8.3.1 Siedliska leśne

8.3.1 Siedliska leśne 9110 - Kwaśne buczyny (związek Luzulo-Fagion) Do tego typu siedliska należą wszystkie lasy bukowe w Polsce, charakteryzujące się ubogim runem z dominacją mezofilnych i acidofilnych gatunków ogólnoleśnych. W warstwie drzewostanu, poza bukiem, istotną domieszkę stanowić może dąb, ewentualnie sosna (zespół Luzulo pilosae-fagetum na stanowiskach wyżynnych) lub świerk, a także jodła lub jawor na stanowiskach górskich (zespół Luzulo luzuloidis-fagetum). Na terenie Dolnego Śląska siedlisko to jest dosyć pospolite, duża część jego obecnych stanowisk ma jednak pochodzenie antropogeniczne. Drzewostany takie łatwo rozpoznać dzięki wyrównanej strukturze wiekowej i gatunkowej, dlatego nie jest konieczne obejmowanie ochroną wszystkich odnalezionych stanowisk tego siedliska. Podlega ochronie w rezerwatach Puszcza Śnieżnej Białki, Bukowa Kalenica, Góra Ślęża, Wodospad Wilczki, Krokusy w Górzyńcu, Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie (zespół górski) oraz Las Bukowy w Skarszynie i Wzgórze Joanny (zespół niżowy opisywany m.in. przez Macicką 1984; Macicką-Pawlik, Wilczyńską 1990 i in.). Występuje także na Górze Chojnik (Karkonoski PN) oraz w PN Gór Stołowych (Świerkosz, 2004d) (fot.8.3.1). 9130 - Żyzne buczyny górskie i nizinne Siedlisko to tworzą żyzne, bogate w gatunki lasy bukowe Polski. Rozróżniamy dwie główne odmiany żyznych buczyn. BUCZYNA POMORSKA Galio odorati-fagetum (Melico-Fagetum) - Żyzne buczyny o charakterze niżowym i podgórskim. W drzewostanie dominuje buk, czasem z domieszką dębu, grabu, lipy i innych gatunków gradowych. W runie łanowo rozwija się trawa perłówka jednokwiatowa, a w niektórych postaciach marzanka wonna, szczyr trwały i inne gatunki żyznych lasów liściastych. Na Dolnym Śląsku jest to zespół rzadki, notowany był z Wału Trzebnickiego (Wzgórza Dalkowskie, Wzgórze Joanny), Kotliny Milickiej, Pogórza Izerskiego i Masywu Ślęży (np. Macicka, Wilczyńska, 1991; Anioł-Kwiatkowska i in., 1992; Berdowski, Kwiatkowski, 1992; Świerkosz, Narkiewicz, 2004). Ochronie podlega w rezerwatach Wzgórze Joanny i Dalkowskie Jary. ŻYZNA BUCZYNA SUDECKA (Dentario enneaphyllidi-fagetum) - Należą tu buczyny piętra regla dolnego, rzadko tylko pogórza Sudetów, z runem ziołoroślowym lub złożonym z wysokich traw, w którym główną rolę grają marzanka wonna, żywiec bulwkowaty, żywiec pięciolistkowy, lilia złotogłów, kopytnik pospolity i wiele innych. Są to lasy zwykle bogate gatunkowo, o dużej wartości przyrodniczej, także z uwagi na uwarunkowania faunistyczne. Występuje wyłącznie w Sudetach i na ich Pogórzu zwykle powyżej 500 m n. p. m., rzadko niżej. Na Przedgórzu tylko na izolowanych stanowiskach, np. w szczytowej partii Góry Ślęża (Anioł i in., 1992) oraz na Wzgórzach Strzelińskich (Pender, 1998, 1990). Siedlisko jest chronione

