K. Zgryzek, Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989, s. 23. 3

Analiza stosowania środka Agnieszka Dornfeld Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. ks. bp. J. Nathana w Branicach w latach 1997 2002 Problematyka poczytalności, czy też niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego jest istotna. Sprawca niepoczytalny oczywiście nie popełnia przestępstwa, gdyż nie można mu przypisać winy. L. Paprzycki, Co dzieje się w głowie przestępcy Rzeczpospolita, 24.03.1998 r. W artykule przedstawiono analizę stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy w Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. ks. bp. J. Nathana w Branicach. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie praktyki orzeczniczej zastosowania środka zabezpieczającego w odniesieniu do osób poddanych obserwacją sądowo-psychiatrycznej, u których rozpoznano zaburzenia psychiczne i osobowościowe, a także analizę rodzajów czynów karalnych dokonanych przez te osoby. W tym celu zebrano materiał badawczy, który poddano analizie z uwzględnieniem następujących kategorii diagnostycznych: schizofrenie, choroby afektywne, zespoły urojeniowe, urojeniowo-omamowe, paranoidalne o różnej etiologii (organicznej, alkoholowej lub nieokreślonej przez biegłych), zespoły paranoiczne, w tym zespoły urojeń niewierności małżeńskiej o różnej etiologii (organicznej, alkoholowej) lub etiologii nieokreślonej, ostre psychozy alkoholowe (typu majaczenia), tj. krótkotrwałe, przemijające zaburzenia psychotyczne o etiologii alkoholowej.

338 Agnieszka Dornfeld Szpitale psychiatryczne potrafią stosunkowo dobrze opiekować się niepoczytalnymi z powodu choroby psychicznej sprawcami czynów zabronionych, tj. osobami umieszczonymi w tych szpitalach na podstawie środków zabezpieczających. W minionym czasie psychiatria podlegała poważnym przeobrażeniom i bezwzględnie trzeba dostrzec rodzaj i kierunek tych zmian, zwłaszcza w zakładach psychiatrycznych. Szpitalnictwo psychiatryczne w swojej architekturze, organizacji i filozofii opieki nad pacjentami długo miało charakter głownie opiekuńczy. Brak skutecznych metod leczenia chorób umysłowych ograniczał działania personelu medycznego do zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych chorych w warunkach daleko idącej separacji społecznej. Temu celowi służyły ogromne enklawy szpitalne, budowane jeszcze na przełomie XIX i XX w., zwykle z dala od większych ośrodków miejskich. Izolacja chorych była jednym z głównych zadań tych instytucji i stąd ich osławione atrybuty, takie jak: wysokie mury, drzwi bez klamek, zakratowane okna, środki bezpośredniego przymusu. W tych warunkach opieka nad przestępcami z zaburzeniami psychicznymi i ich izolacja były łatwiejsze w realizacji, sprzyjały bowiem temu ówczesne struktury szpitalne. Jako miejsce wykonania środków zabezpieczających Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. w art. 200 wskazuje: środki zabezpieczające przewidziane w przepisach Kodeksu karnego wykonuje się w zakładach psychiatrycznych i zakładach leczenia odwykowego podległych Ministrowi Zdrowia i Opieki Społecznej 1. Możliwe jest wykonanie środków zabezpieczających tylko w stosunku do sprawców umieszczonych w zakładach psychiatrycznych. Osoby te przez wzgląd na niepoczytalność nie są przestępcami i dlatego przynajmniej z punktu widzenia obowiązującej doktryny prawno-karnej nie powinny przebywać w zakładach karnych. Sprawcy ci są ludźmi chorymi psychicznie w ścisłym tego słowa znaczeniu, a psychiatrzy są powołani do roztaczania nad nimi opieki. Ich leczenie jest jednocześnie działaniem na rzecz ochrony społeczeństwa i profilaktyki przed dalszymi konfliktami z prawem. Znacznie częściej jednak wskazuje się w piśmiennictwie, przy okazji omawiania środków polegających na umieszczeniu w odpowiednim zakładzie leczniczym, że cel ich stosowania jest dwojakiego rodzaju: mają zabezpieczyć społeczeństwo przed czynami osób, które ze względu na swój stan stanowią dla niego zagrożenie, a także przyczynić się do wyleczenia osoby w takim zakładzie umieszczonej. Niebezpieczne zachowanie sprawcy jest skutkiem jego stanu psychicznego. Niebezpieczeństwo to powoduje, że należy sprawcę od społeczeństwa izolować. Usunięcie jednak tego stanu nie nastąpi przez sam fakt izolacji, muszą być bowiem podjęte działania terapeutyczne zmierzające do usunięcia stanu chorobowego wywołującego określone zagrożenie dla porządku prawnego. Takie spojrzenie rodzi konieczność wyeksponowania i silnego podkreślenia leczniczego charakteru środków polegających na umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym. Oczywiście, nie oznacza to, że z pola widzenia znika dolegliwościowy, izolacyjny charakter tych środków. O nim bowiem należy pamiętać zawsze, gdy są rozważane konsekwencje umieszczenia danej osoby w szpitalu psychiatrycznym. Wskazywanie jednak na leczniczy charakter wspomnianych środków ma przypominać, że sprawcę umiesz- 1 Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 339 cza się w określonym zakładzie nie po to, by go izolować od społeczeństwa (wszak do takich celów nie są przeznaczone szpitale psychiatryczne), lecz by go leczyć, uzyskując w konsekwencji skutek w postaci usunięcia stanu zagrożenia z jego strony 2. W. Wolter dokonał takiego porównania na 3 płaszczyznach. Jeśli traktować karę jako materialnie odwetową, to wówczas należy zgodzić się, iż między nią a środkiem zabezpieczającym zachodzi zasadnicza różnica. Mniej jednoznaczne staje się to odróżnienie, gdy ujmować karę jako represję ogólno-zapobiegawczą, środek zabezpieczający zaś jako środek szczególnie-zapobiegawczy. Jeśli jednak karę traktuje się szczególnie zapobiegawczo, to pojawia się problem, czy w ogóle te 2 środki można odróżnić, skoro także środki zabezpieczające są nastawione na prewencję specjalną. Stąd wniosek, że kara jest środkiem represyjnym, a środek zabezpieczający prewencyjnym, natomiast to, że stosuje się go po popełnieniu przestępstwa, nie nadaje mu charakteru sankcji represyjnej, bowiem jego istota nie zmieniłaby się, gdyby go zastosować przed popełnieniem przestępstwa 3. Zdaniem Szkotnickiego nie oznacza to, że środek zabezpieczający jest zupełnie pozbawiony dolegliwości dla osoby, co do której jest stosowany, tą dolegliwością jednak jest tu accidentale (a nie essentiale), okolicznością li tylko towarzyszącą 4. W. Makowski natomiast wychodził z założenia, że we współczesnym prawie karnym zagadnienie celowości dominuje nad zagadnieniem odwetu. O ile kara jest przede wszystkim karą celową, a dążenie do oddziaływania poprawnego jej celem zasadniczym, o tyle środki zabezpieczające muszą być dostosowane wyłącznie do celu prewencji i pozbawione elementów karzących. Jeśli więc niosą za sobą dolegliwość i przykrość, to nie może to mieć cech kary i odwetu 5. Wolter, Makowski, Szkotnicki w odróżnieniu kary od środków zabezpieczających podkreślają, że środek zabezpieczający, nie mając wprawdzie charakteru represyjnego, niesie jednak ze sobą pewien ładunek dolegliwości dla osoby, wobec której jest stosowany. I choć jest ona tylko zdaniem Woltera okolicznością towarzyszącą, a więc leżącą niejako w tle, na drugim planie, to jednak obejść się bez niej nie można. Są to bowiem środki o charakterze przymusowym, wykonywane wbrew woli osoby poddanej ich oddziaływaniu. C. Stooss wskazywał na leczniczy cel stosowania środków zabezpieczających. Polska doktryna prawa karnego z okresu poprzedzającego wejście w życie kodeksu karnego z 1932 r. i początków jego obowiązywania wiązała wyraźnie środki zabezpieczające z celem polegającym na ochronie społeczeństwa, porządku prawnego przed niebezpiecznym sprawcą, cel leczniczy pomijając lub spychając go na dalszy plan 6. Poglądy takie można znaleźć w pracach W. Makowskiego, E. Krzymuskiego czy W. Makarewicza. Eksponowali oni ochronny cel środków zabezpieczających. 2 K. Zgryzek, Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989, s. 23. 3 W. Wolter, Zarys systemu prawa karnego. Część ogólna I, Kraków 1934, s. 6. 4 Ibidem, s. 9. 5 W. Makowski, Kodeks karny 1932 r. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1932, s. 226 228. 6 E. Krzymuski, System prawa karnego. I. Część ogólna, Kraków 1921, s. 326.

