Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020

Załącznik do uchwały Nr XXXVIII/256/2014 Rady Miejskiej w Bychawie z dnia 30 stycznia 2014 r. Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 BYCHAWA 2013

Spis treści 1. Wprowadzenie... 4 1.1 Cel opracowania... 4 1.2 Zakres opracowania... 16 1.3 Ogólna charakterystyka gminy Bychawa... 18 1.3.1 Położenie geograficzne... 18 1.3.2 Środowisko naturalne... 19 1.3.3 Demografia... 20 1.3.4 Gospodarka mieszkaniowa... 22 1.3.5 Działalność gospodarcza... 24 1.3.6 Rolnictwo... 25 1.3.7 Gospodarka wodno-ściekowa... 25 1.3.8 Transport i komunikacja... 26 1.3.9 Infrastruktura energetyczna na terenie gminy Bychawa... 29 1.3.10 Potencjał ekonomiczny miasta Bychawa... 42 2. Emisja CO 2 w roku bazowym... 43 2.1 Metodologia ustalanie wielkości bazowej... 43 2.1.1 Zakres inwentaryzacji... 43 2.1.2 Metodologia obliczeń... 43 2.1.3 Pozyskanie danych... 46 2.2 Analiza głównych źródeł emisji... 47 2.2.1 Obiekty/urządzenia komunalne... 47 2.2.1.2. Budynki komunalne... 48 2.2.1.3. Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o.... 54 2.2.2 Obiekty użytkowo-usługowe... 55 2.2.3 Budynki mieszkalne... 60 2.2.4 Oświetlenie uliczne... 63 2.2.5 Transport... 66 2.2.6 Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w gminie... 68 2.3 Bilans emisji CO 2 w roku 2012... 69 2.4 Scenariusze zaniechania redukcji gazów cieplarnianych na terenie gminy... 71 2.5 Analiza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych ograniczenia emisji - Analiza SWOT... 74 2

3. Plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2... 75 3.1 Cele strategiczne oraz zakładany poziom redukcji emisji CO 2 do roku 2020... 75 3.2 Planowane działania... 75 3.2.1 Obiekty komunalne... 81 3.2.2 Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o.... 100 3.2.3 Obiekty usługowo-użytkowe... 114 3.2.4 Budynki mieszkalne... 117 3.2.5 Oświetlenie uliczne... 125 3.2.6 Transport... 127 3.3 System realizacji działań... 131 3.3.1 Warianty realizacji działań... 131 3.3.2 Możliwe źródła finansowania planu... 136 3.3.2.1 Środki własne... 136 3.3.2.2 Fundusze i programy krajowe... 136 3.3.2.3 Fundusze i programy finansowane z budżetu Unii Europejskiej... 140 3.3.2.4 Inne źródła finansowania... 145 3.3.3 Monitoring i ewaluacja... 147 3

1. Wprowadzenie 1.1 Cel opracowania Dwutlenek węgla jest to gaz nieorganiczny stanowiący podstawowy substrat procesu fotosyntezy zachodzącego w żywych roślinach. Związek ten nie stanowi zagrożenia dla życia i zdrowia człowieka pod warunkiem, że nie nastąpi naruszenie równowagi biologicznej, spowodowane nadmierną jego emisją do atmosfery. Sukcesywnie jednak, na skutek nieprzestrzegania zasad zrównoważonego rozwoju, stężenie dwutlenku węgla w atmosferze wzrasta. Szczególnie groźna sytuacja ma miejsce w miastach, gdzie jego stężenie w powietrzu osiąga wartość nawet dwukrotnie wyższą niż stanowi norma. Postępujący rozwój gospodarczy świata powoduje wzrost zapotrzebowania na energię. Najczęściej jest ona uzyskiwana z konwencjonalnych, wysokoemisyjnych źródeł: węgla i ropy naftowej. Problem potęguje jej niewłaściwe wykorzystanie dlatego niezbędnym jest podjęcie bezwzględnych środków aby poprawić efektywność energetyczną infrastruktury odbiorczej oraz zwiększyć wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Kraje europejskie dysponują ogromnym potencjałem zwiększania odporności na zachodzące zmiany klimatyczne dzięki przejściu na gospodarkę niskoemisyjną. Proekologiczny zwrot nie tylko umożliwi władzom walkę z emisją gazów cieplarnianych do atmosfery, ale również pobudzi gospodarkę, a tym samym utworzenie nowych miejsc pracy. Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 to dokument wprowadzający zapisy, dzięki którym możliwa będzie realizacja na szczeblu lokalnym celu głównego pakietu klimatycznego jakim jest: Redukcja emisji CO2 do 2020 r Cel główny planu zostanie osiągnięty poprzez realizację następujących celów szczegółowych: Zwiększenie udziału OZE w bilansie energetycznym gminy Redukcja zużycia energii w poszczególnych sektorach w gminie Zminimalizowanie wpływu transportu na środowisko naturalne Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 jest zbieżny z niżej wymienionymi dokumentami planistycznymi, strategicznymi i prawnymi : 4

Poziom międzynarodowy Polityka klimatyczna UE Ramowa Konwencja Klimatyczna UNFCCC stanowi podstawę prac nad światową redukcją emisji gazów cieplarnianych. Pierwsze szczegółowe uzgodnienia międzynarodowej polityki klimatycznej są wynikiem trzeciej konferencji stron (COP3) w 1997 r. w Kioto. Na mocy postanowień Protokołu z Kioto kraje zdecydowane na jego ratyfikację, zobowiązały się do redukcji emisji gazów cieplarnianych średnio o 5,2% do 2012 r., natomiast w roku 2006 Komisja Europejska zobowiązała się do ograniczenia zużycia energii o 20% w stosunku do prognozy na rok 2020. Niniejszy dokument wpisuje się w wypełnienie zobowiązań Polski, wynikających z obowiązujących regulacji Unii Europejskiej, ze szczególnym naciskiem na przyjęty w grudniu 2008 r. pakiet klimatyczno-energetyczny 3x20. Celem szczegółowym pakietu jest wprowadzenie szeroko zakrojonych działań na rzecz osiągnięcia: -zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych (EGC) o 20% w 2020 r. w stosunku do 1990 r. przez każdy kraj członkowski, -zwiększenia efektywności energetycznej w roku 2020 o 20%, -zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych (OZE) do 20% w 2020 r. Zgodnie z ogłoszonym Dziennikiem Urzędowym UE 140 z dnia 5 czerwca 2009 r. w skład pakietu wchodzą 4 podstawowe akty prawne: 1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (dyrektywa OZE); 2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/29/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniająca dyrektywę 2003/87/WE w celu usprawnienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (dyrektywa EU ETS); 3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/31/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla oraz zmieniająca dyrektywę Rady 85/337/EWG, Euratom, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE, 2001/80/WE, 2004/35/WE, 2006/12/WE, 2008/1/WE i rozporządzenie (WE) nr 1013/2006 (dyrektywa CCS); 4. Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/406/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie wysiłków podjętych przez państwa członkowskie, zmierzających do zmniejszenia 5

emisji gazów cieplarnianych w celu realizacji do roku 2020 zobowiązań Wspólnoty dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych (decyzja non-ets). Wdrożenie pakietu klimatycznego w UE wsparte jest szeregiem dyrektyw, na mocy których zostały zainicjowane postawy proekologiczne w wszystkich energochłonnych sektorach gospodarki poszczególnych krajów. Do głównych aktów prawnych w tym zakresie należą: -Dyrektywa 2002/91/WE o charakterystyce energetycznej budynków, -Dyrektywa 2005/32/WE o projektowaniu urządzeń powszechnie zużywających energię, -Dyrektywa EC/2004/8 o promocji wysokosprawnej kogeneracji, -Dyrektywa 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii, -Dyrektywa 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej. Poziom krajowy Polityka Energetyczna Polski do 2030 r. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 r. jako podstawowe kierunki polityki energetycznej kraju rekomenduje działania przyczyniające się do zmniejszenia emisji zanieczyszczeń poprzez: wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii, dywersyfikację struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej, rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw, rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii, ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Założenia Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej Zostały one przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 16 sierpnia 2011 r. Jako główny cel dokumentu zarekomendowano Rozwój gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu zrównoważonego rozwoju kraju. Osiągnięcie powyższego celu będzie wymagało określenia: obszarów redukcji emisji gazów cieplarnianych i innych substancji, priorytetów, działań i oczekiwanych z nimi efektów, 6

