 r. zarejestrowane były 9 054 nianie zatrudnione na podstawie umowy uaktywniającej. Nie dziwi fakt, że większość stanowiły kobiety (97%). Najliczniej reprezentowaną grupą były osoby w wieku 50-59 lat, zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. Wykres 20. Nianie 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0,2% 17,3% 12,3% 15,7% 47,3% 7,0% 19 lat i mniej 20-29 30-39 40-49 50-59 60 lat i więcej mężczyźni kobiety Pracę w charakterze dziennego opiekuna podjęło, według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, jedynie 56 osób, pod których opieką znalazło się 120 dzieci. 59

2.5 Świadczenia rodzinne Oprócz posiadania dziecka na utrzymaniu, głównym kryterium uprawniającym do świadczeń rodzinnych (zasiłku rodzinnego i dodatków do niego) jest przeciętny miesięczny dochód, w przeliczeniu na osobę w rodzinie. Kryterium dochodowe dotyczy dochodu netto, tj. po odliczeniu podatku dochodowego i składek na ubezpieczenie społeczne oraz na ubezpieczenie zdrowotne i od 1 listopada 2012 r. wynosiło 539 zł na osobę lub 623 zł na osobę, jeśli w rodzinie wychowuje się dziecko niepełnosprawne. Dla porównania w systemie pomocy społecznej kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń pieniężnych od 1 października 2012 r. wynosiło 456 zł na osobę w gospodarstwie domowym, a w przypadku osób samotnie gospodarujących 542 zł. Niezależnie od wysokości dochodu rodziny przyznawane były: zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne oraz dodatek do świadczenia pielęgnacyjnego. W 2013 r. wprowadzono szereg zmian w systemie świadczeń rodzinnych, m.in.: uzależniono jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia się dziecka od kryterium dochodowego wynoszącego 1 922 zł miesięcznie w przeliczeniu na osobę w rodzinie oraz wprowadzono nowe świadczenie specjalny zasiłek opiekuńczy (zależny od kryterium dochodowego wynoszącego 623 zł netto na osobę). W 2013 r. ze świadczeń rodzinnych skorzystało 1 993,1 tys. rodzin, tj. o 5,8% mniej niż w 2012 r. (2 115,7 tys.). Rodzin pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodów było 1202,4 tys., tj. o 6,5% mniej niż w 2012 r. (1 285,6 tys.). Wśród nich rodziny pełne stanowiły 74,7% (898,2 tys. rodzin). 77% rodzin (930,4 tys.) pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu wychowywało 1 lub 2 dzieci, natomiast 23% były to rodziny wielodzietne (z co najmniej 3 dzieci). Rodziny z dziećmi niepełnosprawnymi (137,8 tys.) stanowiły 11,5% ogółu rodzin korzystająych ze świadczeń rodzinnych uzależnionych od dochodu. Przeciętna wysokość wydatków na świadczenia rodzinne w przeliczeniu na jednego świadczeniobiorcę zasiłku rodzinnego wyniosła 294,24 zł i była o 7,4% wyższa niż w 2012 r. 60

Wykres 21. Struktura wydatków na świadczenia rodzinne według rodzaju świadczeń (w mln zł) 279,5 272,6 zasiłek rodzinny 2782,7 dodatki do zasiłku 2868,6 1511,5 świadczenia opiekuńcze jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe Wśród świadczeń rodzinnych dominującą pozycję stanowiły zasiłki rodzinne, których w 2013 r. przeciętnie miesięcznie wypłacono 2 337,7 tys. Było to jednak o 7% mniej niż w 2012 r. (2 521,8 tys.). 26% (613,3 tys). wszystkich dzieci, na które wypłacany był zasiłek rodzinny, stanowiły dzieci do 5 roku życia, prawie 65% (1 512,6 tys.) powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 lat, a pozostałe 9% osoby pełnoletnie do ukończenia 24 roku życia. W 2013 r. na zasiłki rodzinne wydatkowano kwotę 2 782,7 mln zł i była ona o ok. 5% wyższa niż w 2012 r. Przeciętna miesięczna kwota zasiłku rodzinnego wynosiła w 2013 r. 99,20 zł. Druga grupa świadczeń rodzinnych to dodatki do zasiłku rodzinnego. Aby rodzina mogła z nich skorzystać musiała mieć prawo do otrzymywania zasiłku rodzinnego. Najwięcej dodatków wypłacono z tytułu: rozpoczęcia roku szkolnego przeciętnie miesięcznie 1 724 tys. świadczeń (61% korzystających z dodatków do zasiłku rodzinnego), wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej przeciętnie miesięcznie 382,8 tys. świadczeń (14%) oraz z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania (239,9 tys. świadczeń 9%). W 2013 r. wypłacono dodatki do zasiłków rodzinnych na kwotę 1 511,5 mln zł, tj. o 9% mniejszą w porównaniu do 2012 r. W 2013 r. zwiększyła się liczba osób korzystających ze świadczeń opiekuńczych (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne wraz z dodatkami, specjalny zasiłek pielęgnacyjny), które przyznawane są niezależnie od wysokości dochodu rodziny. Kwota zasiłku pielęgnacyjnego wyniosła 153 zł miesięcznie. Najwięcej zasiłków (410 tys.) przyznano osobom niepełnosprawnym posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Przeciętna miesięczna kwota świadczenia pielęgnacyjnego wyniosła 545,18 zł (w 2012 r. 508,35 zł), dodatku do niego 100,03 zł miesięcznie a specjalnego zasiłku opiekuńczego 499,80 zł. W 2013 r. na świadczenia opiekuńcze wydatkowano łącznie 2 868,6 mln zł, o 6% mniej niż w 2012 r. (3048,8 mln zł). 61

Na 272,6 tys. (22,7 tys. przeciętna miesięczna liczba świadczeń, 31,1 tys w 2012 r.). jednorazowych zapomóg z tytułu urodzenia się dziecka wydano kwotę 272,6 mln zł, o 27% mniej niż w 2012 r. Ponadto na prawie 9 tys. zapomóg wypłacanych ze środków własnych, gminy wydały ok. 8,3 mln zł. Wydatki budżetu państwa w 2013 r. na realizację ustawy o świadczeniach rodzinnych wyniosły ogółem ok. 8 121 mln zł, z tego na świadczenia rodzinne przypadało ok. 7 715 mln zł (w 2012 r. 7 734 mln zł), spadek o 0,2%. 62