340 Agnieszka Dornfeld Z tym punktem widzenia można spotkać się również na tle kodeksu z 1969 r. H. Zabrodzka, omawiając taktykę umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym, cel ten określała jako ochronę społeczeństwa, a cel leczniczy zupełnie pomijała 7. Natomiast S. Pawela funkcję środków określonych w art. 100 i art. 102 k.k. z 1969 r. widzi w zabezpieczeniu społeczeństwa przed dalszą działalnością sprawcy 8. Zdaniem M. Tarnawskiego realizacja celu podrzędnego, jakim jest leczenie sprawcy, sprzyja i warunkuje realizację celu nadrzędnego, jakim jest ochrona społeczeństwa. Z tego właśnie powodu określa on środki, o jakich mowa w art. 99 102 k.k., jako izolacyjno-lecznicze 9. Celem środków zabezpieczających jest bezpośrednie, bądź pośrednie zneutralizowanie względnie sparaliżowanie niebezpiecznych dla porządku prawnego właściwości (stanu niebezpieczeństwa) sprawcy przestępstwa lub co najmniej czynu zabronionego. Bezpośrednie zwalczanie niebezpiecznych właściwości sprawcy następuje drogą stosowania środków zabezpieczających o charakterze izolacyjno- -leczniczym. Natomiast pośrednie unicestwienie stanu niebezpieczeństwa sprawcy dla porządku prawnego następuje przez stosowanie środków o charakterze administracyjnym. Tak więc myślą przewodnią, która doprowadziła do ustanowienia środków zabezpieczających są celowościowe założenia prewencji szczególnej 10. Więcej uwagi wymagają unormowania dotyczące środków zabezpieczających, a w zasadzie leczniczych środków zabezpieczających. Art. 93 k.k. stanowi, że sąd może orzec środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniom od alkoholu lub innego środka odurzającego 11, a przed orzeczeniem tego środka sąd jest zobowiązany wysłuchać lekarzy psychiatrów i psychologa, co nie może oznaczać niczego innego, jak tylko złożenie przez tych biegłych opinii ustnej przed sądem. W art. 94 k.k. jest określona instytucja tak zwanej internacji, czyli umieszczenia sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Internacja musi być orzeczona w sytuacji, gdy sprawca popełnił czyn zabroniony w stanie całkowitej niepoczytalności i zachodzi duże prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie. Duże prawdopodobieństwo ponownego popełnienia czynu zabronionego powinno być stwierdzone w szczególności opiniami biegłych psychiatrów i psychologa, których wysłuchanie przed decyzją o internacji jest obowiązkowe w myśl art. 93 k.k. Sformułowanie popełni taki czyn ponownie oznacza, że wchodzi w grę obawa przed ponowieniem przez sprawcę zachowania podobnego do tego, którego dopuścił się w przeszłości. Na postanowienie w przedmiocie określenia szpitala w którym ma być wykonywa- 7 H. Zabrodzka, Stosowanie środków zabezpieczających (art. 99 i art. 100 k.k.) w praktyce sądów, Problemy Wymiaru Sprawiedliwości 1975, nr 7, s. 48. 8 S. Pawela, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego wykonawczego (za lata 1973 1975), Nowe Prawo 1976, nr 10, s. 1441. 9 M. Tarnawski, Zmniejszona poczytalność sprawcy przestępstwa, Warszawa 1976, s. 136. 10 W. Sieradzki, Środki zabezpieczające według nowego kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1969, nr 12, s. 1038. 11 Kodeks karny, Dz. U. nr 98, poz. 553.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 341 ny środek zabezpieczający zażalenie nie przysługuje 12. W uzasadnieniu tego postanowienia SA trafnie podkreślił, że w postanowieniu o umieszczeniu w zamkniętym szpitalu psychiatrycznym tytułem środka zabezpieczającego sąd nie określa szpitala, w którym ma być przeprowadzona interwencja, gdyż ustalenie szpitala następuje dopiero w postępowaniu wykonawczym. Skierowanie internowanego do określonego szpitala psychiatrycznego jest czynnością administracyjną, którą podejmuje prezes sądu lub upoważniony sędzia w formie zarządzenia 13. W 1955 r. liczba internowanych w szpitalach psychiatrycznych wynosiła 672 osoby, co stanowi 3,1% ogółu pacjentów, w 1960 r. 1062, co stanowi 4% ogółu pacjentów, a w 1967 r. 1305 pacjentów, co stanowi 4,5% ogółu pacjentów 14. W 1994 r. internowanych było ok. 856 osób w 31 szpitalach psychiatrycznych, co daje około 2 internowanych na 100 tys. mieszkańców. W Polsce internacje przeprowadzano w rejonowych oddziałach psychiatrycznych zgodnie z miejscem zamieszkania. Średni czas internacji wynosił od kilku do kilkunastu miesięcy, a tylko wyjątkowo i w szczególnych wypadkach bywał przedłużony do kilku lat. Szpitale udzielały osobom przepustek oraz stosowały niekiedy system otwartych drzwi. Wskutek słabego zabezpieczenia lub niewłaściwego postępowania w 1994 r. samowolnie oddaliło się 7% internowanych, a 9,2% usiłowało dokonać próby oddalenia 15. Jedną z placówek psychiatrycznych, w której zastosowano przedstawione wyżej działalnie izolacyjno-terapeutyczne, jest szpital w Branicach. Stworzenie zakładu w Branicach było ważne, bo objęło tereny dotychczas nieobjęte lecznictwem psychiatrycznym. Szpital psychiatryczny w Branicach w województwie opolskim jest dziełem biskupa Józefa Nathana, który był księdzem, organizatorem, budowniczym, szpitalnikiem, ekonomem, a nawet politykiem. Jego branicki zakład nie był zwykłym szpitalem psychiatrycznym. Była to instytucja o bardzo uniwersalnym podejściu nie tylko do potrzeb chorego człowieka, ale też do personelu szpitalnego, a nawet do mieszkańców okolicy. Zakład psychiatryczny był samodzielnym ośrodkiem gospodarczym i ważnym miejscem pracy dla ludności Branic i okolic 16. W 1900 r. otrzymano oficjalne zezwolenie władz na leczenie psychiczne chorych. Dlatego tenże rok należy uznać za początek działalności szpitala w Branicach. Zakład nosił nazwę: Heil und Pfleggeanstalt Sankt Marienstift für Nerven und Gemutskranke Branitz, Kreis Leobschutz. Nathan rozbudował szpital tak, że zakład nabrał znaczenia ogólnokrajowego. Równolegle poszerzał majętność, dając swej instytucji coraz solidniejsze podstawy materialne. Należy zaznaczyć, że Nathan zbudował około 26 dużych obiektów zakładowych, powstały również liczne budynki dodatkowe, ogrodnictwo, gospodarstwa rolne i hodowlane, ogrody i parki uzupełnione drewnianymi pawilonami rekreacyjnymi, których pozostałości można jeszcze dzisiaj zobaczyć. 12 Postanowienie SA w Łodzi z 7.04.1998 r. II A Kz 86 /98, OSA Łódź 1998, nr 1, poz. 17. 13 Ibidem. 14 D. Hajdukiewicz, Katamnezy chorych z rozpoznaniem schizofrenii, alkoholizmu internowanych przez sądy jako niebezpiecznych dla porządku prawnego, Psychiatria Polska, s. 153. 15 A. Bilkiewicz, Psychiatria w Polsce, Warszawa 2002, s. 157. 16 J. Kopiec, Biskupowi Józefowi Nathanowi w hołdzie, Opole 1997, s. 57.