instrumentów wsparcia, które w konsekwencji przyczynią się zarówno do zmniejszenia emisji, jak i gruntowej modernizacji polskiej gospodarki, ścieżek redukcji emisji w horyzoncie czasowym do 2050 r. punktów pośrednich w realizacji programu, pozwalających na mierzenia postępu Cel Szczegółowy NPRGN będzie możliwy do osiągnięcia poprzez realizację następujących celów szczegółowych: 1. Rozwój niskoemisyjnych źródeł energii. 2. Poprawa efektywności energetycznej. 3. Poprawa efektywności gospodarowania surowcami i materiałami. 4. Rozwój i wykorzystanie technologii niskoemisyjnych. 5. Zapobieganie powstawaniu oraz poprawa efektywności gospodarowania odpadami. 6. Promocja nowych wzorców konsumpcji. Polityka klimatyczna Polski. Strategia redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 4 listopada 2003 r. wprowadza zapisy, które przyczynią się do spełnienia celu głównego jakim jest: Włączenie się Polski do wysiłków społeczności międzynarodowej na rzecz ochrony klimatu globalnego poprzez wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza w zakresie poprawy wykorzystania energii, zwiększania zasobów leśnych i glebowych kraju, racjonalizacji wykorzystania surowców i produktów przemysłu oraz racjonalizacji zagospodarowania odpadów, w sposób zapewniający osiągnięcie maksymalnych, długoterminowych korzyści gospodarczych, społecznych i politycznych. Cele i działania średniookresowe zarekomendowane w dokumencie objęły dalszą integrację polityki klimatycznej z polityką gospodarczą i społeczną. Natomiast cele i kierunki działań długookresowe (na lata 2013-2020 i następne) wdrażają kolejne wytyczne dla redukcji wskaźników emisyjnych zaprezentowanych w Kioto (po roku 2012). Wypełnienie zobowiązań powinno zostać spełnione poprzez realizację działań bazowych oraz dodatkowych w następujących sektorach: energetyka, przemysł, transport, rolnictwo, leśnictwo, odpady oraz sektor użyteczności publicznej, usług i gospodarstw domowych 7

Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej Celem strategicznym dokument przygotowanego przez Ministerstwo Środowiska a przyjętego przez Sejm RP 23 sierpnia 2001 roku jest zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 7,5% w 2010 roku i do 14% w 2020 roku w strukturze zużycia nośników pierwotnych. Strategia określa ponadto działania jakie należy podjąć, aby osiągnąć te wskaźniki oraz zagrożenia z jakimi boryka się sektor OZE tj,: -bariera finansowo-prawna - brak stosownych uwarunkowań prawnych polityki wykorzystania nowych źródeł energii połączone z relatywnie wysokimi kosztami inwestycyjnymi; -bariera informacyjna - brak powszechnego dostępu do informacji w zakresie: określenia rozmieszczenia potencjału rozwoju OZE; brak firm produkcyjnych, projektowych consultingowych związanych z tą tematyką; brak informacji o producentach, dostawcach i wykonawcach systemów wykorzystujących energię ze źródeł odnawialnych; -bariera dostępności do nowych technologii edukacji i ograniczenia wynikające z ochrony krajobrazu; Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2009-2012 z perspektywą do roku 2016 Dokument jest aktualizacją polityki ekologicznej na lata 2007-2010. Jako główny cel polityki ekologicznej państwa obrano zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju i tworzenie podstaw do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Realizacja celu musi zostać wsparta m.in. uwzględnieniem zasad ochrony środowiska w strategiach sektorowych poprzez przygotowywanie projektów dokumentów strategicznych wszystkich sektorów gospodarki zgodnie z obowiązującym w tym zakresie prawem i kontrolą poddawaną poprzez oceny oddziaływania na środowisko. Ustawa o Efektywności Energetycznej Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. 2011 nr 94 poz. 551 z późn. zm.) jest aktem prawnym bezpośrednio zobowiązującym jednostki sektora publicznego do działań w zakresie podnoszenia efektywności energetycznej, a tym samym zmniejszania emisji CO 2. Dokument obliguje władze lokalne do spełnienia zawartego w nim następującego zapisu: Jednostka sektora publicznego, realizując swoje zadania, stosuje co najmniej dwa środki poprawy efektywności energetycznej. Jako narzędzia te ustawa wymienia: 8

1) umowę, której przedmiotem jest realizacja i finansowanie przedsięwzięcia służącego poprawie efektywności energetycznej; 2) nabycie nowego urządzenia, instalacji lub pojazdu, charakteryzujących się niskim zużyciem energii oraz niskimi kosztami eksploatacji; 3) wymianę eksploatowanego urządzenia, instalacji lub pojazdu na urządzenie, instalację lub pojazd, o których mowa w pkt. 2, albo ich modernizacja; 4) nabycie lub wynajęcie efektywnych energetycznie budynków lub ich części albo przebudowa lub remont użytkowanych budynków, w tym realizacja przedsięwzięcia termomodernizacyjnego w rozumieniu ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz. U. Nr 223, poz. 1459, z 2009 r. Nr 157, poz. 1241 oraz z 2010 r. Nr 76, poz. 493); 5) sporządzenie audytu energetycznego w rozumieniu ustawy z dnia 21 listo-pada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów eksploatowanych budynków w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 oraz z 2011 r. Nr 32, poz. 159 i Nr 45, poz. 235), o powierzchni użytkowej powyżej 500 m 2, których jednostka sektora publicznego jest właścicielem lub zarządcą. Ponadto Ustawa zapewnia także pełne wdrożenie dyrektyw europejskich w zakresie efektywności energetycznej, w tym zwłaszcza zapisów Dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Poziom regionalny Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 Strategia przyjęta drogą uchwały Nr XXXIV/559/2013 z dnia 24 czerwca 2013 r. jest aktem organizacyjnym przyszłych działań Sejmiku Województwa na rzecz rozwoju województwa lubelskiego. W dokumencie określono potencjał oraz cele rozwoju regionu. Diagnoza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych pozwoliła na zarysowanie obecnej i przewidywanej sytuacji regionu, stojącego przed konkretnymi wyzwaniami rozwojowymi, których realizacja powinna zmierzać do osiągnięcia optymalnego poziomu rozwoju gospodarczego i jakości życia ludności. Horyzont do 2020 r. (z perspektywą do 2030 roku) zapewnia wyznaczenie strategicznych celów rozwoju regionu lubelskiego, których realizacja będzie dotyczyć 9

również działań sprzężonych z proekologiczną strategią niskoemisyjną. Strategia zakład bowiem m.in. w następujące cele: 1. Cel strategiczny- Wzmacnianie urbanizacji regionu Cel operacyjny 1.2 - Wspieranie ponadlokalnych funkcji miast Podstawowym kierunkiem działań w ramach tego celu jest wspieranie działań na rzecz rozwoju systemu niskoemisyjnego transportu miejskiego w ośrodkach subregionalnych. 2. Cel strategiczny- Restrukturyzacja rolnictwa oraz rozwój obszarów wiejskich Cel operacyjny 2.4 - Wyposażanie obszarów wiejskich w infrastrukturę transportową, komunalną, energetyczną Kierunki działań wyznaczone w ramach tego celu to przede wszystkim wspieranie działań na rzecz uzupełnienia sieci dróg lokalnych o brakujące ogniwa lub ich modernizowanie. Niezwykle istotne z punku widzenia tworzenia nowych miejsc pracy na terenach wiejskich jest stworzenie systemu energetyki rozporoszonej opartej na produkcji energii z OZE. Działanie to musi być przeprowadzone w ścisłej korelacji z modernizacją i rozwojem lokalnych sieci energetycznych. 4. Cel strategiczny- Funkcjonalna, przestrzenna, społeczna i kulturowa integracja regionu Cel operacyjny 4.1 - Poprawa wewnętrznego skomunikowania regionu Kierunki działań wyznaczone w tym celu przyczynią się do zwiększenia gospodarczej i społecznej integracji regionu, zacieśnienia więzi gospodarczych między najważniejszymi ośrodkami miejskimi i ich bezpośrednim zapleczem. Rozwój transportu publicznego pozwoli ograniczyć korzystanie z transportu indywidualnego, co zwiększy przepustowość oraz przyczyni się do redukcji emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych w regionie. Cel operacyjny 4.5 - Racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów przyrody dla potrzeb gospodarczych i rekreacyjnych, przy zachowaniu i ochronie walorów środowiska przyrodniczego Kierunki działań zaproponowane w ramach tego celu będą sprzyjać przede wszystkim wykorzystaniu wszystkich rodzajów odnawialnych źródeł energii oraz poprawie efektywności energetycznej. 10

Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019 Uchwała z dnia 30 lipca 2012 r. Nr XXIV/398/2012 wprowadza wytyczne do ochrony środowiska w województwie lubelskim. Dokument zawiera diagnozę środowiska oraz cele, kierunki działań i zadania, których realizacja zapewni poprawę i ochronę jego stanu. Jako cel strategiczny polityki ekologicznej regionu uznano zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego województwa (mieszkańców, zasobów przyrodniczych i infrastruktury społecznej) oraz harmonizację rozwoju gospodarczego i społecznego z ochroną walorów środowiskowych. Wyznaczono ponadto następujące wojewódzkie priorytety ekologiczne bezpośrednio związane z strategią ograniczenia emisji dla gminy Bychawa tj: Pkt 1.Zmniejszenie zanieczyszczeń środowiska z uwzględnieniem poprawy jakości powietrza atmosferycznego, wód i gleby oraz działań w gospodarce odpadami poprzez: -wdrażanie programów ochrony powietrza, -redukcję emisji zanieczyszczeń do powietrza, w tym emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich sektorów gospodarki, a zwłaszcza z zakładów energetycznego spalania paliw a także z indywidualnego ogrzewania mieszkań, - ograniczanie emisji zanieczyszczeń ze środków transportu poprzez modernizację taboru, wykorzystywanie paliwa gazowego w miejsce oleju napędowego i benzyny oraz zwiększanie płynności ruchu samochodowego. Pkt 2. Zrównoważone wykorzystanie materiałów, wody i energii, poprzez: -zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, -prowadzenie działań energooszczędnych w mieszkalnictwie i budownictwie poprzez wykonywanie termomodernizacji, szczególnie w obiektach użyteczności publicznej, Pkt 5. Udział społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska (edukacja ekologiczna) - prowadzenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, dotyczącej wszystkich elementów środowiska oraz promocja przyjaznych środowisku postaw konsumenckich Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego Głównym celem nowego dokumentu strategicznego w zakresie zielonej polityki energetycznej jest promocja rozwoju OZE w regionie. Zgodnie z przyjętym w 2008 r pakietem klimatycznym Polska zobowiązała się do m.in. zwiększenie udziału energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii do 2020 roku w UE do 20%. Program zakłada 11

osiągnięcie tego celu już na szczeblu regionalnym, gdzie w tym zakresie istnieje największy potencjał ukierunkowanych działań. Cel ten jednak napotyka na szereg barier i ograniczeń związanych z niewłaściwie prowadzoną polityka przestrzenną na wszystkich poziomach administracyjnych kraju. Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego usystematyzował obszary predysponowane do poszczególnych rodzajów technologii pozyskania energii, uwzględniając ograniczenia zarówno prawne, techniczne jak i realny do osiągniecia efekt końcowy. Dokument ten stanowi również narzędzie do oceny wniosków o dofinansowanie inwestycji w nowej wersji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020. Poziom lokalny Plan zagospodarowania przestrzennego Przyjęty uchwałą nr XIII/87/2011 Rady Miejskiej w Bychawie dnia 29 grudzień 2011 r. miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego zawiera zapisy z zakresu polityki przestrzennej, prowadzącej do zagospodarowania obszaru objętego planem, w sposób zapewniający harmonię funkcjonalno przestrzenną. Działania infrastrukturalne powinny zostać przeprowadzone według zasad ochrony środowiska. Mówi o tym 7, ust. 5 pkt. 1: Nakazuje się ochronę powietrza poprzez zaopatrzenie obszarów zabudowy w energię cieplną poprzez wykorzystanie scentralizowanego systemu ciepłowniczego miasta lub ze źródła indywidualnego przy wykorzystaniu czynnika grzewczego niskoemisyjnego; Strategia Rozwoju Gminy Bychawa na lata 2007-2020 Przyjęta drogą uchwały Nr XXVI/158/08 Rady Miejskiej w Bychawie dnia 30 października 2008 r. wyznacza priorytetowe kierunki ożywienia społeczno-gospodarczego zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju. W ramach dokumentu wyznaczono 4 obszary strategiczne, wokół których koncentruje się działalność samorządu gminy w zakresie energetyki proekologicznej zgodnie z tabelą poniżej: 12

Gospodarczy Przestrzenny Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 Tabela nr 1. Priorytety rozwoju, cele strategiczne oraz kierunki działań Strategii Rozwoju gminy Bychawa na lata 2007-2020 zbieżne z niniejszym opracowaniem Cel strategiczny 1 Rozwój infrastruktury podnoszącej konkurencyjność gminy Cel strategiczny 2 Poprawa wizerunku miasta i gminy Cel operacyjny 1. Program rozwoju infrastruktury technicznej Cel operacyjny 2. Program rozwoju infrastruktury rekreacyjno sportowej Cel operacyjny 1. Poprawa stanu budynków użyteczności publicznej Zadanie 1: Tworzenie sprawnego systemu komunikacji lokalnej w oparciu o istniejąca sieć dróg Zadanie 3: Gazyfikacja terenów gminy Zadanie 3: Budowa i rozbudowa ścieżek rowerowych na terenie gminy Zadanie 1: Termomodernizacja budynku Urzędu Miejskiego Zadanie 3: Modernizacja budynków szkolnych wraz z zagospodarowaniem terenów wokół tych budynków Zadanie 4: Budowa nowych budynków dla OSP i modernizacja istniejących na terenie gminy Zadanie 5: Poprawa stanu budynków użyteczności publicznej i dostosowanie ich do potrzeb mieszkańców Cel strategiczny 4 Pozyskiwanie alternatywnych źródeł energii Cel Operacyjny 2. Zagospodarowanie terenów zielonych i parków Cel operacyjny 1. Tworzenie podstaw i sprzyjających warunków do pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych Zadanie 3: Geotermia - wykorzystanie istniejących wód termalnych celem rozwoju i promocji gminy Bychawa oraz województwa lubelskiego Zadanie 1 Dokonanie niezbędnych zmian w SUiKZP i MPZP Zadanie 2. Wykonanie niezbędnych opracowań w celu uzyskania koncesji, decyzji i pozwoleń umożliwiających wykorzystywanie energii geotermalnej. Zadanie 3. Przygotowanie wniosków aplikacyjnych do funduszy strukturalnych UE Cel strategiczny 1 Wspieranie rozwoju turystyki Cel operacyjny 1. Budowa i modernizacja zaplecza turystycznego Zadanie 4: Rozwój ścieżek rowerowych i pieszych Cel operacyjny 2. Podniesienie jakości życia mieszkańców Zadanie 1: Zmiana systemów ogrzewania: wprowadzenie ekologicznych nośników energii, modernizacja i rozbudowa sieci cieplnej, wprowadzenie niekonwencjonalnych źródeł energii 13