2.6 Pomoc społeczna Pomoc społeczna, będąca instrumentem polityki społecznej państwa przeznaczonym do wspierania osób i rodzin w trudnych sytuacjach życiowych, z którymi nie są one w stanie same sobie poradzić, podejmuje działania w sytuacjach zagrożenia podstawowych potrzeb życiowych oraz obniżenia jakości życia poniżej społecznie akceptowanego minimum; pomaga stworzyć warunki umożliwiające godną egzystencję; służy kompensowaniu różnorakich szkód np. wynikających z bezrobocia, sieroctwa, niepełnosprawności, chorób; przyczynia się do wyrównywania nadmiernych zróżnicowań społecznych; daje poczucie bezpieczeństwa socjalnego poprzez różne zasiłki i świadczenia uzupełniające niedostatki systemu emerytalno-rentowego oraz innych systemów zabezpieczenia społecznego lub niewystarczające dochody z pracy. Skutkiem działań pomocy społecznej powinno być eliminowanie wykluczenia społecznego oraz usamodzielnianie się jej beneficjentów. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując na zasadzie partnerstwa, z podmiotami niepublicznymi, w tym z organizacjami pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi. 2.6.1 Stacjonarne zakłady pomocy społecznej Opieką instytucjonalną objęte są nie tylko dzieci i młodzież pozbawione możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, ale też inne osoby wymagające wsparcia jednostek świadczących usługi pomocy społecznej. Ze sprawozdań wynika, że w końcu 2013 r. funkcjonowało 1599 stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (o 35 placówek, czyli 2,2% więcej niż w 2012 r.), wśród których 51,9% stanowiły domy pomocy społecznej (830), 22,8% to placówki dla osób bezdomnych domy, schroniska, noclegownie (364), 4,7% domy dla matek z dziećmi i kobiet w ciąży (75), 20,6% placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej, stacjonarne środowiskowe domy samopomocy, rodzinne domy pomocy i pozostałe niezaklasyfikowane do powyższych kategorii (330). Ponadto działało 58 filii zakładów 19. Dla 794 stacjonarnych placówek pomocy społecznej i ich filii organem prowadzącym był samorząd terytorialny 47,9 % (a w przypadku domów pomocy społecznej 73,1%). Pozostałe zakłady prowadzone były m.in. przez kościoły i związki wyznaniowe, osoby fizyczne, stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty gospodarcze. 19 Swoich filii nie posiadały jedynie rodzinne domy pomocy, środowiskowe domy samopomocy oraz pozostałe. 63

Niektóre zakłady świadczą usługi dla różnych grup mieszkańców, posiadają tzw. oddziały. Uwzględniając zróżnicowaną działalność skierowaną do poszczególnych grup mieszkańców, możemy mówić o 1790 takich miejscach pobytu w placówkach macierzystych. Najwięcej takich miejsc pobytu (461, tj. 25,8%) przeznaczonych było dla osób w podeszłym wieku, 364 (20,3%) dla osób bezdomnych, 271 (15,1%) dla osób przewlekle somatycznie chorych, 205 (11,5%) dla osób przewlekle psychicznie chorych, 182 (10,2%) dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, 103 (5,8%) dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, 75 (4,2%) dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, natomiast 50 (2,8%) dla osób niepełnosprawnych fizycznie oraz 79 dla innych osób (4,4%). Stacjonarne zakłady pomocy społecznej dysponowały łącznie 110,4 tys. miejsc (o 2,1 tys., czyli 2,0% więcej niż w 2012 r.). Wskaźnik miejsc na 10 tys. ludności wyniósł 28,7. Wykres 22. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku 75 lat i więcej 28,2% do 18 lat 3,2% 19-40 lat 14,2% 61-74 lat 24,0% 41-60 lat 30,4% Według stanu na 31 XII 2013 r. w domach i zakładach pomocy społecznej przebywało 104,3 tys. mieszkańców, tj. o 142 osoby mniej niż w roku poprzednim (104,5 tys.). 45,4% pensjonariuszy stanowiły kobiety (47,3 tys.). Pod względem struktury według wieku najmniej liczna była grupa osób młodych (do 18 roku życia), stanowiąca 3,2% ogółu mieszkańców (3,3 tys.). Pensjonariusze w wieku 19-40 lat stanowili 14,2% (14,8 tys.), osoby w wieku 41-60 30,4% (31,7 tys.). Największy udział w rozważanej zbiorowości miały osoby liczące co najmniej 61 lat 52,2% (54,4 tys.) wykres 22. Osoby w wymienionych kategoriach w całej populacji Polski stanowiły odpowiednio: 18,2%, 34,7%, 27,1%, 20,1%. 64

Wśród mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej największy udział mieli pensjonariusze przebywający w domach i na oddziałach dla osób przewlekle psychicznie chorych 20,7% (21,6 tys.), przewlekle somatycznie chorych 19,7% (20,6 tys.) oraz w podeszłym wieku 20 19,0% (19,8 tys.). Strukturę mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej przedstawiono na wykresie 23. Większość osób przebywających w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (82,1%) uczestniczyła przynajmniej w części w finansowaniu swego pobytu pokrywając koszty z dochodów własnych, np. własnej emerytury, renty, zasiłku stałego, z czego zaledwie 5,8% z nich pokrywało koszty w pełnej wysokości. Dla 7,1% mieszkańców pobyt opłacany był w całości przez gminę lub budżet państwa, 1,2% przez rodzinę, a 2,5% przebywających w omawianych zakładach zwolniono z odpłatności. Pobyt pozostałych osób (7,1%) finansowany był z innych źródeł. Wśród osób pracujących w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (niezależnie od formy zatrudnienia), dla których było to główne miejsce pracy (ogółem 59,3 tys. osób), niecałe 0,5% stanowili lekarze (0,3 tys.). Dużo więcej zatrudniano pielęgniarek (7,8 tys. tj. 13,1% personelu), spośród których 7,0% posiadało tytuł magistra oraz 1,3 tys. fizjoterapeutów (2,2%), z czego 42,6% z tytułem magistra. 84,2% pracowników omawianych zakładów stanowił personel niemedyczny. Ponadto w opiekę nad mieszkańcami stacjonarnych zakładów pomocy społecznej zaangażowało się 5,1 tys. wolontariuszy. 2.6.1.1. Porównania międzywojewódzkie stacjonarnych zakładów pomocy społecznej W 11 województwach ponad połowę zakładów stacjonarnych stanowiły domy pomocy społecznej. Największy odsetek tego typu placówek odnotowano w województwie kujawskopomorskim (69,0%), a najmniejszy w województwach: mazowieckim, zachodniopomorskim, pomorskim, śląskim (poniżej 50%) oraz podlaskim (równe 50%). Stosunkowo dużo było również domów lub schronisk dla osób bezdomnych oraz noclegowni największy odsetek stanowiły one w województwie zachodniopomorskim (ponad 39%), a najmniejszy w województwie opolskim (ok. 14%), podczas gdy średnia dla Polski wyniosła ok. 23%. Strukturę stacjonarnych zakładów pomocy społecznej pokazano na wykresie 24. We wszystkich województwach niepełnoletni mieszkańcy zakładów (wykres 25) stanowili niewielki odsetek (średnia dla kraju wyniosła 3,2%) wszystkich umieszczonych w nich osób (od 1,8% w województwie świętokrzyskim do 5,4% w województwie opolskim). Najwięcej dzieci przebywało w domach pomocy społecznej, domach dla matek oraz schroniskach lub domach dla bezdomnych. Odsetek dzieci umieszczonych w domach pomocy społecznej wahał się od 60,8% w województwie 20 Osoby w podeszłym wieku oznaczają osoby przebywające w placówkach dla osób w podeszłym wieku i nie są one tożsame z liczbą osób w wieku powyżej jakiejś określonej granicy. 65