342 Agnieszka Dornfeld W chwili rozpoczęcia pracy zakładu leczono 105 chorych. Było wtedy 36 sióstr pielęgniarek i 1 lekarz. Szczyt rozwoju zakład osiągnął w 1939 r., było wtedy 1700 pacjentów, 9 lekarzy, 115 sióstr pielęgniarek i 250 osób dodatkowego personelu pielęgnującego. W 1945 r. liczba chorych zmalała do 500, lekarzy w ogóle nie było, sióstr było 12, a osób pomocniczych tylko 32 17. Piątego kwietnia 1945 r. wznowiono działalność zakładu psychiatrycznego. Dzieło Nathana przetrwało wojnę i istnieje rozwijając się nadal jako Samodzielny Wojewódzki Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych im. ks. biskupa J. Nathana w Branicach. Według zestawienia z 1960 r., zakład branicki był największym szpitalem psychiatrycznym w Polsce o liczbie 2000 łóżek. Jeszcze dzisiaj, mimo że od przeszło pół wieku nie przeprowadzono generalnych remontów i inwestycji, szpital w Branicach prezentuje się okazale, również pod względem architektonicznym. Niestety, zaprzepaszczono majątek i gospodarstwa zakładu, które gwarantowały jego świetność pod względem materialnym. Od 2000 r. w szpitalu psychiatrycznym w Branicach środki zabezpieczające stosuje się w 2 oddziałach mających wzmocniony stopień zabezpieczenia: dla pacjentów, wobec których orzeczono wzmocniony środek zabezpieczający zgodnie z art. 94, dla pacjentów, wobec których orzeczono środek zabezpieczający w warunkach wzmocnionego zabezpieczenia w zakładach leczenia odwykowego art. 96, oraz w oddziałach psychiatrycznych przeznaczonych do wykonania środka zabezpieczającego w warunkach podstawowego zabezpieczenia. Oddziały zakłady psychiatryczne dysponujące warunkami podstawowego zabezpieczenia: zapewniają stały nadzór nad sprawcami przebywającymi w zakładzie, posiadają drzwi i okna wyposażone w urządzenia uniemożliwiające sprawcom samowolne opuszczenie zakładu. Oddziały psychiatryczne dysponujące warunkami wzmocnionego zabezpieczenia spełniają warunki poprzednio wymienione, a ponadto są wyposażone w: system telewizji wewnętrznej umożliwiający obserwację drzwi wejściowych, okien zewnętrznych, sal ogólnych, izolatek oraz korytarzy, elektroniczny system sygnalizujący niekontrolowane otwarcie drzwi i okien, mają możliwość wydzielenia 10 20 łóżkowych pododdziałów, mają bezpośredni dostęp do ogrodzonego terenu rekreacyjnego, zatrudniają personel w liczbie co najmniej 2-krotnie większej niż pojemność zakładu. Zakłady leczenia odwykowego spełniają wymagania przewidziane dla zakładów psychiatrycznych, dysponują warunkami wzmocnionego zabezpieczenia. Do zakładu psychiatrycznego dysponującego warunkami wzmocnionego zabezpieczenia kieruje się pacjentów, jeżeli ich zachowania zagrażają życiu lub zdrowiu innych chorych, powodują niszczenie przedmiotów i nie mogą być opanowanie w warunkach podstawowego zabezpieczenia, a także w celu zapobieżenia samowolnemu oddaleniu z zakładu, stwarzając zagrożenie poza zakładem. Wskazując miejsce wykonania środka zabezpieczanego, uwzględnia się dodatkowo: 17 Ibidem, s. 59.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 343 rodzaj czynów zabronionych, rodzaj, częstość i skutki zachowań agresywnych lub ucieczkowych, aktualny stan zdrowia, w tym zaburzenia psychiczne i choroby współistniejące, uzależnienie od alkoholu lub innego środka odurzającego, związek między zaburzeniami psychicznymi a zaburzeniami niepsychotycznymi, szczególne wskazania do postępowania leczniczego i rehabilitacyjnego, przebieg i wyniki dotychczasowego leczenia i rehabilitacji. Badania prowadzone do niniejszej publikacji są oparte na analizie dokumentacji medycznej i dokumentacji sądowej znajdującej się na oddziale, a składającej się głównie z historii choroby, książki raportów pielęgniarskich, książki chorych oddziału, opinii sądowo-psychiatrycznej i postanowień sądu. Dokumentacja medyczna zostaje założona w izbie przyjęć szpitala w postaci historii choroby oraz wpisu do komputerowego rejestru chorych. U pacjenta, wobec którego zastosowano środek zabezpieczający, do założenia historii choroby musi być załączone postanowienia sądu oraz nakaz przyjęcia do szpitala. Dokumentacja sądowa składa się z: nakazu przyjęcia, postanowienia sądu o zastosowaniu środka zabezpieczającego, opinii sądowo-psychiatrycznej, nakazu zwolnienia. Kategorie te wybrano, kierując się rozpoznaniami stosowanymi przez biegłych oraz specyfiką obrazu klinicznego i przebiegu tych zaburzeń w odniesieniu do orzecznictwa sądowo-psychiatrycznego. Rodzaje czynów przytoczono kierując się kodeksami karnymi: k.k. z 1969 r., a obowiązującym w czasie wydania niektórych opinii, a także obecnie obowiązującym k.k. z 1997 r. dotyczącym części opinii. Badaniem zostali objęci pacjenci internowani przez sądy w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. ks. bp. J. Nathana w Branicach w związku z wydaną opinią przez biegłych, że popełnili czyny karalne w stanie niepoczytalności i że dalszy ich pobyt na wolności zagraża niebezpieczeństwem dla porządku prawnego. Badany materiał obejmuje 80 przypadków opiniowanych w latach 1997 2002 w szpitalu psychiatrycznym w Branicach. Jako podstawę do badań przyjęto 150 przypadków z lat 1997 2002. Badania prowadzono m.in. na podstawie historii chorób i opinii sądowo psychiatrycznych. Z całej populacji 150 przypadków wyeliminowano 70 z tego względu, że historie chorób i opinie psychiatryczne miały liczne braki formalne, które uniemożliwiały rzetelne przedstawienie badań. W tym wyeliminowanym zbiorze znajdowało się również ok. 20 przypadków pacjentów umieszczonych na ponownej detencji, a osoby takie nie były poddane badaniu, gdyż przyjęto jako materiał badawczy jedynie osoby przebywające na pierwszej detencji. W związku z powyższym badany materiał obejmował 80 osób, a badania oparto na historiach choroby, opiniach psychiatrycznych i psychologicznych, a także postanowieniach sądowych.