w szeregu rezerwatów np. Buki Sudeckie, Góra Miłek, Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie, Cisowa Góra, Cisy w Górach Bardzkich, także na Górze Chojnik i w PN Gór Stołowych. 9140 - Buczyny z Acer pseudoplatanus i Rumex arifolius - Buczyny ziołoroślowe występujące w Sudetach na wysokości powyżej 800 m n.p.m., na stromych stokach w otoczeniu źródlisk i dolin potoków. Siedlisko to charakteryzuje się drzewostanem bukowym, z domieszką jaworu i świerka oraz runem złożonym z wysokogórskich gatunków ziołoroślowych takich jak modrzyk górski, liczydło górskie, ciemiężyca zielona czy jaskier platanolistny. Ekstremalnie rzadki typ siedliska do tej pory z Sudetów znane są tylko stanowiska z Gór Bystrzyckich i Orlickich (Świerkosz, 2003; Smoczyk in. - ustna), nie jest chronione. 9150 - Ciepłolubne buczyny storczykowe (związek Cephalanthero-Fagion) - Niskorosłe lasy bukowe rozwijające się na stromych, południowych stokach wzgórz, na glebach wapiennych, silnie szkieletowych. W drzewostanie dominuje buk, rzadko i domieszkowo cis, brzoza, lipa szerokolistna i inne gatunki. Drzewa są często krępe, o nisko osadzonych koronach, i mają niską wartość gospodarczą. Runo jest bogate w gatunki ciepłolubne, rzadkie i zagrożone na terenie Dolnego Śląska, szczególnie krytycznie zagrożone wymarciem storczyki takie jak żłobik koralowy, obuwik pospolity czy buławnik czerwony. Rosną tu również inne bardzo rzadkie i cenne taksony, np. zawilec wielkokwiatowy czy goryczka krzyżowa. Z uwagi na rzadkość występowania skał wapiennych jest to siedlisko bardzo u nas rzadkie występuje wyłącznie w Górach Kaczawskich i paśmie Krowiarek. Należy także podkreślić, że na Dolnym Śląsku siedlisko to osiąga północną granicę zasięgu, jest więc szczególnie interesujące pod względem biogeograficznym. Niewielkie fragmenty chronione są w rezerwatach Góra Miłek oraz Buczyna Storczykowa na Białych Skałach. Najcenniejsze fragmenty w Krowiarkach, np. na górze Wapniarka, znajdują się poza jakąkolwiek formą ochrony i są silnie zagrożone zniszczeniem (Kwiatkowski, 2001a, 2001b). 9160 - Grądy dolin rzecznych (częściowo Galio-Carpinetum) - Siedlisko obejmuje wielogatunkowe lasy liściaste rozwijające się na skrzydłach dolin dużych rzek niżu dolnośląskiego (głównie Odry, także Baryczy, oraz dolnych odcinków Nysy Łużyckiej i Kłodzkiej, Bobru, Bystrzycy i Kwisy (por. np. Anioł-Kwiatkowska i in., 1998; Berdowski, Panek 1998; Rast i in., 2000). Gatunkami typowymi dla drzewostanu w tym typie siedlisk są grab, dąb szypułkowy, klon polny i lipa drobnolistna, często przechodzą tu gatunki łęgów takie jak jesion wyniosły, olcha czarna czy wiąz limak. Charakterystycznym elementem runa jest gwiazdnica wielkokwiatowa oraz szereg gatunków wskazujących na wilgotny charakter siedliska, jak czyściec leśny lub niecierpek pospolity. Ten typ siedlisk jest jeszcze stosunkowo częsty, lecz silnie zagrożony przez spadek poziomu wód gruntowych powodowany w dolinach rzecznych przez wieloletnie użytkowanie rzek w sposób nie biorący pod uwagę ich uwarunkowań przyrodniczych. Niewielkie fragmenty chronione są w rezerwatach Grodzisko Ryczyńskie, Kanigóra, Zwierzyniec i Odrzyska (fot. 8.3.2).