kujawsko-pomorskim do 13,9% w województwie zachodniopomorskim. W schroniskach i domach dla bezdomnych udział niepełnoletnich mieszkańców wynosił od 2,3% w województwie lubuskim do 44,8% w województwie zachodniopomorskim i jedynie w województwie podlaskim, w tego typu zakładach, nie przebywały osoby do 18 roku życia. Średnio w Polsce na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat pięcioro dzieci przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (mapa 9). Najwięcej dzieci na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat (prawie 20 osób) przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej podregionu opolskiego. W podregionie łódzkim w placówkach umieszczono wyłącznie osoby pełnoletnie. Wśród mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie (wykres 26), najwyższy udział w skali kraju miały osoby przebywające w placówkach dla osób przewlekle psychicznie chorych. W przypadku trzech województw: łódzkiego, podkarpackiego i małopolskiego przekroczył on 60%, natomiast w województwie dolnośląskim wyniósł około 24%. Najniższy odsetek stanowili mieszkańcy zakładów dla osób niepełnosprawnych fizycznie. W dwóch województwach: zachodniopomorskim i małopolskim nie przekroczył on 1%, w województwach: podlaskim, łódzkim i dolnośląskim nie funkcjonowały placówki tego typu, natomiast w województwie lubuskim stanowił prawie 18%. Liczba mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności była w poszczególnych podregionach zróżnicowana (mapa 10). W dużych miastach Polski, tj. Szczecinie, Poznaniu, Trójmieście, Warszawie i Wrocławiu oraz podregionach: poznańskim, sosnowieckim, bydgosko-toruńskim, łomżyńskim, puławskim, suwalskim, tyskim, piotrkowskim i gliwickim liczba ta kształtowała się poniżej siedmiu osób. Najwięcej osób na 10 tys. mieszkańców przebywało w placówkach podregionów: bytomskiego, starogardzkiego i ełckiego (odpowiednio: 22,2; 24,7 i 27,4). 66

Mapa 8. Zakłady stacjonarne pomocy społecznej Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Wykres 23. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży 1,6% niepełnosprawni fizycznie 1,8% bezdomni 16,4% pozostali 1,2% osoby w podeszłym wieku 19,0% przewlekle psychicznie chorzy 20,7% przewlekle somatycznie chorzy 19,7% dzieci i młodzież niepeł. intelekt. 5,4% dorośli niepełn. intelektualnie 14,2% Udział procentowy poszczególnych kategorii określono według liczby osób przebywających w domach lub na oddziałach. Przykładowo, nazwa oddziału dla osób w podeszłym wieku nie oznacza, że znajdują się tam wyłącznie osoby w podeszłym wieku; mogą tam również przebywać osoby młodsze. 67

Wykres 24. Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami) POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 52,6% 58,3% 69,0% 59,1% 54,8% 60,6% 55,6% 42,6% 65,5% 60,3% 50,0% 43,4% 47,2% 54,1% 61,1% 50,4% 43,0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% dom pomocy społecznej rodzinny dom pomocy placówka prowadzona w ramach działalności gospodarczej lub statutowej * środowiskowy dom samopomocy dom dla matek noclegownia schronisko lub dom dla bezdomnych pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. 68

Wykres 25. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dom pomocy społecznej placówka* dom dla matek schronisko lub dom dla bezdomnych rodzinny dom pomocy środowiskowy dom samopomocy noclegownia pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. Mapa 9. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. 69

Wykres 26. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% mieszkańcy placówek dla osób przewlekle psychicznie chorych mieszkańcy placówek dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla osób niepełnosprawnych fizycznie Mapa 10. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. 70

2.6.2. Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej 21 Oprócz stacjonarnych form pomocy społecznej realizowana jest również pomoc środowiskowa 22 polegająca na udzielaniu świadczeń pieniężnych i niepieniężnych osobom spełniającym określone kryteria i zakwalifikowanym do otrzymania takiej pomocy w miejscu ich zamieszkania. Zmiany w prawodawstwie dokonane w 2004 r. stworzyły dwa nowe, uzupełniające się, ale odrębne systemy wsparcia, tj. system pomocy społecznej i system świadczeń rodzinnych. Prezentowane dalej dane o formach pomocy dotyczą systemu pomocy społecznej. W 2013 r. świadczenia społeczne w ramach zadań własnych i zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego przyznano 2,0 mln osób bez względu na liczbę pobieranych świadczeń, ich rodzaj, formę oraz źródło finansowania (o 61,3 tys. osób więcej niż w 2012 r.). Osoby te wchodziły w skład 1,3 mln rodzin, w których łącznie było 3,3 mln osób. Wskaźnik osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wyniósł w skali kraju 516 osób na 10 tys. ludności, a osoby w rodzinach uzyskujących pomoc stanowiły około 8,6% ludności Polski. W jednej rodzinie mogło wystąpić kilka przyczyn udzielenia pomocy środowiskowej. Tak jak w roku poprzednim, w 2013 r. najczęściej pomocy udzielano z powodu: ubóstwa było ono przyczyną przyznania świadczenia dla 754,7 tys. rodzin (o 46,7 tys. więcej niż w 2012 r.), które łącznie liczyły 2,0 mln osób; bezrobocia 686,0 tys. rodzin (więcej o 45,5 tys.), które łącznie liczyły 2,0 mln osób. Innymi powodami udzielenia pomocy były: długotrwała lub ciężka choroba 429,7 tys. rodzin (więcej o 17,4 tys.) liczących łącznie 1,0 mln osób; niepełnosprawność 412,9 tys. rodzin (więcej o 16,3 tys.), które łącznie liczyły 0,9 mln osób; bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego 241,7 tys. rodzin (więcej o 5,8 tys.), w skład których wchodziło łącznie 0,9 mln osób. Ponadto, jako powody przyznania pomocy wystąpiły: potrzeba ochrony macierzyństwa (127,2 tys.), alkoholizm (89,6 tys.), bezdomność (37,3 tys.), trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (21,3 tys.), przemoc w rodzinie (20,2 tys.), sytuacja kryzysowa (10,7 tys.), zdarzenie losowe (8,6 tys.). Inne przyczyny (m.in. sieroctwo, narkomania, klęska 21 Począwszy od 2012 r. zmienił się zakres prezentowanych danych poprzez wyłączenie informacji na temat pomocy społecznej dla rodzin zastępczych oraz rodzinnych i socjalizacyjnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, która jest od 2012 r. regulowana przez ustawę o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 22 Na podstawie wyników badania MPiPS-03 Sprawozdanie roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń grudzień 2013 r. prowadzonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. 71