344 Agnieszka Dornfeld Struktura rozpoznania Wyznacznikiem do określenia struktury rozpoznania są następujące choroby: alkoholizm, halucynozy alkoholowe, zespoły urojeniowe ograniczone zaburzenia urojeniowe, zespoły psychoorganiczne, zespoły psychoorganiczne (encefalopatia mieszana), zespoły psychoorganiczne charakteropatyczne otępienne, schizofrenie, padaczki epilepsje, niedorozwoje, psychozy schizoafektywne, zespoły urojeniowo-omamowe, zespoły urojeniowo-paranoiczne. Tabela 1 Analiza rozpoznań chorobowych u sprawców czynów zabronionych Rozpoznanie Ogółem n % Ogółem 80 100 Schizofrenia 44 55 Zespoły psychoorganiczne (encefalopatia mieszana), 14 17,5 zespoły psychoorganiczne charakteropatyczne otępienne i zespoły psychoorganiczne Psychozy alkoholowe i paranoje alkoholowe 11 13,75 Padaczka 7 8,75 Niedorozwoje 3 3,75 Psychozy urojeniowe i urojeniowo-omamowe 1 1,25 Źródło: analiza przeprowadzona na podstawie danych uzyskanych od dyrektorów Szpitala w Branicach, likwidatorów Szpitala oraz Działu Ruchu Chorych Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach. Wśród ogółu badanej populacji 80 osób, ponad połowa (44 osoby) to osoby chore na schizofrenię stanowią 55% badanej populacji. Kolejną, ale już nie tak liczną grupę schorzeń, stanowią: zespoły psychoorganiczne (encefalopatia mieszana), zespoły psychoorganiczne charakteropatyczne otępienne i zespoły psychoorganiczne 14 chorych. U 11 chorych stwierdzono psychozy alkoholowe i paranoje alkoholowe. Znacznie mniej liczebną grupę schorzeń stanowią chorzy z rozpoznaniem padaczki 7 osób, niedorozwojem 3 osoby, a psychozą urojeniową, rozpoznaniem urojeniowo-omamowym 1 osoba.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 345 Jako najczęstsze przestępstwa popełnione przez badaną grupę należy wymienić: 31 przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, tj.: pobicia, zabójstwa, uszkodzenia ciała, gwałty, 30 przestępstw przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży, tj.: znęcanie fizyczne, moralne nad członkami rodziny, kazirodztwo, 12 przestępstw przeciwko mieniu, tj.: kradzieże, rozboje, niszczenie mienia, 10 przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, tj.: podpalenia, 10 przestępstw przeciwko wolności, tj.: groźby popełnienia przestępstwa na innej osobie wzbudzające obawę ich spełnienia groźby karalne, 4 przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej, tj.: zniesławienia, 7 innych przestępstw, których dopuściły się pojedyncze osoby, tj.: wypadki komunikacyjne, nieumyślne spowodowania katastrof. Wiek sprawcy Wiek sprawcy możemy rozważyć w następujących kategoriach: wiek w chwili zachorowania, popełnienia czynu karalnego i zastosowania środka zabezpieczającego. 41 50 lat 10 osoby 51 60 lat 4 osoby powyżej 60 lat 8 osób do 20 lat 4 osoby 21 30 lat 35 osób 31 40 lat 23 osoby Ryc. 1. Anali za wieku sprawcy w chwili zachorowania. Źródło: jak tab. 1. Najmłodsze osoby w chwili zachowania znajdowały się w przedziale do 20 r.ż. i tych osób było najmniej. Najczęstszym rozpoznaniem wśród tych osób były stany chorobowe określane jako upośledzenie umysłowe lub schizofrenie. Również najmniej liczną grupę stanowiły osoby w wieku 51 60 lat. W przedziale wiekowym 21 30 lat wystąpiła największa liczba zachorowań, bo aż 35 osób, następną dużą grupę należy wskazać w przedziale 31 40 23 osoby. Rozpoznanie choroby alkoholowej następowało zwykle do około 30. r.ż. Najmłodsza osoba, która popełniła przestępstwo (czyn z art. 148 k.k.) miała 18 lat. Rozpoznano u niej jednostkę chorobową schizofrenię. Najstarsza osoba, która dokonała czynu karalnego to pacjent w wieku 70 lat. Rozpoznano u niego zaburzenia zespołu psychoorganicznego. Ze względu jednak na stan somatyczny i następującą poprawę stanu psychicznego uchylono wobec tego pacjenta środek zabezpieczający i wypisano go z oddziału zamkniętego i skierowano do oddziału opiekuńczo-leczniczego w miejscu jego zamieszkania.

346 Agnieszka Dornfeld 51 60 lat 11 osób powyżej 60 lat 9 osób do 20 lat 3 osoby 21 30 lat 26 osób Ryc. 2. 41 50 lat 8 osób 31 40 lat 23 osoby Analiza wieku sprawcy w chwili popełnienia czynu karalnego. Źródło: jak tab. 1. 51 60 lat 11 osób powyżej 60 lat 9 osób do 20 lat 3 osoby 21 30 lat 24 osoby Ryc. 3. 41 50 lat 10 osób 31 40 lat 23 osoby Analiza wieku chorego w chwili zastosowania środka zabezpieczającego. Źródło: jak tab. 1. Omawiany wiek sprawcy, wobec którego zastosowano środek zabezpieczający, jest zbliżony do wieku, w jakim sprawca popełnił czyn karalny (21 40 lat). Można dostrzec tylko niewielkie różnice, które są spowodowane procedurami prawnymi, tj. toczące się postępowanie, obserwacje sądowo-psychiatryczne, brak miejsca na oddziale, w którym należy zastosować środek zabezpieczający itp. Stan cywilny, liczba dzieci Wśród internowanych przeważa grupa osób żyjących w konkubinacie 38 osób. Należy jednak zauważyć, że w tej grupie mogą być osoby rozwiedzione, a także stanu wolnego. W dokumentacji sądowej czy medycznej nie podano aktualnego stanu cywilnego w stosunku do 6 osób. W trwałym związku małżeńskim pozostają 22 osoby, 10 osób podało swój stan cywilny jako osoby rozwiedzione. Chorzy z najmłodszej grupy wiekowej 18 22 lata deklarowali swój stan cywilny jako wolny. Z grupy 80 osób, posiadanie dzieci deklarowały 34 osoby. Jeden z chorych deklarował posiadanie 9 dzieci, internowani przeważnie deklarowali posiadanie 1 2 dzieci.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 347 wolny 4 sprawców brak danych 6 sprawców żonaty 22 sprawców konkubinat 38 sprawców rozwiedziony 10 sprawców Ryc. 4. Analiza stanu cywilnego sprawców. Źródło: jak tab. 1. Wykształcenie, zawód, źródło dochodu Na podstawie przeprowadzonej analizy dokumentacji medycznej i sądowej można stwierdzić, że 3 osoby spośród badanej populacji nie uzyskały wykształcenia podstawowego. Dotyczy to osób z niedorozwojem umysłowym. Najliczniejszą grupę stanowią osoby z wykształceniem podstawowym i nieukończonym wykształceniem zawodowym (33 osoby) miały jedynie przyuczenie do wykonywania zawodu. Około 10 osób nie uzyskało żadnego zawodu. To, że osoby te nie wyuczyły się żadnego zawodu było związane zarówno z ujawnieniem się we wczesnych latach życia choroby, jak i trudnymi warunkami życiowymi, np. finansowymi. W grupie z wykształceniem zawodowym wyróżniamy 17 osób. Są to w większości rolnicy i rzemieślnicy. Sześć osób w ramach badanej populacji deklarowało posiadanie wykształcenia średniego i najczęściej miały one zawody techniczne. Osoby te pochodzą w większości z dużych miast. Dwie osoby według badanej dokumentacji deklarują posiadanie wykształcenia wyższego. Jedna z tych osób podaje, że ma tytuł inżyniera. W przypadku 11 osób nie było możliwe ustalenie ich wykształcenia na podstawie posiadanej dokumentacji medycznej. wyższe 2 sprawców średnie 6 sprawców bez zawodu 10 sprawców podstawowe 31 sprawców zawodowe 17 sprawców Ryc. 5. Analiza wykształcenia internowanych. Źródło: jak tab. 1.