9170 - Grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum poza dolinami rzek, Tilio-Carpinetum) - Wielogatunkowe lasy liściaste Wału Trzebnickiego, nizin śląskich, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego (J. M. Matuszkiewicz 2001). W Sudetach występuje do 500 m n. p. m., rzadko tylko sięga wyżej, lokalnie do 650 m n. p. m. Pierwotnie siedlisko to zajmowało niemal cały opisywany obszar, jednak wielowiekowa eksploatacja spowodowała zajęcie jego żyznych, bogatych siedlisk pod uprawy, łąki i zabudowania. W typowej postaci siedlisko 9 170 zajęte jest przez lasy grabowo-lipowo-dębowe, czasem jednolicie lipowe, z domieszką wielu innych gatunków, takich jak klon zwyczajny, klon polny, jawor, olsza czarna, jesion, buk, a nawet świerk lub sosna. W runie odmian wilgotnych i świeżych występują gatunki podawane w siedlisku 9 160, przez co ich rozróżnienie nabiera charakteru czysto geograficznego, nie zaś przyrodniczego. Postaci suchsze (tzw. grądy wysokie) są specyficzne dla tego typu siedliska. Ich częstym składnikiem jest kupkówka Aschersona. Jest to siedlisko dosyć często spotykane, lecz głównie w różnego rodzaju formach zdegenerowanych lub stadiach regeneracyjnych. Najlepiej wykształcone płaty objęte są ochroną w rezerwatach: Uroczysko Obiszów, Wzgórze Joanny, Las Bukowy w Skarszynie, Grądy k. Posady, Zimna Woda, Uroczysko Wrzosy, Buczyna Jakubowska, Buczyna Piotrowicka, Ponikwa, Skarpa Storczyków i Olszyny Niezgodzie, Muszkowicki Las Bukowy. *9180 - Jaworzyny na stokach i zboczach (związek Tilio-Acerion) Do tego typu siedliska należą trzy różne zbiorowiska leśne: LASY KLONOWO-LIPOWE Aceri-Tilietum Spotykane sporadycznie na stromych zboczach o różnej ekspozycji. Gleby kamieniste, często z rumoszem na powierzchni. Zespół zajmuje siedliska o osobliwych warunkach mikroklimatycznych, gdzie występuje duża wilgotność powietrza, spowodowana mikroreliefem, występowaniem wysięków i przemieszczaniem się wód wzdłuż stoku bez możliwości stagnowania. Drzewostan główny zbudowany z lipy szerokolistnej, lipy drobnolistnej, klonu zwyczajnego i jaworu oraz jesionu i wiązu górskiego. Runo bardzo bogate, wielogatunkowe. Występuje głównie na Pogórzu Kaczawskim, lecz w rozproszeniu notowane w większości pasm Sudetów, ich Przedgórza i Pogórza. Chronione w rezerwatach Ostrzyca Proboszczowicka, Grądy koło Posady, Wąwozy Pełcznicy pod Książem, Góra Zamkowa we Wleniu, Cisowa Góra, Wąwóz Lipa i Wąwóz Myśliborski koło Jawora. Dotychczasowa ochrona nie jest jednak wystarczająca, gdyż obejmuje mniej niż 20% tych cennych przyrodniczo i krajobrazowo, a jednocześnie mało użytecznych gospodarczo lasów (Bodziarczyk, Świerkosz, 2004; Świerkosz, 2004). JAWORZYNY I BUCZYNY ZIOŁOROŚLOWE (gr. Sorbo-Aceretum) - Występuje na stromych zboczach o ekspozycji północnej, w żlebach i wąskich dolinach, głównie w piętrze regla dolnego, rzadko tylko niżej. Drzewostan główny zbudowany z jaworu lub buka, z domieszką świerka oraz jarzębiny. Runo bogate, z dużą liczbą barwnie kwitnących, wysokich bylin górskich. Siedlisko bardzo rzadkie. Zanotowane do tej pory w Górach Stołowych, Bystrzyckich i Bialskich. Chronione jest jedno ze stanowisk w PN Gór Stołowych, pozostałe nie objęte ochroną (Bodziarczyk, Świerkosz, 2004).