żywiołowa lub ekologiczna) były powodem udzielenia pomocy pozostałym 8,6 tys. rodzin (wykres 27). Wykres 27. Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 23 ubóstwo bezrobocie 686,0 754,7 długotrwała lub ciężka choroba niepełnosprawność 429,7 412,9 bezradność w sprawach opiekuńczo- 241,7 potrzeba ochrony macierzyństwa alkoholizm bezdomność trudności w przystosowaniu do życia po przemoc w rodzinie sytuacja kryzysowa zdarzenie losowe inne 127,2 89,6 37,3 21,3 20,2 10,7 8,6 8,6 0 100 200 300 400 500 600 700 800 Źródło: sprawozdanie MPiPS-03. Środowiskową pomoc pieniężną stanowią między innymi różnego rodzaju zasiłki np.: stałe, okresowe, celowe, pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki, pomoc dla cudzoziemców, natomiast pomoc niepieniężna obejmuje m.in: posiłek, schronienie w placówkach dla bezdomnych, ubranie, sprawienie pogrzebu, usługi opiekuńcze, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej. Osoby potrzebujące mogły otrzymać pomoc w obu formach. Zsumowana liczba osób korzystających z form pomocy pieniężnej i form pomocy niepieniężnej wyniosła w 2013 r. 2,7 mln 24 (wykres 28). 23 Jedna rodzina mogła być wykazana kilkakrotnie, jeśli otrzymała pomoc z więcej niż jednego tytułu. 24 W przypadku, gdy osoba otrzymała pomoc w formie pieniężnej i niepieniężnej, była liczona podwójnie. 72

Wykres 28. Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej 986 611 36% 1 723 038 64% pomoc pieniężna pomoc niepieniężna W 2013 r. świadczenie w formie pieniężnej otrzymało 1 723,0 tys. osób. Zasiłki stałe wypłacane osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności przyznano 207,0 tys. osób, zasiłki okresowe 535,7 tys. osób. Prawie 81% zasiłków okresowych stanowiły te przyznane z powodu braku możliwości zatrudnienia (433,6 tys. osób), ok. 10% z powodu niepełnosprawności (52,4 tys. osób), a ok. 8% świadczeń udzielono z powodu długotrwałej choroby (45,1 tys. osób). Dużą grupę beneficjentów (974,9 tys.) stanowiły osoby korzystające z różnych zasiłków celowych. Były one przyznawane z tytułu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakup żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Zasiłki były również przyznawane osobie lub rodzinie, która poniosła straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Pozostałe osoby (5,4 tys.) otrzymały pomoc pieniężną w innych formach. Świadczenie w formie niepieniężnej otrzymało 986,6 tys. osób. Był to głównie codzienny gorący posiłek (856,3 tys. osób), zaopatrzenie w bieliznę, odzież i obuwie (6,3 tys. osób), zapewnienie schronienia w noclegowniach, schroniskach i domach dla bezdomnych (16,4 tys. osób), sprawienie pogrzebu zgodnie z wyznaniem zmarłego (5,5 tys. osób), usługi opiekuńcze obejmujące zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, pielęgnację, zapewnienie kontaktów z otoczeniem oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi (98,6 tys. osób). Pozostałe osoby (3,6 tys.) otrzymały pomoc niepieniężną w innych formach. W ramach pomocy społecznej organizowanej i świadczonej przez jednostki samorządu terytorialnego (zadania własne i zlecone), a także realizowanej przez powiatowe centra pomocy rodzinie (zadania własne oraz z zakresu administracji rządowej), na pomoc społeczną w 2013 r. wydano łącznie 3,6 mld zł, tj. o 497,2 mln. zł więcej niż w 2012 r. (3,1 mld zł). 73

Wykres 29. Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej 991 951 360 27,2% pomoc pieniężna 2 651 253 016 72,8% pomoc niepieniężna Pomoc pieniężna w 2013 r. wyniosła 2,7 mld zł, co stanowiło 72,8% wydatkowanej kwoty ogółem. Z tego na zasiłki stałe przeznaczono 862,8 mln zł, na zasiłki okresowe 1 007,1 mln zł, na zasiłki celowe 763,5 mln zł a na pozostałe formy pomocy pieniężnej 17,8 mln zł. W ramach pomocy niepieniężnej na świadczenia wydano prawie 1 mld zł, tj. 27,2% kwoty ogółem. Prawie 49% kwoty wydatkowanej na pomoc niepieniężną przeznaczono na zapewnienie posiłków (483,2 mln zł, tj. o 27,5 mln zł więcej niż w 2012 r.). Znacznie mniej wydano na ubranie, schronienie oraz sprawienie pogrzebu odpowiednio: 1,2 mln zł, 47,4 mln zł oraz 12,6 mln zł. Na usługi opiekuńcze wraz ze specjalistycznymi usługami opiekuńczymi wydatkowano kwotę 445,9 mln zł. Na pozostałe formy pomocy niepieniężnej 1,6 mln zł. 74