348 Agnieszka Dornfeld bezrobotny 10 sprawców inne 10 sprawców Wielkość miejscowości, w której sprawca zamieszkiwał i popełnił czyn zabroniony Miejsce zamieszkania sprawcy, który popełnił czyn zabroniony, ma duże znaczenie, gdyż według rejonizacji następuje przyjęcie pacjentów do Szpitala Psychiarolnik 30 sprawców własna działalność 5 sprawców rzemieślnik 25 sprawców Ryc. 6. Analiza zawodów internowanych przed popełnieniem czynów zabronionych. Źródło: jak tab. 1. brak dochodu 16 sprawców renta/emerytura 38 sprawców zasiłek 26 sprawców Ryc. 7. Analiza źródła dochodu internowanych w szpitalu. Źródło: jak tab. 1. Zawód jest bardzo ściśle związany z wykształceniem. Analizę przeprowadzono opierając się na badanej populacji przed rozpoczęciem hospitalizacji. Większość z badanej grupy 30 osób deklarowało wykonywanie zawodów rolniczych, a 25 osób podało, że było rzemieślnikami, 10 osób zadeklarowało, że przed rozpoczęciem hospitalizacji były bezrobotne, a 5 osób że przed rozpoczęciem hospitalizacji prowadziło własną działalność gospodarczą. Można więc stwierdzić, że osoby mające wykształcenie zawodowe, podstawowe i przyuczenie zawodowe wykonywały prace rolnicze i rzemieślnicze, a więc proste czynności, niewymagające specjalistycznych uprawnień i przeszkoleń. Źródłem dochodu dla 38 osób spośród badanej populacji jest renta z tytułu niezdolności do pracy lub emerytura, 26 osób natomiast nie nabyło uprawnień do świadczeń krusowskich lub zusowskich, stan zdrowia pozwolił jednak im na uzyskanie zasiłku stałego, płaconego przez ośrodek opieki społecznej.

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 349 miasto powyżej 100 tys. mieszk. 12 sprawców wieś 35 sprawców miasto do 100 tys. mieszk. 18 sprawców miasto do 10 tys. mieszk. 15 sprawców Ryc. 8. Analiza miejsca zamieszkania sprawcy przed popełnieniem czynu. Źródło: jak tab. 1. miasto powyżej 100 tys. mieszk. 12 sprawców wieś 34 sprawców miasto do 100 tys. mieszk. 17 sprawców miasto do 10 tys. mieszk. 17 sprawców Ryc. 9. Analiza miejsca popełnienia czynu karalnego. Źródło: jak tab. 1. trycznego w Branicach. Rejon, z którego są przyjmowani sprawcy dopuszczający się czynu z art. 94 1 k.k., obejmuje następujące województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie i opolskie. W 2002 r. przyjęto znaczną liczbę pacjentów z Warszawy i Krakowa (12 pacjentów z dużych aglomeracji miejskich). Ci pacjenci popełnili czyn z art. 148 1 k.k. to jest: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Z przeprowadzonej analizy materiałów wynika, że 35 sprawców zamieszkiwało na wsi, a 18 osób w miastach do 100 tys. mieszkańców. Internowani pacjenci większość zarzucanych czynów dokonali w miejscu swego zamieszkania i to najczęściej na wsi (34 osoby wobec osób z bliskiego kręgu rodziny rodziców, żony, konkubiny). Bardzo rzadkie są przypadki agresji w stosunku do dzieci. Sprawcami czynów karalnych na wsi są najczęściej osoby bez wykształcenia lub z niskim poziomem wykształcenia. Wiele czynów karalnych, których dopuścili się sprawcy w dużych miastach, dokonano w stosunku nie tylko do rodziny, ale do osób przypadkowych, nieznanych sprawcom. Sprawcy czynów zabronionych z art. 148 k.k. przebywający na oddziale psychiatrycznym w ramach

350 Agnieszka Dornfeld środka zabezpieczającego pochodzili z miejscowości powyżej 100 tys. mieszkańców, a czynów zabronionych dopuścili się w stosunku do osób ściśle związanych z rodziną. Jedynie 2 osoby z tej populacji dopuściły się zabójstwa przypadkowych osób. Dotychczasowa hospitalizacja, okresy trwania detencji i wypisy po detencji Liczba hospitalizacji zależy od wieku sprawcy, rodzaju schorzenia, pobierania leków w warunkach domowych i innych czynników niezależnych od sprawcy. Największa liczba hospitalizacji występuje wśród osób chorych na schizofrenię. Badanie wykazało, że u osób samotnych, mieszkających na wsi, częściej ulegają pogorszeniu stany psychiczne, co jest związane z liczbą prowadzonych hospitalizacji. Z dokumentacji wynika, że w przypadkach braków środków finansowych chory uciekał w chorobę. Ucieczka w chorobę była również powodowana zwiększaniem się sytuacji stresowych i konfliktowych w rodzinie i pracy. Liczba hospitalizacji zwiększa się z powodu przenoszenia chorego z jednego szpitala do drugiego. 6 5 4 osoby 1 osoba 7 0 2 osoby 2 osoby 9 0 osób 10 3 osoby 1 14 osób 4 11 osób 3 9 osób 2 24 osoby Ryc. 10. Analiza dotychczasowej hospitalizacji sprawcy czynu. Źródło: jak tab. 1. Czasu, na jaki sprawca został umieszczony w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym nie określa się z góry, gdyż zależy od wyników leczenia. Pobyt sprawcy w zakładzie powinien trwać tak długo, jak to jest konieczne, tzn. dopóki nie ustanie realna groźba popełnienia przez niego czynów zabronionych o znacznej społecznej szkodliwości. Istotne znaczenie gwarancyjne ma przewidziana w art. 204 k.k.w. kontrola sądu nad wykonaniem środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia sprawcy w zamkniętym zakładzie i orzekanie w przedmiocie dalszego stosowania tego środka. Zgodnie z art. 203 1 k.k.w.: Kierownik zakładu zamkniętego, w którym wykonuje się środek zabezpieczający, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, zawiadamia sąd o stanie zdrowia sprawcy umieszczonego w tym zakładzie i o postępach w leczeniu lub terapii albo zawiadamia sąd bezzwłocznie, jeżeli uzna, że w związku ze zmianą zdrowia sprawcy jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest ko-