Wieś i rolnictwo Społeczny Gospodarczy Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 Cel strategiczny 2 Program promocji Gminy Cel operacyjny 2. Tworzenie warunków dla rozwoju sportu i rekreacji Zadanie 1: Rozwój ścieżek rowerowych i pieszych Cel strategiczny 3 Wykorzystanie źródeł geotermicznych Zadanie 1. Opracowanie dokumentacji, takiej jak Miejscowy Plan Zagospodarowanie Przestrzennego, Bilans Energetyczny Gminy, Wnioski strukturalne umożliwiające aplikować o środki finansowe Zadanie 2. Uzyskanie koniecznych koncesji i wykonanie opracowań umożliwiających wykorzystywanie energii geotermalnej Cel strategiczny 1 Podniesienie i zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom Gminy Bychawa Cel operacyjny 1. Poprawa stanu oświetlenia w mieście i Gminie Zadanie 1: Budowa nowego oświetlenia drogowego na terenie miasta i gminy. Zadanie 2: Modernizacja istniejącego oświetlenia ulicznego, wymiana punktów świetlnych. Cel operacyjny 3. Zapewnienie bezpiecznej drogi do szkoły poprzez budowę chodników na terenach wiejskich Zadanie 1: Poprawa stanu dróg na terenach wiejskich Zadanie 2: Budowa chodników na terenach wiejskich Cel Strategiczny 1. Wykorzystanie warunków glebowo klimatycznych gminy Bychawa Cel operacyjny 1. Wzrost konkurencyjności gospodarstw rolnych oraz rozwój opłacalnych gałęzi produkcji rolnej Zadanie 3: Wyeliminowanie z użytkowania rolniczego gruntów mało przydatnych do produkcji rolnej (zalesianie, uprawy do celów przemysłowych) Cel Strategiczny 2. Poprawa Cel operacyjny 2. Poprawa stanu sytuacji społeczno-ekonomicznej infrastruktury technicznej terenów wiejskich wsi i rolnictwa źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii Rozwoju Gminy Bychawa Zadanie 1: Budowa sieci kanalizacyjnych i gazowniczych na wsi Zadanie 2: Poprawa stanu budynków publicznych na obszarach wiejskich i dostosowanie ich do potrzeb mieszkańców 14

Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bychawa Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bychawa (2004 r.) wraz z aktualizacją (2011 r.) określa m.in. działania strategiczne z zakresu poprawy stanu środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego w zgodzie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Sukcesywna redukcja emisji substancji zanieczyszczających powietrze będzie możliwa poprzez wprowadzenie kierunków działań w pespektywie długoterminowej zaplanowanej na lata 2012 2020 obejmującej: - gospodarkę gminy - gdzie polityka prowadzona w gminie powinna zachęcać do wprowadzania przyjaznych środowisku technologii, - przemysł - jako najbardziej rozwinięta gałąź przemysłu określono przemysł rolnospożywczy, który nie wpływa znacząco na stopień zanieczyszczenia środowiska naturalnego, - usługi - w trakcie realizacji inwestycji należy stosować materiały niestwarzające zagrożenia dla środowiska a ewentualny rozwój powinien być zbieżny z planem zagospodarowania przestrzennego, - rolnictwo - należy zabezpieczyć tereny rolnicze przed nadmierną intensyfikacją nawożenia oraz zwiększenia zużycia środków ochrony roślin, - osadnictwo - w trakcie rozwoju osadnictwa należy dążyć do zachowania aktywnie ekologicznej struktury przestrzennej miasta i gminy Bychawa, - ograniczenie emisji i oszczędzanie energii - rozbudowa sieci gazowniczych oraz budowa nowych źródeł ciepła na terenie gminy zasilanych paliwami gazowymi i alternatywnymi. Oszczędzanie energii, głównie poprzez termomodernizacje powinno być realizowane na wszystkich poziomach gospodarki oraz przez prywatnych użytkowników. - edukacja ekologiczna - uświadomienie społeczeństwu problemów ochrony środowiska oraz negatywnych konsekwencji z nich wynikających poprzez: edukację formalną, ekologiczną świadomość społeczną oraz szkolenia. 15

1.2 Zakres opracowania Przygotowanie Strategicznego planu działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 obejmuje zakres prac zgodny z diagramem zaprezentowanym w publikacji pt. Budowa gospodarki niskoemisyjnej: Podręcznik dla regionów europejskich, która powstała w 2011 r. w ramach projektu Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian (RSC) współfinansowanego przez program INTERREGEVC. Rycina nr 1. Proces wdrożenia planu gospodarki niskoemisyjnej w gminie źródło: Budowa gospodarki niskoemisyjnej, Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią. 2011 Dokonanie obliczeń emisji CO 2 jest możliwe jedynie poprzez szczegółową inwentaryzację zużycia energii finalnej, której eksploatacja generuje szkodliwe dla środowiska zanieczyszczenia. Szczegółowa inwentaryzacja pozwoli wyodrębnić główne podmioty odpowiedzialne za emisyjność dwutlenku węgla w regionie. Szczególną uwagę zwrócono na emisyjność budownictwa komunalnego, niekomunalnego wraz urządzeniami wykorzystujących energię, mieszkalnictwo, transport oraz lokalną produkcję energii elektrycznej, chłodu oraz ciepła. Szczegółowa inwentaryzacja stworzyła raport wyników BEI (Baseline Emission Inventory) stanowiący punkt bazowy dla proekologicznych zmian w produkcji i wykorzystaniu energii finalnej w latach 2014-2020. W dalszej części opracowania wskazano priorytety i kierunki niezbędnych działań infrastrukturalnych i edukacyjnych, sprzyjających wypełnianiu proekologicznych dyrektyw unijnych. 16

Dokument obejmuje również analizę finansową inwestycji redukujących wskaźniki emisji gazów cieplarnianych. Pozwala on na usystematyzowanie przedsięwzięć (w kierunku tych najefektywniejszych) oraz zapewnia bezpieczeństwo realizacji planu (w przypadku zagrożenia realizacji inwestycji). Należy mieć na uwadze, że inwestycje, które należy podjąć należą do technologii pionierskich, przewyższających aktualne regulacje prawa budowlanego czy ogólne trendy społeczne. Osiągnięcie celów wiążę się zatem z poniesieniem wyższych nakładów inwestycyjnych. Co istotne z punktu widzenia gminnego budżetu rekomenduje się działania nie tylko najefektywniejszy ale również na pozyskanie funduszy związanych ze zaktualizowaną polityką proekologiczną Komisji Europejskiej. Sukcesywna realizacja poszczególnych wytycznych zamieszczonych w niniejszym opracowaniu będzie stale monitorowana poprzez sporządzanie raportów opartych na aktualnym zużyciu poszczególnych paliw. Dla zmniejszenia do minimum ewentualnych zagrożeń związanych z realizacją proponowanych inwestycji posłużono się wynikiem badań przedstawionych w Raporcie końcowym z badania dziedzinowego Analiza sektora B+R i przemysłu energetycznego z punktu widzenia uczestnictwa województwa lubelskiego we wdrożeniu Europejskiego Strategicznego Planu Rozwoju Technologii Energetycznych (SET-Planu). Podsumowując, Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 jest podstawowym narzędziem władz lokalnych w zakresie spełnienia zobowiązań ekologicznych. Gmina Bychawa akceptując niniejszy dokument zobowiązuje się do ograniczenia wielkości emisji dwutlenku węgla, przyczyniając się tym samym do stabilizacji stanu środowiska, wspierania zrównoważonego rozwoju oraz zapewnienia bezpieczeństwa finansowego przyszłych działań infrastrukturalnych. 17

1.3 Ogólna charakterystyka gminy Bychawa 1.3.1 Położenie geograficzne Gmina Bychawa leży w województwie lubelskim, ok. 25 km na południe od Lublina i zajmuje powierzchnię 146,19 km 2. Znajduje się w centralnej części Wyniosłości Giełczewskiej największego z 9 subregionów Wyżyny Lubelskiej. Gmina wchodzi w skład powiatu lubelskiego granicząc administracyjnie od południa z gminą Zakrzew, od południowego wschodu z gminą Wysokie, od wschodu z gminą Krzczonów, od północnego wschodu z gminą Jabłonna i od północnego zachodu z gminą Strzyżewice. Mapa nr 1. Położenie geograficzne gminy Bychawa źródło: opracowanie własne 18