2.6.2.1. Porównania międzywojewódzkie świadczeń pomocy społecznej 25 Celem niniejszego rozdziału jest charakterystyka województw pod kątem pomocy społecznej, udzielonej w 2013 r. przez zlokalizowane na ich terenie ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Analiza skali poniesionych wydatków oraz rozmieszczenia beneficjentów została wzbogacona o porównania z sytuacją w roku 2012. W 2013 r. osoby uprawnione otrzymały pomoc (łącznie w formie pieniężnej i niepieniężnej) o średniej wartości równej 1 833 zł rocznie (1 633 zł w 2012 r.). W przeliczeniu na jednego mieszkańca na pomoc społeczną wydano 95 zł (82 zł w 2012 r.). Województwa podzielono na cztery grupy (wykres 30), uwzględniając roczne wydatki z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca. Województwa należące do pierwszej grupy (lubelskie, małopolskie, mazowieckie) charakteryzowały niższe niż przeciętne w Polsce kwoty udzielonej pomocy zarówno na jednego beneficjenta, jak i w przeliczeniu na mieszkańca. Drugą grupę utworzyły województwa, w których średnie kwoty przypadające na jednego mieszkańca były wyższe od średniej dla Polski, ale beneficjenci otrzymali pomoc o wartości niższej niż przeciętna dla Polski. Najbardziej wyróżniało się w tej grupie województwo podkarpackie ze względu na najniższą kwotę wydatków przypadającą na jednego mieszkańca równą 103 zł, przy średniej wartości wsparcia udzielonego jednemu beneficjentowi wynoszącej 1 611zł. W pozostałych województwach: podlaskim i świętokrzyskim kwoty wyniosły odpowiednio: 111 i 117 zł w przeliczeniu na jednego mieszkańca oraz 1 738 i 1 759 zł na jednego beneficjenta. W województwach, które utworzyły trzecią grupę (dolnośląskim, opolskim, śląskim, wielkopolskim) kwoty pomocy społecznej na jednego mieszkańca były niskie (między 75 a 94 zł). Z drugiej strony osoby uprawnione, mieszkające w tych województwach, otrzymały pomoc o wartości powyżej średniej dla Polski: od 1 871 zł w województwie wielkopolskim do 2 257 zł w województwie dolnośląskim. Czwarta grupa odznaczała się najwyższymi wartościami obu wskaźników. Należały do niej województwa: kujawsko-pomorskie, lubuskie, łódzkie, pomorskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie. W grupie tej województwo warmińsko-mazurskie charakteryzowało się najwyższą kwotą pomocy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynoszącą 165 zł. 25 Niniejsza analiza została opracowana na podstawie danych zbiorczych ze sprawozdań resortowych MPiPS-03 za okres I XII 2013 r., które sporządzają ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania i stanu w dniu 30 VI 2013 r. została ustalona na podstawie danych zamieszczonych w Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 75

Wykres 31. Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2013 r. a 2012 r. według województw w mln zł. 60 50 40 30 20 57,2 54,9 43,2 37,8 34,8 34,6 32,2 32,0 30,2 27,8 25,0 21,2 19,4 17,1 16,2 13,5 10 0 śląskie kujawsko-pomorskie dolnośląskie wielkopolskie warmińsko-mazurskie podkarpackie małopolskie mazowieckie łódzkie pomorskie zachodniopomorskie lubelskie lubuskie świętokrzyskie podlaskie opolskie Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Analiza porównawcza między województwami wykazała duży wzrost wysokości wydatków na pomoc społeczną w 2013 r. w porównaniu z rokiem 2012, największy wystąpił w województwach: śląskim i kujawsko-pomorskim (wzrosty o 57,2 i 54,9 mln zł). Uwzględnienie wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, który w 2013 r. wyniósł w Polsce 100,9 natomiast w województwach wahał się między 100,6 a 101,3 prowadzi do podobnych wyników. Wskazują one na realny wzrost wydatków we wszystkich województwach. Największy wzrost wydatków charakteryzował województwa kujawsko-pomorskie (o 22,1%) i śląskie (o 18,8%). 76

Wykres 32. Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2013 r. a 2012 r. według województw w % 24 22 23,5 zmiany nominalne 20 zmiany realne 18 19,7 18,7 18,7 18,4 16 17,3 17,0 16,6 14 14,5 12 13,9 13,9 13,7 13,5 13,0 12,7 10 8 9,3 6 4 2 22,1 18,8 17,9 17,6 16,9 16,5 16,0 15,7 13,3 13,2 12,9 12,8 12,5 12,1 11,9 8,4 0 kujawsko-pomorskie śląskie podkarpackie dolnośląskie lubuskie opolskie warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie podlaskie pomorskie łódzkie zachodniopomorskie świętokrzyskie lubelskie mazowieckie Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W strukturze wydatków na świadczenia pieniężne dominowały zasiłki (okresowe, stałe, celowe i w naturze). W 2013 r. w Polsce przeznaczono na nie 98,1% kwoty wydanej na wszystkie świadczenia pieniężne, a ich udział w województwach wahał się od około 94,0% do 99,4%. Wykres 33. Struktura wydatków na świadczenia pieniężne pozostałe 1,9% zasiłki celowe i w naturze 27,5% zasiłki okresowe 38,0% zasiłki stałe 32,6% Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 77

W przeliczeniu na jednego mieszkańca wydatki na świadczenia w formie pieniężnej były najwyższe w województwie warmińsko-mazurskim i wyniosły średnio 125 zł, natomiast najniższe w województwie małopolskim 46 zł (wykres 35). Na pomoc niepieniężną składają się przede wszystkim: posiłki i usługi opiekuńcze. W 2013 r. pochłonęły one łącznie 86,1% krajowych wydatków na świadczenia niepieniężne, a ich udział w województwach wahał się od ponad 73% do ponad 93%. Wykres 34. Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne pozostałe 13,9% usługi opiekuńcze 37,4% posiłki 48,7% Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W przypadku świadczeń niepieniężnych najwyższe kwoty w przeliczeniu na jednego mieszkańca przedstawione na wykresie 36 odnotowano w województwach świętokrzyskim (43 zł) i warmińsko-mazurskim (40 zł). Na drugim krańcu osi znalazło się województwo śląskie, w którym analogiczne sumy były prawie dwa i pół raza niższe (17 zł). Posiłki przyznawano przede wszystkim dzieciom, które stanowiły od 74,1% w województwie świętokrzyskim do 94,9% w województwie podlaskim wszystkich beneficjentów posiłków. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z pomocy społecznej, wyniosła w 2013 r. 1 987,6 tys. Ze świadczeń o charakterze pieniężnym skorzystało blisko 1 185 tys. beneficjentów, a ze świadczeń w formie niepieniężnej 992,6 tys. Przedstawione na mapie 11 rozmieszczenie świadczeniobiorców w województwach w 2013 r. było istotnie zróżnicowane. Liczba beneficjentów przypadających na 10 tys. mieszkańców przekroczyła 800 osób w województwie warmińsko-mazurskim (878 osób) i 700 osób w województwie kujawsko-pomorskim (747 osób). Najmniej beneficjentów na 10 tys. ludności mieszkało w województwie śląskim (391 osoby), a następnie w województwach: opolskim (408 osoby) i małopolskim (412 osób). Dla porównania w powyższych województwach w 2012 r. było to odpowiednio: 841, 714, 374, 383 i 399. 78