JAWORZYNY MIESIĄCZNICOWE - (Lunario-Aceretum) Lasy na stromych stokach z przewagą jawora, z domieszką buka, jodły, jesionu, rzadko lipy szerokolistnej i innych gatunków. Runo ziołoroślowe z dużą liczbą gatunków górskich. Szczególnie charakterystyczne jest obfite występowanie miesiącznicy trwałej, która często tworzy niemal jednogatunkowe, rozległe powierzchnie. Występuje w postaci niewielkich płatów rozproszonych we wszystkich pasmach górskich. Prawdopodobnie cała powierzchnia jaworzyn miesiącznicowych w Sudetach nie przekracza 100 ha. Chroniona w rezerwacie Wodospad Wilczki (Berdowski, Panek, 2001) oraz (bardzo dobrze wykształcone powierzchnie) w Parku Narodowym Gór Stołowych (Pender, Macicka-Pawlik, 1996a, 1996b). Pozostałe fragmenty nie są chronione (Bodziarczyk, Świerkosz, 2004). *91D0 - Bory i lasy bagienne SOSNOWY BÓR BAGIENNY (Vaccinio uliginosi-pinetum) Siedliska boru bagiennego występują w bezodpływowych obniżeniach terenu i związane są z głębokimi, kwaśnymi torfami torfowisk wysokich oraz wodą gruntową utrzymującą się przez znaczną część roku blisko powierzchni. Drzewostan zbudowany z sosny, z domieszką brzóz. W podszycie występuje kruszyna oraz krzewiaste wierzby. Na Dolnym Śląsku występuje głównie na Wale Trzebnickim i w Borach Dolnośląskich, niewielkie fragmenty także w Sudetach. Z uwagi na zanikanie torfowisk siedlisko jest rzadkie i na wszystkich odnalezionych stanowiskach zasługuje na objęcie ochroną. Obecnie chronione w PN Gór Stołowych, w rezerwacie Torfowisko koło Grabowa, fragmenty także w pozostałych rezerwatach torfowiskowych (Borówki, Torfowisko Unickie, pod Węglińcem). WYSOKOGÓRSKI, ŚWIERKOWY BÓR BAGIENNY Zajmuje tereny zabagnione w miejscach gromadzenia się wód opadowych i stokowych w strefie regla górnego (zabagnione zrównania grzbietowe lub wklęsłe stoki, często w partiach grzbietowych i przygrzbietowych). Preferuje chłodne stoki, ocienione i zaciszne. Drzewostan zbudowany ze świerka z domieszką jarzębiny, a czasem kosodrzewiny. Na Dolnym Śląsku tylko w Karkonoszach, w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego. Górski, świerkowy bór bagienny (ass. Bazzanio-Piceetum) (W nowszych opracowaniach (Pawlaczyk i in., 2003) siedlisko to włączane jest do typu 9140) Występuje w strefie regla dolnego, w miejscach gromadzenia się wód opadowych i stokowych, gdzie dochodzi do zabagniania terenu zwykle w lokalnych zagłębieniach i miejscach o utrudnionym przepływie wody glebowej, gdzie może tworzyć się grubsza warstwa torfu. Drzewostan tworzy świerk, z domieszką jarzębiny i brzozy, wyjątkowo jodły. Na Dolnym Śląsku niewielkie fragmenty zachowały się na Torfowisku pod Zieleńcem i w Parku Narodowym Gór Stołowych (Potocka, 1999) oraz w Górach Kamiennych (Kącki inf. ustne). GÓRSKIE TORFOWISKA WYSOKIE Z SOSNĄ BŁOTNĄ (ass. Pino mugo-sphagnetum) - Torfowiska wysokie położone w górach (u nas powyżej 800 m n.p.m.), na grzędach torfowych, w obniżeniach lub na stokach, porośnięte sosną błotną i/lub kosodrzewiną, z cennymi i rzadkimi w Sudetach gatunkami roślin naczyniowych i zarodnikowych w runie. Występują w Karkonoszach, Górach Izerskich, Stołowych i koło Zieleńca (Potocka, 1997, 1999, 2001). Praktycznie

wszystkie stanowiska objęte są ochroną prawną (oba parki narodowe, rezerwaty Torfowisko pod Zieleńcem i Torfowiska w Dolinie Izery). *91E0 - Lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe - W Polsce ten typ siedlisk obejmuje dwa, silnie różniące się pomiędzy sobą podtypy. Pierwszy z nich należy do zanikających na terenie naszego kraju, znany jest z niewielu fragmentów i nawet w dolinie Odry na całej jej długości występuje tylko kilka większych fragmentów tego typu siedliska (Rast i in., 2000; Świerkosz, 2002b). ŁĘG WIERZBOWO-TOPOLOWY (all. Salicion albae) Lasy wierzbowo-topolowe dla trwałego utrzymywania się w krajobrazie wymagają 30 dni zalewu w roku, co z uwagi na