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 351 nieczne 18. 2 Sąd może w każdym czasie żądać opinii o stanie zdrowia i o stosowanym leczeniu lub terapii oraz ich wyników wobec sprawcy umieszczonego w zakładzie, o którym mowa w 1 19. Zgodnie z art. 204 k.k.w. Sąd, nie rzadziej, niż co 6 miesięcy, a w wypadku uzyskania opinii, że dalsze pozostawanie sprawcy w zamkniętym zakładzie, w którym wykonuje się środek zabezpieczający nie jest konieczne, bezzwłocznie orzeka w przedmiocie dalszego stosowania tego środka. W razie potrzeby sąd zasięga opinii biegłych, powiadamiając o tym kierownika tego zakładu 20. 9 10 lat, 3 detencje 8 9 lat, 2 detencje 7 8 lat, 2 detencje 10 15 lat 5 detencji 15 20 lat 4 detencje powyżej 20 lat 1 detencja do 1 roku 11 detencji 1 2 lat 10 detencji 6 7 lat 6 detencji 5 6 lat 2 detencje 4 5 lat 1 detencja 3 4 lat 9 detencji 2 3 lat 12 detencji Ryc. 11. Analiza okresu trwania detencji sprawcy czynu. Źródło: jak tab. 1. Okresy stosowania środka zabezpieczającego są ściśle uzależnione od wyników leczenia, co wiąże się z rodzajem choroby. Bardzo często jest to również uzależnione od rodzaju zarzucanego czynu. Istnieją również przypadki, że mimo pewnych pozytywnych rezultatów leczenia, gdy brakuje współpracy z rodziną, okresy leczenia się przedłużają. Pewne jednostki chorobowe, mimo stosowania aktywnego leczenia farmakologicznego i psychoterapeutycznego, nie dają pozytywnych wyników, np. pacjenci z uporczywymi zaburzeniami urojeniowymi w większości przypadków nie wycofują się ze swoich doznań. Bardzo długie pobyty w szpitalu psychiatrycznym w ramach zastosowania środka zabezpieczającego występują w przypadku chorych z rozpoznaniem schizofrenii, padaczki lub zespołów psychorganicznych. Te schorzenia i wiele innych w miarę upływu lat pogłębiają się i stanowią przeszkodę we wnioskowaniu o uchylenie środka zabezpieczającego. Ściśle z długim okresem stosowania środków zabezpieczających wiąże się rodzaj popełnionego przestępstwa. Najdłuższy okres pobytu 25 lat dotyczy 1 osoby, która przebywa w szpitalu z powodu popełnienia czynu zabronionego z art. 148 k.k. cztery osoby przebywające w szpitalu, które miały postawiony zarzut dokonania zabójstw, są osadzone w szpitalu 16 20 lat. Długi okres hospitalizacji wy- 18 Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557. 19 Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557. 20 Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557.

352 Agnieszka Dornfeld stępuje również u osób, które dokonały podpaleń. Jedenastu pacjentów przebywających w szpitalu do 1 roku to osoby, które dopuściły się gróźb karalnych, a także drobnych kradzieży. Osobom, które przebywały od roku do 2 lat 10 pacjentów postawiono zarzut zniszczenia mienia lub znęcania się nad członkami rodziny, ale w wyniku właściwej terapii leczniczej, pozytywnego nastawienia rodziny uchylono wobec nich środek zabezpieczający. Należy również przyjąć, że pewne okresy pobytów związane z przedłużeniem czasu leczenia wypływają z niewłaściwego i bezprawnego zachowania pacjentów na oddziale. Były to groźby wobec współpacjentów, personelu szpitalnego, a także próby samowolnych oddaleń z oddziału. W grupie tych osób należy również zwrócić uwagę na upijanie się pacjentów lub próby przemycania alkoholu na oddział. brak danych 4 chorych zmarło 5 chorych są w szpitalu obecnie 10 chorych do domu 34 chorych przerwa w odbywaniu 5 chorych do DPS-ów 4 chorych do ROPS-u 14 chorych do zakładu karnego 4 chorych Ryc. 12. Analiza miejsca wypisu sprawcy czynu po detencji. Źródło: jak tab. 1. Po uchyleniu środka zabezpieczającego 34 pacjentów wypisano do miejsca zamieszkania. U tych pacjentów uzyskano bardzo dobre wyniki lecznicze i terapeutyczne. Uzyskano również pozytywne nastawienie rodziny do osoby chorej. Należy przyjąć, że pacjenci ci mieli właściwe oparcie w środowisku. Pod względem rodzaju popełnionego czynu były to czyny o mniejszej społecznej szkodliwości, nie budziły dużych negatywnych nastawień społeczeństwa. Cztery osoby, które przebywały w zakładzie na mocy art. 96 k.k. zostały przewiezione do zakładów karnych w celu odbycia kary w związku z innymi sprawami, które nie dotyczyły aktualnej detencji. W 2000 r., kiedy utworzono ROPS-y 14 osób przekazano do ww. jednostek, do których zostały zakwalifikowane przez Krajową Komisję Psychiatrii Sądowej. Dotyczy to przede wszystkim chorych szczególnie niebezpiecznych, którzy dokonali zabójstw, podpaleń lub przejawiali bardzo niebezpieczne zachowania, u których nie uzyskano zdecydowanej poprawy stanu zdrowia psychicznego i zaistniały wyraźne przesłanki do umieszczenia ich w zakładzie o maksymalnym stopniu zabezpieczenia ROPS. Do DPS-ów po uchyleniu środków zabezpieczających wypisano 4 osoby. Były to osoby, które nie miały rodzin, lub nie były akceptowane w środowisku, a wymagały opieki. Pięć osób wypisano ze szpitala lub nastąpiła przerwa w stosowaniu środków zabezpieczających. Osoby te wymagały leczenia w specjalistycznych, niepsychiatrycznych zakładach. W związku ze stopniowym pogorszeniem stanu