Łączna liczba beneficjentów może być rozumiana dwojako. Po pierwsze, jako liczba osób, którym przyznano świadczenie. W drugim przypadku uwzględnia się również wszystkich członków rodzin osób, do których była adresowana pomoc. Wynika to z faktu, że świadczenia pomocy społecznej przyznawane są między innymi w oparciu o analizę sytuacji materialnej wnioskodawcy i osób mu najbliższych. Tym samym zakłada się, że wsparcie społeczne wpływa na sytuację bytową wszystkich członków rodziny. Według powyższej definicji liczba świadczeniobiorców ujmowanych jako liczba osób w rodzinach wyniosła w 2013 r. ponad 3 322 tys. osób (w 2012 r. 3 250 tys. osób). Ze świadczeń pieniężnych skorzystało 2 583,9 tys. beneficjentów, a ze świadczeń niepieniężnych 2 012,2 tys. beneficjentów (w 2012 r. odpowiednio: 2 474,7 tys. i 2 028,2 tys.). Najwyższy odsetek świadczeniobiorców (mapa 11) odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie wynosił on ponad 14%. Oznacza to, że z pomocy skorzystał co siódmy mieszkaniec. Odsetki w granicach 12% dotyczyły województw: kujawsko-pomorskiego (12,0%) oraz podkarpackiego (11,8%) i świętokrzyskiego (11,5%). Najniższy wskaźnik charakteryzował województwo śląskie (5,8%), a także województwa:, dolnośląskie, opolskie i małopolskie (odpowiednio 6,5%, 6,6%, 7,0%). Ogólna liczba rodzin, które skorzystały z pomocy społecznej wyniosła prawie 1 257 tys. Rodziny beneficjentów deklarowały najczęściej 26 podobnie jak w roku poprzednim że ich trudna sytuacja wynika głównie z: ubóstwa 60,0%, bezrobocia 54,6%, długotrwałej lub ciężkiej choroby 34,2%, niepełnosprawności 32,8% oraz bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego 19,2%. Procentowy udział rodzin otrzymujących pomoc według najczęściej występujących przyczyn w ogólnej liczbie rodzin beneficjentów każdego województwa zaprezentowano na wykresie 37. Z analizy danych wynika, że w większości województw ubóstwo było najczęstszą przyczyną ubiegania się o pomoc. Wyjątki stanowiły województwa: warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, opolskie i łódzkie, w których największa część rodzin beneficjentów deklarowała, że powodem, dla którego potrzebują pomocy, jest brak pracy. Warto zwrócić uwagę na województwo warmińsko- -mazurskie, w którym istotnie więcej osób wskazało bezrobocie niż ubóstwo jako przyczynę ubiegania się o pomoc społeczną (różnica wyniosła 7,8 p. proc.). W pozostałych województwach różnica między obiema przyczynami była niewielka albo wyraźnie dominowało ubóstwo. Ponadto tylko w województwie małopolskim jako przyczynę ubiegania się o pomoc podobnie często, jak brak pracy, podawano długotrwałą lub ciężką chorobę. 26 Jedna rodzina mogła wskazać więcej niż jedną przyczynę ubiegania się o pomoc. 79

2.6.3 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 Pomoc społeczna i 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej Łączna kwota wydatków w obu działach w 2013 roku wyniosła 17 863 mln zł i stanowiła 5,6% ogółu wydatków budżetu (o 0,1 p. proc. więcej niż przed rokiem). Rozdysponowano o 456 mln zł więcej, niż w 2012 r. a zwiększone wydatki w głównej mierze odnotowano w dziale 852. Wydatki w dziale 852 Pomoc społeczna wzrosły do kwoty 14 251 mln zł (o 324 mln zł), czyli nominalnie o 2,3%, a realnie o 1,4%, ale ich udział w ogólnych wydatkach budżetu (4,4%) pozostał na poziomie z 2012 roku. Zrealizowane zostały w pięciu częściach budżetowych 27 : 34 Rozwój regionalny, 42 Sprawy wewnętrzne, 44 Zabezpieczenie społeczne, 63 Rodzina, 85 Województwa. Zaznaczyć należy, że wydatkowanie środków w ramach ostatniej wymienionej części od kilku lat oscyluje wokół 99% (w 2013 r. tak, jak przed rokiem 99,3%) a środki prawie w całości przekazywane są do jednostek samorządu terytorialnego w postaci dotacji i subwencji. W 2013 r. nie zmieniły się główne kierunki wydatkowania środków w ramach działu 852. Podobnie jak w latach poprzednich najwięcej środków 9 481 mln zł (66,5% wobec 69,3% w 2012 r.) skierowano na wypłaty świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego za osoby otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych (rozdz. 85212). Istotny wzrost wystąpił w wydatkach na zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby, które rezygnują z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny (rozdz. 85214). Przeznaczono na nie 987 mln zł (6,9% wobec 5% w 2012 r.). Strukturę wydatków z budżetu państwa w dziale 852 ukazuje wykres 38. W 2013 r. w dziale 852 Pomoc społeczna na 1 mieszkańca Polski przypadało średnio 370 zł (w 2012 r 361 zł). Wydatki w dziale 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zamknęły się kwotą 3 612 mln zł i podobnie jak przed rokiem stanowiły 1,1% wydatków budżetu ogółem. W relacji do 2012 r. były wyższe o 132 mln zł, czyli o 3,8% nominalnie a realnie o 2,8%. Zostały wykazane w tych samych, co przed rokiem dziewięciu częściach budżetowych: 30 Oświata i wychowanie, 31 Praca, 34 Rozwój regionalny, 44 Zabezpieczenie społeczne, 45 Sprawy zagraniczne i członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, 54 Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, 72 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i 85 Województwa. Wśród wydatków w tym dziale również nie odnotowano istotnych zmian w odniesieniu do roku poprzedniego. Nadal dominowały wypłaty renty socjalnej zrealizowane przez ZUS 27 Dz. U. z 2009 r. Nr 211, poz. 1633 z późn. zm. 80