1.3.2 Środowisko naturalne Gmina Bychawa leży w malowniczej i atrakcyjnej pod względem przyrodniczokrajobrazowym części Wyniosłości Giełczewskiej silnie wzniesionego i wododzielnego obszaru Wyżyny Lubelskiej. Dominującymi elementami krajobrazowymi są doliny rzeczne Bystrzycy wraz z jej licznymi dopływami (największe to Kosarzewka i Gałęzówka). Obszar ten jest szczególnie predysponowany do ochrony naturalnych zgrupowań roślin i zwierząt. Ochronie fauny i flory tego terenu sprzyja również stosunkowo mało ekspansywna forma gospodarki rolnej i brak zakładów przemysłowych zanieczyszczających środowisko. W rzekach i strumieniach można spotkać gatunki charakterystyczne dla czystych wód. W rzekach występują gatunki ryb typowych dla polskich wód nizinnych, między innymi szczupaki i pstrąg a także raki. Na terenie Gminy Bychawa istnieje kilka obiektów, które zgodnie z ustawą o ochronie przyrody spełniają kryteria form prawnie chronionych. Są to: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, zespoły przyrodniczo krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt (DZ.U.Art.6 z dnia 16.04.04r.). Najcenniejszym pod względem przyrodniczo-krajobrazowym jest Rezerwat Podzamcze (utworzony 12.07.1974 r.) o powierzchni 3,40 ha. Został powołany w celu zachowania naturalnych stanowisk rzadkich roślin stepowych tj.: oman wąskolistny (Izula ensifolia) i szorstki (I. hirta), ostrożeń panoński (Cirsium pannonicum), wiśnia karłowata (Cerasus fruticosa), turzyca niska (Carem humilis) i Michale (Carem michelli), kostrzewa walezyjska (Festuca valesiaca). Rezerwat leży blisko centrum miejscowości Bychawa. U zbiegu rzek Kosarzewka i Gałęzówka tworzy się zalew miejski, nad którym górują malownicze ruiny pałacu. W tej części miasta znajduje się także tzw. Zielona Dolina - stawy rybne o łącznej powierzchni 12,53 ha, które są własnością prywatną. Wykorzystywane są do celów hodowlanych, rekreacyjnych i komercyjnych - służą mieszkańcom i turystom. Na terenie gminy znajduje się kilka pomników przyrody. Należy do nich Aleja Jesionowa przy drodze z Niedrzwicy Dużej do Bychawy, obejmująca 273 drzewa oraz lipa rosnąca przy skrzyżowaniu ulic 11 Listopada i Zamkowej. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów nie jest zdefiniowana obszarowo. Ochronie podlegają wszystkie rośliny, zwierzęta i grzyby będące na liście gatunków objętych ochroną niezależnie od miejsca występowania. 19

1.3.3 Demografia Sieć osadniczą Gminy Bychawa tworzy 36 miejscowości. Największą liczbę mieszkańców wśród sołectw terenów wiejskich odnotowano w Bychawce Drugiej, natomiast największą gęstość zaludnienia - w Bychawce Trzeciej. Stopień koncentracji ludności w poszczególnych sołectwach uzależniony jest od ich wielkości, położenia, rodzaju pełnionej funkcji oraz zagospodarowania terenu. Tabela nr 2. Struktura demograficzna sołectw w gminie Bychawa-stan na 2009 r Miejscowość Liczba mieszkańców (osoby) Powierzchnia (ha) Gęstość zaludnienia (osoby/m 2 ) Miejscowość Liczba mieszkańców (osoby) Powierzchnia (ha) Gęstość zaludnienia (osoby/m 2 ) Bychawa 5467 668,54 817,76 Osowa Kolonia 106 371,87 28,50 Bychawka Druga 356 624,67 56,99 Podzamcze 175 414,41 42,23 Bychawka Druga Kolonia 279 345,83 80,68 Romanów 91 189,58 48,00 Bychawka Pierwsza 188 407,84 46,10 Skawinek 88 291,99 30,14 Bychawka Trzecia 269 292,84 91,86 Stara Wieś Pierwsza 477 936,24 50,95 Bychawka Trzecia Kolonia 142 202,69 70,06 Stara Wieś Druga 213 513,24 41,50 Gałęzów 522 1028,10 50,77 Stara Wieś Trzecia 294 677,46 43,40 Gałęzów Kolonia Druga 264 388,68 67,92 Urszulin 121 435,74 27,77 Gałęzów Kolonia Pierwsza 161 212,12 75,90 Wandzin 98 293,85 33,35 Józwów 95 353,50 26,87 Wincentówek 175 283,18 61,80 Kosarzew Dolny Kolonia 168 284,94 58,96 Wola Duża 256 322,32 79,43 Kowersk 106 737,32 14,38 Wola Duża-Kolonia 103 167,29 61,57 Leśniczówka 202 325,18 62,12 Wola Gałęzowska 552 1229,90 44,88 Łęczyca 82 327,21 25,06 Wola Gałęzowska- Kolonia 108 171,61 62,93 Marysin 107 189,71 56,40 Zadębie 40 194,72 20,54 Olszowiec 101 213,88 47,22 Zaraszów 253 513,13 49,31 Olszowiec Kolonia 145 466,98 31,05 Zaraszów-Kolonia 239 414,41 57,67 Osowa 219 316,17 69,27 Zdrapy 263 410,32 64,10 źródło: opracowanie własne Liczba ludności faktycznie zamieszkującej obszar gminy Bychawa na przestrzeni lat 2000-2012 charakteryzowała się systematycznym spadkiem. W 2002 roku wynosiła ona ok. 12476 osób, natomiast do roku 2012 zmniejszyła się, osiągając poziom 12166 osób (spadek dla badanego okresu wyniósł 2,5%). 20

Wykres nr 1. Liczba ludności w gminie Bychawa w latach 2002-2012 źródło: bank danych lokalnych, GUS Wśród 12166 mieszkańców gminy 48,76% stanowią mężczyźni. Przewaga liczebna kobiet jest zauważalna zarówno na terenach wiejskich jak i miejskich. 19,3% mieszkańców jest w wieku przedprodukcyjnym, 60,9% w wieku produkcyjnym a 19,8% to ludność w wieku poprodukcyjnym. Stwierdzono korzystne wskaźniki obciążenia demograficznego, szczególnie na terenach wiejskich (stan na 2012 r.). Tabela nr 3. Sytuacja demograficzna w gminie Bychawa (stan na 2012 r.) Ludność z podziałem na płeć ogółem w miastach na wsi ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba 2166 5917 6249 5340 2486 2754 6926 3431 3495 Podział wiekowy ogółem w miastach na wsi przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba 2377 7506 2283 1013 3299 928 1364 4207 1355 Wskaźnik obciążenia demograficznego ogółem w miastach na wsi nieprodukcyjny Produkcyjny/100 w Poprodukcyjny/100 nieprodukcyjny Produkcyjny/100 w Poprodukcyjny/100 nieprodukcyjny Produkcyjny/100 w Poprodukcyjny/100 /100 w wieku wieku w wieku /100 w wieku wieku w wieku /100 w wieku wieku w wieku produkcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym produkcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym produkcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba 62,1 96,0 30,4 58,8 91,6 28,1 64,6 99,3 32,2 źródło: bank danych lokalnych, GUS Biorąc pod uwagę jedynie teren miasta sytuacja demograficzna Bychawy ulega systematycznemu pogorszeniu. Fakt ten spowodowany jest przez szereg czynników, 21