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 353 zdrowia fizycznego i somatycznego zmarło 5 osób. Na podstawie dokumentacji szpitalnej nie udało się ustalić dalszych losów 4 osób, gdyż nie miały miejsc stałego zamieszkania i prawdopodobnie udały się do schronisk dla bezdomnych. Na oddziale pozostało 10 chorych, których pobyt jest nawet kilkunastoletni, gdyż stan zdrowia psychicznego oraz rodzaj popełnionego czynu nie daje przesłanek do wnioskowania o uchylenie środka zabezpieczającego. Ci chorzy w przeszłości popełnili wielokrotnie czyny zabronione z art. 148 lub z art. 13 w związku z art. 148 czy z art. 156 k.k. Podczas przeprowadzenia badań, zgodnie z obowiązującą rejonizacją przyjęć, nie stwierdzono, by któryś z pacjentów po uchyleniu środka zabezpieczającego ponownie został umieszczony w szpitalu psychiatrycznym w Branicach zgodnie z art. 94 1 k.k., nie stwierdzono także, by sąd umieścił kogoś w szpitalu w myśl art. 94 3 k.k. Po uzyskaniu pozytywnego wyniku leczenia na wniosek biegłych psychiatrów sąd orzeka zwolnienie sprawcy z zakładu leczniczego, gdyż jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne art. 94 2 k.k. Sąd wydaje postanowienie po uzyskaniu opinii sądowo-psychiatrycznej lub informacji o stanie zdrowia zgodnie z art. 203 1 kkw. W przypadku uzyskania pozytywnego wyniku leczenia na podstawie tej opinii sąd orzeka, że dalsze pozostawanie sprawcy w zamkniętym zakładzie nie jest konieczne i nakazuje zwolnienie sprawcy z zakładu leczniczego. W swojej opinii biegli opisują aktualny stan zdrowia psychicznego sprawcy, rokowania, wypowiadają się również i uzasadniają, że w tym stanie zdrowia sprawca może być wypisany ze szpitala psychiatrycznego, a prawdopodobieństwo ponownego popełnienia czynu zabronionego jest znikome. Poczytalność Wśród badanej populacji 80 osób sąd orzekł w stosunku do 25 osób art. 25 k.k. z 1969 r. 21, a w stosunku do 55 osób orzeczono art. 31 1 k.k. z 1997 r. 22. Wyżej wymienione rozgraniczenia są spowodowane tym, że materiał badawczy oparty na 2 kodeksach karnych, nowym z 1997 r. i starym z 1969 r. Poprzednia karalność, z jakiego artykułu i czy czyn odznaczał się okrucieństwem Opierając się na opiniach sądowo-psychiatrycznych udało się ustalić, że 27 osób w przeszłości było karanych. Dotyczy to głównie pacjentów z rozpoznaniem chorób związanych z alkoholizmem, padaczką i zespołów psychoorganicznych. Dokonali oni przestępstw głównie z art.: 207, 177, 203, 190, 178 k.k. Na podstawie opinii sądowo-psychiatrycznych ustalono, że 32 osoby nie były karane. Były to głównie osoby z rozpoznaniami schizofrenii i psychozy dwuafektywnej. W przypadku 21 osób brak jest danych, czy osoby te były karane w przeszłości. 21 Art. 25 1 Kodeksu karnego z 1969 r.: Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w chwili czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem. 22 Art. 31 1 Kodeksu karnego z 1997 r.: Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

354 Agnieszka Dornfeld brak danych 21 osób 0 osób 0 osób byli karani 27 osób nie byli karani 32 osoby Ryc. 13. Analiza oznaczenia poprzedniej karalności sprawcy czynu. Źródło: jak tab. 1. W badanej grupie 80 osób popełniło łącznie 104 przestępstwa. Najwięcej, bo aż 31 czynów karalnych zostało dokonanych przeciwko życiu i zdrowiu, a przeciwko rodzinie i opiece 30 czynów karalnych. Znacznie mniej czynów karalnych było przeciwko mieniu 12, a po 10 czynów karalnych przeciwko bezpieczeństwu publicznemu i przeciwko wolności. Przeciwko nietykalności cielesnej dokonano 4 czynów karalnych, a jako inne określono 7 czynów. Nie zostały one zaliczone do żadnych z wymienionych grup. Tabela 2. zespoły psychoorganiczne psychozy urojeniowe psychozy alkoholowe Rodzaje zarzucanych czynów a rozpoznanie kliniczne Czyny przeciwko: Rozpoznanie kliniczne schizo- niedorozwoje padaczki frenia Mieniu 7 0 2 0 0 3 12 Życiu 21 0 4 0 2 4 31 i zdrowiu Bezpieczeństwu 4 0 0 0 0 6 10 publicznemu Nietykalności 1 2 0 0 0 1 4 cielesnej Rodzinie, 12 0 9 1 3 5 30 opiece i młodzieży Wolności 4 0 1 0 2 3 10 Inne 0 0 4 2 0 1 7 Źródło: jak tab. 1. Ogółem

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 355 Artykuły, z których sprawcy zostali skazani Częstość i rodzaj czynów okazały się różne w różnych grupach diagnostycznych. Czterdzieści cztery osoby, wobec których zastosowano środek zabezpieczający z rozpoznaniem schizofrenii, która jest najczęstszą chorobą, dopuściły się najczęściej czynów: przeciwko życiu i zdrowiu 21 czynów, przeciwko rodzinie i opiece 12 czynów, przeciwko mieniu 7 czynów, przeciwko bezpieczeństwu publicznemu 4 czynów, przeciwko wolności 4 czynów, przeciwko nietykalności cielesnej 1 czyn. Wymienione 44 osoby dopuściły się łącznie 49 czynów karalnych. Tabela 3. Rodzaj zarzucanych czynów Rodzaj przestępstwa n Ogółem 104 Przeciwko życiu i zdrowiu 31 Przeciwko rodzinie i opiece 30 Przeciwko mieniu 12 Przeciwko bezpieczeństwu publicznemu 10 Przeciwko wolności 10 Przeciwko nietykalności cielesnej 4 Inne 7 Źródło: jak tab. 1. art. 212 2 sprawców art. 278 9 sprawców art. 13 art. 280 4 sprawców 1 sprawców art. 156, 2 sprawców art. 157, 2 sprawców art. 163, 4 sprawców art. 177 5 sprawców art. 207 25 sprawców art. 201 3 sprawców art. 197 1 sprawca art. 200 2 sprawców art. 148 11 sprawców art. 186 art. 190 1 sprawca 7 sprawców Ryc. 14. Analiza sprawców skazanych wg poszczegolnych artykułów. Źródło: jak tab. 1.

356 Agnieszka Dornfeld art. 184 3 sprawców art. 203 1 sprawca art. 212 1 sprawca art. 148 10 sprawców art. 138 9 sprawców art. 155 1 sprawca Ryc. 15. Analiza sprawców skazanych wg poszczeglnych artykułów. Źródło: jak tab. 1. W grupie schorzeń zespołów psychoorganicznych 14 osobom zarzucono dokonanie łącznie aż 23 czynów. Przeważały czyny: przeciwko bezpieczeństwu publicznemu 6 czynów, przeciwko rodzinie i opiece 5 czynów, przeciwko życiu i zdrowiu 4 czynów, przeciwko mieniu 3 czynów, przeciwko wolności 3 czynów, przeciwko nietykalności cielesnej 1 czyn, inne 1 czyn. W grupie psychoz alkoholowych i alkoholizmu 11 osób najczęściej dopuszczało się czynów: przeciwko rodzinie i opiece 9 czynów, przeciwko życiu i zdrowiu 4 czynów, innych 4 czynów, przeciwko mieniu 2 czynów, przeciwko wolności 1 czyn. Osoby z rozpoznaniem alkoholizmu i psychoz alkoholowych popełniły łącznie 20 czynów karalnych. Siedem osób, u których stwierdzono padaczkę łącznie popełniło 7 czynów; w tym: przeciwko rodzinie i opiece 3, przeciwko życiu i zdrowiu 2, przeciwko wolności 2. Grupa niedorozwojów umysłowych (3 osoby) popełniła 3 czyny: przeciwko rodzinie i opiece 1 czyn, innych 2 czyny. W przypadku psychoz urojeniowych był tylko jeden przypadek chorego, który popełnił 2 czyny przeciwko nietykalności cielesnej. W związku z dużą liczbą dokonanych czynów związanych z grupą przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu czy przeciwko rodzinie i opiece należy przyjąć, że więk-