regulacje koryt rzecznych i permanentne obniżanie się poziomu dna na odcinkach skanalizowanych lub podzielonych stopniami wodnymi, jest coraz trudniejsze do uzyskania. Do tej pory siedlisko to, w postaci większych płatów, notowane było tylko w dolinie Odry. Nie jest reprezentowane w żadnym rezerwacie na Dolnym Śląsku. ŁĘG JESIONOWO-OLSZOWY (Fraxino-Alnetum i inne) Zbiorowiska te zajmują tereny o powolnym przepływie wód płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Spotykamy je także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z udziałem jesionu, wiązów, klonu, rzadziej brzozy omszonej. Siedlisko często spotykane na całym terenie, wykształcone w różnych formach, wyróżnianych w ramach samodzielnych jednostek syntaksonomicznych. Reprezentowane w wielu rezerwatach, lecz nie stanowi w nich głównego przedmiotu ochrony. Większe kompleksy objęte są ochroną, w mozaice z olesami, w rezerwatach Uroczysko Wrzosy i Olszyny Niezgodzkie (Macicka-Pawlik, Wilczyńska, 1996a). 91F0 - Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum minoris) Mieszane, wielogatunkowe, bardzo żyzne lasy niżowe, występujące na obszarach poddanych zalewom rzecznym, szczególnie w dolinach większych rzek Dolnego Śląska. W drzewostanie występują m.in.: dąb szypułkowy, jesion wyniosły, olcha czarna, topola biała, topola czarna, wiąz limak; na wilgotniejszych stanowiskach w skład wchodzą wierzby, a na obszarach rzadko zalewanych także lipa drobnolistna, grab i klon polny. Najbardziej charakterystyczne dla drzewostanu są jednak wiąz polny, grusza pospolita i jabłoń. W drzewostanach znajdujących się w stanie zbliżonym do naturalnego warstwa koron jest często rozluźniona, pojawiają się luki szybko zarastające krzewami i bylinami. Zjawiska takie należą do naturalnych elementów cyklu rozwojowego łęgów, i nie powinny być argumentem za gorszym stanem siedliska wprost przeciwnie świadczą o jego wysokiej naturalności. Runo jest bogate, ziołoroślowe, z wieloma gatunkami wysokich bylin oraz zakwitających wiosną geofitów. Spotykamy tu liczne storczyki (miejscami masowo występuje kruszczyk szerokolistny) i największe w regionie populacje śnieżyczki przebiśnieg. Siedlisko występuje przede wszystkim w dolinie Odry, gdzie jest jeszcze stosunkowo często reprezentowane w obrębie międzywala i, sporadycznie, na zawalu w miejscu przesiąkania wód zalewowych pod wałami (Rast i in., 2000, Świerkosz, 2002b). W postaci mniejszych fragmentów spotykane także w dolinach Kaczawy, Bobru, Jezierzycy, Nysy

Kłodzkiej i Baryczy, a także mniejszych rzek i potoków, choć identyfikacja tych ostatnich nie jest pewna. Na Dolnym Śląsku tylko niewielka część siedliska podlega ochronie w rezerwatach: Łęg Korea, Grodziska Ryczyńskie, Kanigóra, Zwierzyniec i Olszyny Niezgodzkie (Anioł-Kwiatkowski i in., 1998 i cyt. tam literatura). 91I0 - Dąbrowy ciepłolubne (rząd Quercetalia pubescentis) Świetliste lasy dębowe lub dębowo-sosnowe o bardzo dużej różnorodności gatunkowej z udziałem zarówno gatunków leśnych, jak i łąkowych, licznym udziałem storczyków i wysokich, kolorowo kwitnących bylin. Zbiorowiska te mają charakter antropogeniczny wykształcały się w efekcie ekstensywnego i długotrwałego wypasu zwierząt gospodarskich prowadzonego w lasach dębowych. Przy zaniku wypasu zbiorowiska te stopniowo przechodzą w lasy grądowe lub acidofilne dąbrowy, z których się uprzednio rozwinęły. Na Dolnym Śląsku zbiorowiska te były podawane z kilku stanowisk w dolinie Odry i z Przedgórza Sudeckiego, lecz w większości wypadków pod nazwą tą opisywano różne postaci degeneracyjne dąbrów bądź też ciepłolubne grądy. Nie wiadomo w chwili obecnej czy do tego typu siedliska zaliczane są także ciepłolubne dąbrowy podgórskie znane z Masywu Ślęży i Pogórza Kaczawskiego, gdyż znacząco odbiegają od typu siedliska opisywanego w INTERPRETATION MANUAL. 