począwszy od niżu demograficznego po migrację mieszkańców do większych miast lub za granicę. Rycina nr 2. Dynamika zmiany liczby mieszkańców miast województwa lubelskiego w latach 2000-2010 źródło: Potencjał ekonomiczny miast w województwie lubelskim w latach 2000-2010, Urząd Statystyczny w Lublinie 1.3.4 Gospodarka mieszkaniowa Na koniec 2010 roku na terenie gminy zlokalizowanych było 3740 mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej 291 956 m 2 (wg danych GUS). Wskaźnik powierzchni mieszkalnej przypadającej na jednego mieszkańca wyniósł 23,7 m 2 i wzrósł w odniesieniu do 2002 roku o ok. 1,2 m 2 /osobę. Średnia powierzchnia użytkowa przeciętnego mieszkania w 2010 r. wyniosła 78,06 m 2 i wzrosła w odniesieniu do 2002 roku o 1,31 m 2 /mieszkanie. Rosnące wskaźniki związane z gospodarką mieszkaniową świadczą o wzroście jakości życia 22

społeczności gminnej i stanowią podstawy do prognozowania dalszego wzrostu poziomu życia w następnych latach. Na obszarze wiejskim wchodzącym w skład gminy Bychawa dominuje zabudowa jednorodzinna. Zasoby mieszkaniowe tworzy 2035 mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej 168970 m 2. Wskaźnik powierzchni mieszkalnej przypadającej na jednego mieszkańca wyniósł 24,2 m 2 i wzrósł w odniesieniu do 2002 r.o około 1,2 m 2 /osobę. Średnia powierzchnia użytkowa przeciętnego mieszkania w 2010 r. wyniosła 83,2 m 2 i wzrosła w odniesieniu do 2002 r. o 1,1 m 2 /mieszkanie. Budynki mieszkalne na terenie miasta Bychawa obejmują zarówno zabudowę jednorodzinną jak i wielorodzinną. W obszarze miasta zlokalizowanych jest 1708 mieszkań o łącznej powierzchni 122986 m 2. Wskaźnik powierzchni mieszkalnej przypadającej na jednego mieszkańca wyniósł 23 m 2 i wzrósł w odniesieniu do 2002 r. o ok. 1,2 m 2 /osobę. Średnia powierzchnia użytkowa przeciętnego mieszkania w 2010 r. wyniosła 72 m 2 i wzrosła w odniesieniu do 2002 r. o 1,2 m 2 /mieszkanie. Rozmieszczenie przestrzenne zabudowy mieszkalnej obszaru miejskiego gminy przedstawiono na mapie nr 2. Tabela nr 4. Zasoby mieszkalne gminy Bychawa w latach 2002-2010 liczba mieszkań (szt.) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ogółem 3654 3657 3665 3677 3687 3696 3712 3724 3740 obszar miejski 1673 1675 1679 1686 1691 1695 1700 1702 1708 obszar wiejski 1981 1982 1986 1991 1996 2001 2012 2022 2032 powierzchnia użytkowa mieszkań (m 2 ) Ogółem 280593 280987 282223 283815 285037 286133 288434 290001 291956 obszar miejski 117998 118285 118923 119935 120495 121054 121834 122194 122986 obszar wiejski 162595 162702 163300 163880 164542 165079 166600 167807 168970 średnia pow. 1 mieszkania (m 2 ) Ogółem 76,8 76,8 77 77,2 77,3 77,4 77,7 77,9 78,1 obszar miejski 70,5 70,6 70,8 71,1 71,3 71,4 71,7 71,8 72,0 obszar wiejski 82,1 82,1 82,2 82,3 82,4 82,5 82,8 83,0 83,2 średnia pow. mieszkania/osobę (m 2 ) Ogółem 22,5 22,6 22,8 23,0 23,2 23,3 23,5 23,8 23,7 obszar miejski 21,8 22,2 22,3 22,6 22,7 22,9 23,0 23,2 23,0 obszar wiejski 23,0 22,9 23,1 23,4 23,5 23,6 23,9 24,3 24,2 źródło: bank danych lokalnych, GUS 23

Mapa nr 2. Tereny przeznaczone pod zabudowę źródło: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego 1.3.5 Działalność gospodarcza Na koniec 2012 roku na terenie gminy funkcjonowało 760 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON. Biorąc pod uwagę strukturę własnościową sektor prywatny stanowi 95,5%, pozostałe 4,5% stanowi sektor publiczny. Jednym z kluczowych wskaźników aktywności gospodarczej jest liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej, w tym zwłaszcza liczba spółek prawa handlowego (wraz ze spółkami z udziałem kapitału zagranicznego). I tak wskaźnik podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON na 1000 mieszkańców dla gminy Bychawa w kolejnych 24

latach wynosił odpowiednio: 2009 r. - 555 jednostek gospodarczych, 2010 r. - 576 jednostek gospodarczych, 2011 r. - 591 jednostek gospodarczych, 2012 r. - 625 jednostek gospodarczych Równie istotnym wskaźnikiem potencjału gospodarczego gminy jest wskaźnik jednostek nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. ludności, który dla gminy Bychawa wynosił odpowiednio: 2009 r. - 55 jednostek gospodarczych, 2010 r. - 88 jednostek gospodarczych, 2011 r. - 46 jednostek gospodarczych, 2012 r. - 69 jednostek gospodarczych. 1.3.6 Rolnictwo Bychawa jest gminą typowo rolniczą o wysokiej bonitacji gleb. Ma na to wpływ korzystne położenie w południowej części województwa lubelskiego, której gleby należą do najlepszych w skali kraju. Jest to główny region rolniczy (strategiczny obszar rolniczy) określany zagłębiem żywnościowym o randze krajowej. Struktura wielkości gospodarstw rolnych charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem. W gminie dominują gospodarstwa o powierzchni od 2 do 5 ha oraz od 5 do 7 ha. Stanowią one łącznie 43% ogółu gospodarstw rolnych. Podobnie sytuacja przedstawia się dla powiatu lubelskiego, gdzie najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa o powierzchni do 1 ha 26,6% ogółu gospodarstw, oraz gospodarstwa o powierzchni od 2 do 5 ha 26,4%. Gospodarstwa rolnicze produkują swoje wyroby głównie na potrzeby rynku lokalnego. Struktura zarobkowa gospodarstw wiejskich w gminie opiera się aż w 40% wyłącznie na działalności rolniczej. Pozostałe 24% gospodarstw wiejskich osiąga dochody z rent i emerytur, a 20% z pracy najemnej. 1.3.7 Gospodarka wodno-ściekowa Stan infrastruktury technicznej jest kluczową kwestią zarówno dla dotychczasowych, jak i potencjalnych mieszkańców oraz przyszłych inwestorów. Rozwój gminy jest bowiem uzależniony w znacznej mierze od możliwości lokowania na ich obszarze nowych inwestycji, a więc udostępnienia przedsiębiorcom odpowiednich terenów wraz z uzbrojeniem. Podjęcie interwencji w zakresie budowy lub modernizacji już istniejącej infrastruktury technicznej przyniesie szereg korzyści takich jak: podniesienie atrakcyjności i konkurencyjności obszaru; zwiększenie możliwości inwestycyjnych dla sektora usług i przemysłu; wzrost zatrudnienia; 25