(rozdz. 85347). Osiągnęły one kwotę 2 268,5 mln zł.(62,8% wobec 61,6% w 2012 r. ogółu wydatków w dziale 853). Podobnie jak w latach poprzednich znaczący udział stanowiły dotacje dla Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (rozdz. 85324), na które skierowano 745 mln zł (20,6% wobec 21,5% w 2012 r.). W 2013 r. w dziale 853 na 1 mieszkańca Polski przypadało średnio 94 zł (w 2012 r. 90 zł). 2.6.3.1. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej Finansowanie zadań w obszarze pomocy społecznej na poziomie jednostek samorządowych realizowane jest podobnie jak w przypadku budżetu państwa w ramach działów 852 i 853. Zadania te wynikają głównie z ustawy o pomocy społecznej i są prowadzone w ramach zadań własnych oraz zadań zleconych. Zadania własne finansowane są z własnych środków jednostek (możliwe jest otrzymanie dotacji celowych z budżetu państwa na ich dofinansowanie), natomiast środki na realizację zadań zleconych zapewnia budżet państwa w formie dotacji. W 2013 r. na wydatki w obu działach z budżetów jednostek samorządowych wszystkich kategorii przekazano (wraz ze środkami otrzymanymi z budżetu państwa) łączną kwotę 26 885 mln zł, czyli o 1 047 mln zł większą, niż przed rokiem. Z 14,3% w 2012 r. do 14,6% zwiększył się również udział wydatków tych działów w strukturze wydatków budżetowych ogółem. W dziale 852 zrealizowano 23 577 mln zł (o 820 mln zł więcej niż w 2012 r.), natomiast w dziale 853 3 308 mln zł, czyli o 227 mln zł więcej. Na 1 mieszkańca Polski, z wydatków w działach 852 i 853 poniesionych przez jednostki samorządowe w 2013 r. przypadało przeciętnie 698 zł (w 2012 r. 671 zł), przy czym w ramach działu 852 wydatkowano średnio 612 zł a działu 853 średnio 86 zł (w 2012 r. było to odpowiednio: 591 zł i 80 zł). Nie zmienił się rozkład województw, w których na finansowanie zadań w obszarze pomocy społecznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca przeznaczono najwięcej środków. Były to nadal wszystkie województwa północno-zachodniej, północnej i wschodniej Polski. Największe kwoty wydatkowano w tych samych co przed rokiem województwach: warmińsko-mazurskim (979 zł) i świętokrzyskim (851 zł), a kwoty przekraczające średnią dla kraju przeznaczono również w województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, zachodnio-pomorskim, pomorskim, podkarpackim, podlaskim i lubelskim. Równocześnie najniższą kwotę w przeliczeniu na jednego mieszkańca wydatkowano w województwie mazowieckim (583 zł), przez co dystans między województwami o krańcowych kwotach wydatków zwiększył się do 396 zł (w 2012 r. 382 zł). W relacji do 2012 r., kwota wydatków przypadająca na 1 mieszkańca zwiększyła się we wszystkich województwach, jednak wzrost ten był bardzo zróżnicowany. Największy odnotowano w województwie kujawsko- -pomorskim (o 56 zł), czyli 2-krotne większy, niż średnio w kraju a najmniejszy (o 4 zł) w województwie małopolskim. 81

Relatywnie wysokie wydatki w działach 852 i 853 od kilku lat najsilniej obciążają budżety jednostek samorządowych w województwie warmińsko-mazurskim, a w najniższym stopniu w województwie mazowieckim. W 2013 r. w województwie warmińsko-mazurskim stanowiły 19,6% ich wydatków ogółem a w województwie mazowieckim blisko połowę mniej (10,5%). Zaznaczyć należy, że w odniesieniu do roku poprzedniego, udział tych wydatków najbardziej zwiększył się w województwie pomorskim (z 14,0% w 2012 r. do 15,0% w 2013 r.), natomiast w województwach: śląskim i małopolskim pozostał na tym samym poziomie. Udział tego typu wydatków ilustruje mapa 12. Z budżetów gmin w 2013 r. wydatkowano łącznie 13 606 mln zł (dział 852 13 045 mln zł, dział 853 561 mln zł), czyli 50,6% wszystkich środków przekazanych z budżetów jednostek samorządowych. Na wypłatę świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz na składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego (rozdz. 8512) przekazano 7402 mln zł (54,4% łącznej kwoty wydatków pochodzących z działów 852 i 853). Na zasiłki stałe, celowe i pomoc w naturze (rozdz. 8514 i 8516) przeznaczono 1 660 mln zł (12,2% ). Znaczącą pozycję w wydatkach gmin stanowiło również finansowanie działalności ośrodków pomocy społecznej (rozdz.85219) w wysokości 1 521 mln zł (11,2%). Rok 2013 był drugim z kolei, w którym gminy realizowały zadania nałożone przez ustawy 28 o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Wydatki z tego tytułu wyniosły blisko 63 mln zł, z czego 58 mln zł przeznaczono na wspieranie rodzin (rozdz. 85206), 4 mln zł na kluby dziecięce (rozdz. 85306), a 1 mln zł na zaangażowanie dziennych opiekunów (rozdz. 85307. Z budżetów miast na prawach powiatu (zobowiązanych do realizacji zadań w zakresie pomocy społecznej nałożonych zarówno na gminy jak i na powiaty) w 2013 r. na wydatki w działach 852 i 853 przeznaczono łącznie 7 935 mln zł (dział 852 6 982 mln zł, dział 853 953 mln zł), czyli 29,5% środków wydatkowanych przez jednostki samorządowe na zadania w tym zakresie. Na wypłaty świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz opłatę składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego (rozdz. 85212) przekazano 2174 mln zł (27,4% wydatków w obu działach), na finansowanie domów pomocy społecznej (rozdz.85202) 965 mln zł, (12,2%), 498 mln zł (6,8%) na utrzymanie placówek opiekuńczo-wychowawczych (rozdz.85201). Na realizację zadań wynikających z ustaw o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz o wspieraniu rodziny w 2013 r. wypłacono ponad 30 mln zł a środki te prawie w całości zostały rozdysponowane w rozdz. 85206 wspieranie rodziny. Natomiast na rodziny zastępcze przekazano 295 mln zł (3,7% łącznych wydatków działów 852 i 853). Wydatki powiatów ziemskich w omawianych działach w 2013 r. wyniosły 4 533 mln zł, co stanowiło 16,9 % łącznych wydatków jednostek samorządowych w obszarze pomocy społecznej (dział 28 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2011 r. Nr 45, poz.235 z późn. zm.) Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887 z późn. zm.) 82