9410 - Bory górnoreglowe (górnoreglowy bór sudecki - Calamagrostio villosae-piceetum) Górnoreglowe bory z bezwzględną dominacją świerka, z domieszką jarzębiny, brzozy karpackiej, kosodrzewiny, w najniższych partiach także buka. Występują powyżej 1 000 m n.p.m. i stanowią na tej wysokości potencjalny typ roślinności. Występujące na Dolnym Śląsku zachowane fragmenty są lasami o charakterze naturalnym, a do typu siedliska należy wliczać także przejściowo odlesione wskutek tzw. klęski ekologicznej z lat 80-tych powierzchnie zajmowane przez zarośla i lasy jarzębinowe oraz brzozowe na siedliskach borów wysokogórskich. Na stanowiskach tych zachodzi spontaniczna, choć bardzo wolna regeneracja borów wysokogórskich i należy wstrzymać się z próbami przyspieszania tych procesów w tak trudnych klimatycznie i siedliskowo warunkach. Występuje w najwyższych partiach Karkonoszy, Gór Izerskich, Śnieżnika oraz Gór Bialskich (Matuszkiewicz, 2001). Izolowane płaty rozwijają się na szczycie Wielkiej Sowy w Górach Sowich (Pender, 1975) i (prawdopodobnie) na szczycie Szczelińca w Górach Stołowych (Świerkosz, 1994d.). Większość płatów siedliska znajduje się pod ochroną w ramach Parków Narodowych (Karkonoskiego i Gór Stołowych) oraz rezerwatów (Śnieżnik Kłodzki, Puszcza Śnieżnej Białki). Poza ochroną prawną pozostają stanowiska w Górach Izerskich i na Wielkiej Sowie. 941P - Acidofilne bory z jodłą (Abieti-Piceetum) Górskie bory świerkowo-jodłowe, niegdyś prawdopodobnie bardzo rozpowszechnione na terenie Sudetów na wysokości (600) 700-1 000 m n.p.m. (Matuszkiewicz, 2001). Wielowiekowe pozyskanie drewna i późniejsza gospodarka leśna protegująca świerk oraz zamieranie jodły w drugiej połowie XX w., całkowicie zatarły pierwotny obraz rozmieszczenia tego siedliska. Obecnie można kwalifikować do tego typu siedliska niektóre fragmenty borów świerkowych z udziałem jodły i z bogatym samoodnowieniem, rozwijające się na stromych stokach lub w jarach wąwozów, gdzie gospodarka leśna była mniej intensywna. Lasy

te przypominają formy naturalne siedliska składem runa i strukturą pionową, pomimo często sztucznego pochodzenia części lub całości drzewostanu. 91O0 - Wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicum) - Bardzo rzadkie zbiorowisko leśne wyżyn południowopolskich z dominacją w drzewostanie jodły (Abies alba), z domieszką innych gatunków, jak sosna zwyczajna, buk zwyczajny, świerk i dąb bezszypułkowy. Runo jest stosunkowo ubogie w gatunki, dominują w nim acydofilne gatunki leśne, takie jak borówka czernica, trzcinnik leśny czy orlica pospolita. Nie ma pewności, czy jest to zbiorowisko naturalne na obszarze Dolnego Śląska, czy też powstało w efekcie XIX-wiecznych nasadzeń jodły na siedliskach kwaśnych buczyn, jednak obecna dynamika drzewostanu (odnawianie się jodły) i jego skład nakazują traktować powyższe fragmenty jako przynależne do typu siedliska. Znane fragmenty objęte są ochroną w rezerwatach: Jodły Ostrzeszowskie, Gola i Jodłowice. Zbiorowisko notowane tylko na obszarze Wału Trzebnickiego. 91T0 - Bory chrobotkowe (Cladonio-Pinetum) Suche bory sosnowe wykształcone w typowych postaciach na szczytach wydm subkontynentalnych i rozmywanych wzgórzach morenowych. Charakteryzują się prawie wyłącznym udziałem sosny zwyczajnej w drzewostanie o niskiej bonitacji, oraz runem bardzo ubogim w rośliny zielne, natomiast bogatym w mszaki i porosty. Szczególnie charakterystyczne są chrobotki, które typowym postaciom nadają w warstwie runa srebrzystobiałą barwę. Nie należy do tego typu siedliska włączać upraw sosnowych, które poprzez długotrwałe protegowanie sosny przypominają bory chrobotkowe, a jedynie postaci o charakterze naturalnym. Znane z Borów Dolnośląskich i Wału Trzebnickiego (Macicka-Pawlik, Wilczyńska, 1990, 1991). W żadnym z rezerwatów siedlisko to nie jest zanotowane, choć może występować w postaci niewielkich płatów na obszarach chronionych w północnej części regionu.