pozytywny wpływ na migrację - ograniczenie odpływu ludności lub stymulowanie jej napływu do regionu; wyrównanie szans rozwojowych w zakresie jakości oferowanych usług (dostosowanie do obowiązujących standardów technologicznych, jakościowych, organizacyjnych); komplementarność działań inwestycyjnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym oraz ich spójność ze strategiami krajowymi i regionalnymi. Usługi w zakresie gospodarki wodno-ściekowej dla mieszkańców Gminy Bychawa realizuje Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Do podstawowych zadań spółki należy zarządzanie siecią wodociągową oraz kanalizacyjną. Woda użytkowa eksploatowana jest z pięciu ujęć wody: Bychawa, Zaraszów, Gałęzów- Kol. Druga, Stara Wieś Pierwsza, Wola Duża-Kol. Sama dystrybucja wody użytkowej następuje poprzez rozbudowaną, liczącą 205,8 km sieć wodociągową. Tabela nr 5. Infrastruktura sieci wodociągowej w gminie Bychawa Ujęcie wody Bychawa Zaraszów Gałęzów- Druga Stara Pierwsza Kol. Wieś Głębokość studni nr 1-53 m nr 2-60 m nr 3-57 m nr 1-60 m nr 2-65 m nr 1-70 m nr 2-73 m Zdolność produkcyjna Długość sieci Długość przyłączy Ilość przyłączy 4400 m 3 /d 73 km 45,7 km 1387 800 m 3 /d 24,8 km 14,2 km 278 2400 m 3 /d 62 km 36,1 km 672 60 m 780 m 3 /d 20,2 km 11,8 km 291 Wola Duża Kol. 70 m 520 m 3 /d 25,8 km 8,7 219 Razem 8900 m 3 /d 205,8 km 116,5 km 2843 źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Ścieki komunalne z terenu miasta Bychawa są odprowadzane siecią kanalizacyjną liczącą 14,5 km. Sieć obejmuje 332 przyłączy, z których korzysta około 3,6 tys. mieszkańców. 1.3.8 Transport i komunikacja Na terenie gminy Bychawa istnieje rozbudowany system ciągów komunikacyjnych. Pośpieszna budowa dróg głównie w latach 1960-1975 mająca na celu uzyskanie połączeń z sąsiadującymi ze sobą sołectwami niosła ze sobą słabą jakość wykonywanej nawierzchni. Dlatego w kolejnych latach liczba nowopowstałych odcinków systematycznie spadała, przy 26

znacznym wzroście wkładu finansowego w modernizację już istniejących linii. Aktualnie przez obszaru administracyjny gminy przebiegają odcinki dróg: a) wojewódzkich, o łącznej długości 25,838 km, w tym: - nr 842, Rudnik Szlachecki Wysokie 7,441 km -nr 834, Bełżyce Stara Wieś 12,491 km -nr 836, Bychawa Kębłów 5,906 km b) powiatowych, o łącznej długości 79,148 km Tabela nr 6. Drogi powiatowe na obszarze gminy Bychawa Lp Droga Długość Długość Ciąg drogi Lp Droga [km] [km] Ciąg drogi 1. 2269 L 6,939 Lublin-Bychawa 11. 2297 L 5,955 Zaraszów-Kąty-Wysokie 2. 2278 L 7,159 Osmolice Bychawka - Bychawa 12. 2298 L 1,880 Kol. Zaraszów-Kosarzew Dolny 3. 2279 L 3,331 Piotrowice-Bychawka 13. 2287 L 4,644 Bychawa- Kosarzew-Zielona- Krzczonów 4. 2280 L 2,149 Bychawka-Józefin-Wólka Jabłońska 5. 2288 L 5,075 Kiełczewice- Leśniczówka- Bychawa 14. 2283 L 3,807 Osowa- Wola Duża 15. 2284 L 6,032 Bychawa-Olszowiec-Piotrków Kolonia 6. 2294 L 7,073 Gałęzów- Kowersk-Zakrzówek 16. 2285 L 2,302 Olszowiec-Romanów-Piotrków Kolonia 7. 2295 L 4,705 Wola Gałęzowska-Majdan Starowiejski-Baraki 17. 2278 2,930 Bychawa ul. Pileckiego 8. 2304 L 3,204 Stara Wieś-Wojdat-Stawce- 18. 2288 1,180 Bychawa ul. Grodzany Zdziłowice 9. 2303 L 3,939 Stara Wieś- Spławy 19. 2287 1,930 Bychawa ul. Piłsudskiego 10 2296 L 4,500 Wola Gałęzowska-Krasławek 20. 2284 0,960 Bychawa ul. Mickiewicza źródło: UM Bychawa Razem 79,148 km 27

c) gminnych, o łącznej długości 96,129 Tabela nr 7. Drogi gminne w Bychawie Lp. Droga Długość w km. Ciąg drogi Lp. Droga Długość w km. Ciąg drogi 1 107142L 3,940 drogi woj.834 - ul-wyspiańskiego -Łęczyca - granica gminy Strzyżewice. 32 107218L 1,390 drogi pow.2304 L - Stara Wieś Druga -granica wsi Stara Wieś Pierwsza. 2 107173L 1,970 drogi pow. 2269 L- Bychawka Trzecia -Jabłonna II. 33 107219L 3,000 drogi woj.b42 - Stara Wieś Druga -Karolin - granica gminy Zakrzew. 3 107180L 0,515 drogi woj. 836 - Osowa (Kol. Wierciszów). 34 107220L 0,890 Stara Wieś Druga - Karolin - Stara Wieś Pierwsza. 4 107190L 0,730 ul. Spokojna. 35 107221L 1,760 drogi pow. 2303 L-Stara Wieś - dr pow. 2297 L 5 107191L 0,320 ul. Zadębie. 36 107222L 2,420 dr pow.2296 L - Kopanina - dr pow.2296 L 6 107192L 1,570 ul. Wandzin. 37 107223L 2,770 dr pow.2296 L - Kol. Marynki -Kol. Zaraszów - dr pow.2297 L 7 107193L 0,350 ul. Podwale. 38 107224L 1,450 dr pow.2297 L - Kolonia Zaraszów. 8 107194L 0,430 ul. Antoniego Budnego. 39 107225L 0,970 Urszulin - dr pow. 2298 L 9 107195L 0,470 ul. Macieja Rataja. 40 107226L 1,185 dr pow.2297 L - Władysławów. 10 107196L 0,230 ul. Piękna. 41 107227L 3,670 Gałęzów - Zaraszów - dr pow.2297 L 11 107197L 0,144 ul. Jarosława Dąbrowskiego. 42 107228L 3,150 Wola Duża - Skawinek- Kol. Kosarzew Dolny. 12 10719BL 0,790 ul. Władysława Reymonta. 43 107229L 2,070 dr pow.2287 L - Skawinek - dr pow.2284 L(OIszowiec). 13 107199L 1,410 ul. Marysin. 44 107230L 1,100 dr pow.2287 L - Kol. Kosarzew Dolny. 14 107200L 0,650 ul. Armii Krajowej. 45 107231L 2,240 Kol. Kosarzew Dolny - Romanów - dr pow.2285 L 15 107201L 0,500 ul. Powstańców Warszawy. 46 107232L 3,480 dr pow.2284 L - Olszowiec - Kol. Olszowiec - granica gminy Krzczonów. 16 107202L 0,170 ul. Bolesława Prusa. 47 107233L 3,055 drwoj.836-osowa-kol. Osowa-Kol. Olszowiec. 17 107203L 0,228 ul. Szkolna. 48 107234L 3,460 Osowa - Majdan Osowski - Wólka Osowska - dr pow.2284 L 18 107204L 0,240 ul. Marii Dąbrowskiej. 49 107235L 0,540 dr woj.836 - Osowa (Góra Osowska) -gr. gminy Jabłonna. 19 107205L 0,230 ul. Stefana Żeromskiego 50 107236L 4,500 dr pow.2269 L- Bychawka Druga -gr. gminy Jabłonna -Osowa-dr woj.836. 20 107206L 2,195 ul. Mikojała Pileckiego - Wincentówek-dr pow.2269l 51 107237L 1,480 Bychawka Druga - dr pow.2269 L 21 107207L 1,510 dr woj. 834 - Podzamcze. 52 107238L 2,780 dr pow.2280 L - Kol. Bychawka Trzecia -dr pow.2280 L 22 107208L 1,485 dr pow.2288 L - Leśniczówka - granica gminy Strzyżewice. 53 107239L 0,615 dr pow.2269 L - Bychawka Trzecia (Kol.Tuszów) -granica gminy Jabłonna. 23 107209L 1,420 dr pow. 2288 L - Kol. Gałęzów Pierwsza - Kol.Gałęzów Druga-drpow. 2294 L 54 107240L 0,892 dr pow.2276 L - Bychawka Pierwsza -Bychawka Trzecia - dr pow.2269 L 24 107210L 2,210 dr pcw.2294 L - Kol. Gałęzów Druga -Kol. Gałęzów Pierwsza - dr pow. 2288 L 55 107241L 1,595 dr pow.2278 L - Bychawka Pierwsza -Radków - gr. gminy Strzyżewice. 25 107211L 1,190 Gałęzów- Leśniczówka 56 107242L 0,720 dr pow.2278 - Kol. Bychawka Druga -dr pow.2269 L 26 107212L 0,730 Kowersk - dr pcw.2294 L 57 107243L 2,700 dr pow.2278 L - Kol. Bychawka Druga. 27 107213L 2,830 Kowersk - Kol. Józwów - Józwów - dr pow. 2295 L 58 107244L 1,910 dr pow.2278 L - Kol. Wincentówek - dr woj.834. 28 107214L 0,530 dr pow.2295 L - Józwów (dwór). 59 107245L 1,550 dr woj.834 - Kol. Zdrapy. 29 107215L 3,650 dr pow.2295 L - Kol. Wola Gałęzowska - dr pow.2295 L 60 107246L 1,090 dr pow.227b L - Zdrapy -Wincentówek. 30 107216L 2,380 dr wój.834 - Wola Gałęzowska - dr woj.b34. 61 107247L 1,510 Wincentówek - Abramów 31 107217L 1,170 dr pow.2304 L - Stara Wieś Trzecia - dr woj. B42. Razem 96,129 źródło: UM Bychawa 28