852 3 394 mln zł, dział 853 1 139 mln zł). Przeznaczone zostały głównie na finansowanie infrastruktury pomocy społecznej, czyli domów pomocy społecznej (rozdz. 85202 1 785 mln zł - 39,4% łącznych wydatków w obu działach) oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych (rozdz. 85201 650 mln zł, czyli 14,3%). Na rodziny zastępcze (rozdz. 85204) przekazano 581 mln zł, (12,8%). Z budżetów powiatów finansowane były również powiatowe urzędy pracy (rozdz. 85333), na które przeznaczono 730 mln zł (16,1%). Z budżetów województw samorządowych na wydatki w działach 852 i 853 w 2013 r. przeznaczono 811 mln zł, co stanowiło 3,0% łącznych wydatków jednostek samorządowych w obu działach (dział 852 155 mln zł, dział 853 656 mln zł). Na funkcjonowanie wojewódzkich urzędów pracy (rozdz. 85332) rozdysponowano 271 mln zł, czyli 33,4% łącznych wydatków w obu działach, a 417 mln zł (51,4%) przekazano na zadania określane jako pozostała działalność. Udziały ww. typów jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853 przedstawiono na wykresie 40. W 2013 r. w wydatkach jednostek samorządu terytorialnego zrealizowanych w działach 852 i 853 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (wykres 41), we wszystkich województwach dominowały wydatki przeznaczone na pomoc kierowaną do rodzin 29 (średnio w skali kraju 45,0%). W 2013 r. najwyższy udział tego typu wydatków, prawie 49%, odnotowano w dwóch województwach: lubelskim i podkarpackim. 29 Łącznie działy: 85212 Świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego, 85214 Zasiłki z pomocy społecznej, pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, 85216 Zasiłki stałe. 83

Wykres 30. Wydatki roczne z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw wydatki na jednego beneficjenta w zł. 2300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 mazowieckie dolnośląskie opolskie śląskie wielkopolskie łódzkie pomorskie zachodniopomorskie lubuskie świętokrzyskie podlaskie kujawsko-pomorskie warmińskomazurskie 1600 małopolskie podkarpackie lubelskie 1500 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 wydatki na jednego mieszkańca w zł. Uwaga. Dane nie uwzględniają odpłatności gmin za pobyt w domach pomocy społecznej. Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Wykres 35. Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw w zł 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 125 zasiłki okresowe zasiłki stałe 108 zasiłki celowe i w naturze 98 89 88 pozostałe 61 78 74 ogółem 58 34 72 69 69 68 68 35 61 59 58 50 29 21 14 49 31 27 26 46 33 37 38 28 20 23 11 24 29 27 30 34 13 17 21 22 22 15 17 19 16 22 17 26 26 25 23 15 21 21 22 16 19 19 17 23 14 18 15 15 1 1 1 1 1 1 2 2 4 1 1 1 0 1 2 1 1 warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie lubuskie zachodniopomorskie podlaskie łódzkie świętokrzyskie podkarpackie dolnośląskie Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. POLSKA pomorskie opolskie lubelskie wielkopolskie śląskie mazowieckie małopolskie 85

Wykres 36. Wydatki na świadczenia niepieniężne na jednego mieszkańca według województw w zł 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 43 40 23 20 15 17 33 16 13 5 4 4 świętokrzyskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie posiłki usługi opiekuńcze 32 32 pozostałe 30 27 ogółem 26 26 25 24 23 23 12 22 21 21 15 15 12 17 13 13 10 15 11 14 11 12 10 12 9 11 11 12 10 9 12 9 9 8 6 9 9 7 4 5 4 3 4 4 3 2 3 3 2 2 3 4 pomorskie podkarpackie kujawsko-pomorskie wielkopolskie POLSKA lubelskie Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. dolnośląskie lubuskie opolskie podlaskie mazowieckie łódzkie małopolskie śląskie Mapa 11. Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin w % mieszkańców 5,77 7,00 (4) 7,29 9,04 (4) 9,76 10,55 (4) 11,53 14,61 (4) Beneficjenci pomocy społecznej w % mieszkańców 3,91 4,17 (4) 4,21 5,38 (4) 5,55 6,37 (4) 6,41 8,78 (4) Pominięto przedziały, w których zjawisko nie wystąpiło Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 86

Wykres 37. Rodziny beneficjentów pomocy społecznej według przyczyn ubiegania się o pomoc oraz według województw w % warmińsko-mazurskie (79,8) świętokrzyskie (54,4) zachodniopomorskie (69,1) wielkopolskie (103,1) dolnośląskie (84,3) kujawsko-pomorskie (94,9) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 lubelskie (71,7) lubuskie (41,3) łódzkie (89,8) śląskie (109,4) małopolskie (81,6) pomorskie (77,7) mazowieckie (148,2) podlaskie (46,1) opolskie (27,5) podkarpackie (77,9) ubóstwo bezrobocie długotwała lub ciężka choroba niepełnosprawność bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego Uwaga. W nawiasach podano ogólną liczbę rodzin w tys. Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03 Wykres 38. Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 852 3,6 2011 70,8 4,5 7,2 3,9 10,0 3,6 2012 69,3 5,0 6,9 5,1 10,1 3,5 2013 66,5 6,9 6,5 6,0 10,6 0 20 40 60 80 100% 85212 Świadczenia rodzinne, świadczenie z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego 85214 Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe 85202 Domy pomocy społecznej 85216 Zasiłki stałe 85219 Ośrodki pomocy społecznej Pozostałe Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. 87

Wykres 39. Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 853 2,6 2,6 3,4 2011 61,4 23,3 6,7 2,6 2,5 5,7 2012 61,6 21,5 6,1 2,4 2,5 5,8 2013 62,8 20,6 5,9 0 20 40 60 80 100% 85347 Renta socjalna 85324 PFRON 85336 Ochotnicze Hufce Pracy 85321 Zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności 85332 Wojewódzkie urzędy pracy Pozostałe Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. Mapa 12. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca 88