Analiza stosowania środka zabezpieczającego wobec niepoczytalnego sprawcy 357 szość tych czynów odznaczała się okrucieństwem i w związku z tym te osoby powinny przebywać ze względu na aktualny art. 31 1 k.k. w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym o wzmożonym stopniu zabezpieczenia, a opuszczenie tego zakładu będzie możliwe tylko w chwili osiągnięcia takiego stanu zdrowia, że ww. osoby w przyszłości nie popełnią czynów zabronionych. Liczba opinii wydanych wobec niepoczytalnych sprawców Wobec 30 pacjentów w wyniku wydania opinii sądowo-psychiatrycznej na podstawie zgromadzonej dokumentacji medycznej i jednorazowego badania psychiatrycznego biegli psychiatrzy wnioskowali orzeczenie art. 31 1 k.k. lub dawnego art. 25 1 k.k. z 1969 r. i zastosowanie środka zabezpieczającego. Wobec 15 pacjentów biegli po jednorazowym badaniu wnioskowali o skierowanie osoby podejrzanej na obserwację sądowo-psychiatryczną w warunkach oddziału sądowo-psychiatrycznego. U osób na oddziale sądowo-psychiatrycznym biegli wnioskowali o dodatkowe badanie przeprowadzone przez biegłego psychologa. Piętnastu pacjentów natomiast zostało poddanych obserwacji sądowo-psychiatrycznej w warunkach oddziału psychiatrycznego aresztu śledczego. Każda z tych obserwacji została zakończona wydaniem opinii sądowo-psychiatrycznej wraz z wnioskami. W tych konkretnych przypadkach 80 pacjentów orzeczono ich niepoczytalność i wnioskowano o zastosowanie wobec nich środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. Zachowania niebezpieczne Podczas badania starano się na podstawie dokumentacji medycznej ustalić częstotliwość pogorszeń stanu psychicznego, a często z tym związaną agresję słowną, a także agresję czynną wobec osób lub sprzętu. Agresję słowną podzielono na agresję codzienną lub prawie codzienną, kilkakrotną w tygodniu lub kilkakrotną w kwartale. Starano się również ustalić, przeciwko komu agresja była kierowana. Agresję stosowaną wobec personelu przejawiało 3 pacjentów, raz do kilku razy w tygodniu przejawiało 5 pacjentów, a raz w kwartale 8 pacjentów. Należy jednak przyjąć, że agresja słowna bywa częściej kierowana do innych pacjentów oraz do niższego personelu medycznego. Formy agresji słownej są stwierdzone na podstawie wpisów do historii choroby oraz raportów pielęgniarskich. Odrębną sprawą jest agresja fizyczna wobec współpacjentów lub personelu. Należy przyjąć, że 8 pacjentów w badanej grupie dopuściło się agresji fizycznej wobec współpacjentów. Agresja fizyczna wobec personelu jest marginalna, ale jest zwykle połączona z niszczeniem wyposażenia oddziału. Z tej grupy 80 pacjentów agresji fizycznej wobec personelu dopuściło się 7 pacjentów, ale 3 kilkakrotnie. Problemem są również samowolne oddalenia się. W przeszłości długoletni pacjenci przebywający w ramach środka zabezpieczającego dokonywali oddaleń z oddziałów o zabezpieczeniu podstawowym. Inne zachowania niebezpieczne lub łamiące regulamin to picie alkoholu, kradzieże, palenie tytoniu w miejscach niedozwolonych, namawianie innych do zachowań niezgodnych z regulaminem.

358 Agnieszka Dornfeld Przymus bezpośredni stosuje się wobec pacjentów, którzy swoim zachowaniem stwarzają niebezpieczeństwo w stosunku do siebie lub otoczenia. Formy przymusu bezpośredniego stosuje się zgodnie z obowiązującymi przepisami. Tymi formami są: przytrzymanie, unieruchomienie w łóżku pasami, nałożenie kaftanu bezpieczeństwa lub umieszczenie w izolatce. Stosowany przymus bezpośredni dotyczy jedynie ok. 4% badanych, a umieszczenie w izolatce jedynie ok. 2% badanych. Wyniki tego badania nie rozstrzygają, czy pozostali pacjenci przebywający na oddziale przejawiają zachowania agresywne, gdyż w dokumentacji są ujęte jedynie najbardziej niebezpieczne zachowania. Na podstawie badań zachowań niebezpiecznych nie można określić, czy osoby umieszczone w szpitalu psychiatrycznym w ramach środka zabezpieczającego są bardziej niebezpieczne dla otoczenia niż pozostali hospitalizowani, gdyż warunki oddziału o wzmocnionym zabezpieczeniu eliminują formy agresji. Jednak na podstawie wskaźników agresywności liczby ucieczek, łamania regulaminu istnieje konieczność prowadzenia specjalnych programów terapeutycznych dla pacjentów niebezpiecznych. Procedury i programy terapeutyczne Podczas leczenia na oddziale o wzmocnionym systemie zabezpieczenia każdy sprawca jest objęty zaplanowanym, zindywidualizowanym postępowaniem leczniczym, terapeutycznym i rehabilitacyjnym, a także resocjalizacyjnym, którego celem jest poprawa jego stanu zdrowia i zachowania w stopniu umożliwiającym powrót do życia w społeczeństwie i dalsze leczenie w warunkach ambulatoryjnych. W celach leczniczo-diagnostycznych przeprowadza się wiele procedur, badań laboratoryjnych, badań EKG, RTG, konsultacji specjalistycznych. W stosunku do pacjentów w zależności od rozpoznania i stanu psychicznego prowadzi się terapię, której celem jest zmniejszenie agresywności przynajmniej do poziomu umożliwiającego powrót na oddział o mniejszym stopniu restrykcyjności. Zachowania agresywne są najczęściej wynikiem splotów różnych czynników: biologicznych, konstytucyjnych, psychologicznych lub sytuacyjnych. Aby opanować zachowania, podejmując działania terapeutyczne. Na oddziale o wzmocnionym systemie zabezpieczenia prowadzi się pełnozakresową terapię biologiczną, zwłaszcza kurację przeciwpsychotyczną, gdyż większość agresji może być związana z zaburzeniami chorobowymi. Używa się leków uspokajających, przeciwdrgawkowych, przeciwdepresyjnych, blokujących receptory beta. Przyjęto, że wybór określonych metod terapii zostaje określony indywidualnie przez zespół lekarzy. Bardzo istotne jest również stosowanie metod behawioralnych, poznawczych, które wzmacniają prospołeczne zachowania pacjentów. Ważnym elementem całej terapii są różne zajęcia o charakterze psychoedukacyjnym, np. uczenie umiejętności rozpoznawania u siebie zaostrzeń choroby, zwiastunów zachowań agresywnych, dbałości o własną farmakoterapię i rozumienie jej potrzeby, znajomość objawów ubocznych farmakoterapii, poznanie procedur sądowych i perspektyw zakończenia detencji. Stosunkowo dużo czasu przeznacza się na zajęcia rekreacyjne, terapię zajęciową, zajęcia ruchowe i sportowe, które obniżają poziom napięcia psychicznego.