Mapa nr 3. Infrastruktura komunikacyjna w gminie Bychawa źródło: opracowanie własne 1.3.9 Infrastruktura energetyczna na terenie gminy Bychawa 1.3.9.1. System ciepłowniczy Infrastruktura w gminie Na obszarze miasta Bychawa istnieje scentralizowany system ciepłowniczy. Obejmuje on swoim zasięgiem jedynie kompleks 16 budynków mieszkalnych osiedla przy 29

ul. Piłsudskiego ( Sieć A), system obejmujący 2 budynki na ulicy Kopernika (Sieć B) oraz system obejmujący 2 budynki na ul. Armii Krajowej (Sieć C). Infrastruktura powstała dwuetapowo tj. w latach 1970-74 oraz 1980-91 r. Łączna długość sieci wynosi 1200 mb. Jest to sieć czteroprzewodowa z rur stalowych wykorzystywana zarówno na potrzeby ogrzewania (nisko parametrowa- 95/70 C) jak i ciepłej wody użytkowej ( z cyrkulacją 65/40 C). Sieć położona jest w tradycyjnych kanałach z elementów prefabrykowanych typu UK-2 przykrytych płytami żelbetonowymi. -Źródło ciepła dla sieci A stanowi kotłownia zlokalizowana na ul. Piłsudskiego 59. W jej skład wchodzą 3 kotły olejowe VIESSMANN o łącznej mocy 1150 kw. System ten zapewnia dostawę ciepła wykorzystywanego na ogrzewanie dla 16 budynków oraz ciepłą wodę dla 9 budynków. -Źródło ciepła dla sieci B stanowi kotłownia oparta na kotle VIESSMANN o mocy 175 kw. -Źródło ciepła dla sieci C stanowi kotłownia oparta na kotle VIESSMANN o mocy 175 kw oraz kotle o mocy 225 kw. Pozostałe 2 budynki korzystają z zewnętrznego źródła ciepła z tj. kotłowni SP ZOZ. Odbiorcy w gminie Łącznie z sieci ciepłowniczej Spółdzielni Mieszkaniowej w Bychawie korzysta około 1400 osób, co stanowi około 11 % ogólnej populacji gminy czyli 26 % mieszkańców miasta. Zużycie ciepła sieciowego w gminie Zużycie ciepła w skali roku wynosi około 16000 GJ czyli 4444 MWh 1.3.9.2. System gazowy Dystrybucją gazu ziemnego dla odbiorców indywidualnych i instytucjonalnych na terenie gminy Bychawa zajmuje się PGNiG SPV4 sp. z o.o. Odział w Tarnowie, Zakład w Lublinie. Jednostka ta jest odpowiedzialna za doprowadzenie gazu do 11 powiatów, w których zgazyfikowanych jest 66 gmin. Łączna długość sieci wynosząca około 6 tys. km rozdziela w skali roku około 204 mln 3 gazu. Infrastruktura w gminie Biorąc pod uwagę obszar gminy Bychawa gaz doprowadzany jest jedynie do miejscowości Bychawka Pierwsza, Bychawka Druga, Bychawka Trzecia oraz Bychawka Kolonia. 30

Mapa nr 4. Obszar działania PGNiG SPV4 sp. z o.o. Odział w Tarnowie, Zakład w Lublinie źródło: PGNiG SPV4 sp. z o.o. Według danych PGNiG SPV4 sp. z o.o. Odział w Tarnowie, Zakład w Lublinie łączna długość gazociągów bez czynnych przyłączy gazowych wynosi 12144 m. Natomiast łączna długość czynnych przyłączy gazowych wynosi 3794 m. Tabela nr 8. Charakterystyka sieci gazowej na terenie gminy Bychawa Długość gazociągów bez czynnych przyłączy gazowych Czynne przyłącza gazowe Ogółem wg podziału na ciśnienia Ogółem wg podziału na ciśnienia niskie (do 10 kpa włącznie średnie (10kPa- 0,5MPa) niskie (do 10 kpa włącznie średnie (10kPa- 0,5MPa) [m] [m] [m] [m] [m] [m] 12144 0 12144 3794 0 3794 źródło: PGNiG SPV4 sp. z o.o. Odbiorcy w gminie W 2012 r. do istniejącej sieci rozdzielczej przyłączonych było 143 odbiorców, z czego 136 to gospodarstwa domowe. Wszystkie przyłącza korzystały z niskiego ciśnienia tj. do 10 kpa włącznie. Tabela nr 9. Charakterystyka odbiorców sieci gazowej na terenie gminy Bychawa Ogółem w tym: do budynków mieszkalnych niskie (do 10 kpa włącznie wg podziału na ciśnienia średnie (10kPa- 0,5MPa) [szt.] [szt.] [szt.] [szt.] 143 136 143 0 źródło: PGNiG SPV4 sp. z o.o. 31

Rzeczywistą eksploatację gazu prowadziło łącznie 52 odbiorców z czego 47 stanowiły gospodarstwa domowe. Tabela nr 10. Liczba odbiorców gazu ziemnego wysokometanowego grupy E na obszarze gminy. Taryfa Liczba odbiorców [szt.] w tym gospodarstwa domowe W-1.1 14 14 W-2.1 20 18 W-2.12T 3 2 W-3,6 14 12 W-3.12T 1 1 Ogółem 52 47 źródło: PGNiG SPV4 sp. z o.o. W latach 2007-2012 zauważalny jest wzrost zarówno długości sieci rozdzielczej jak i liczby przyłączonych gospodarstw domowych wykorzystujących gaz na potrzeby ogrzewania, przygotowania ciepłej wody bądź potrzeby bytowe. Wykres nr 2. Zmiana liczby gospodarstw domowych korzystających z sieci gazowej [szt.] źródło: opracowanie własne Zużycie gazu w gminie Stosunkowo niewielka grupa odbiorców (jedynie na terenie wiejskim gminy) przekłada się na nieznaczne zużycie paliwa gazowego. Według danych PGNiG SPV4 sp. z o.o. w 2012 r. na omawianym terenie wykorzystano 47 808 m 3 gazu,. Tabela nr 11. Zużycie gazu ziemnego wysokometanowego grupy E na obszarze gminy. Taryfa Zużycie gazu w [m 3 ] w tym gospodarstwa domowe W-1.1 1 464 1 464 W-2.1 22 556 21 792 W-2.12T 2 096 1 698 W-3,6 21 163 15 242 W-3.12T 529 529 Ogółem 47 808 40 725 źródło: PGNiG SPV4 sp. z o.o. 32

Przedstawione zużycie przekłada się na wskaźnik 3,8 m 3 /na 1 mieszkańca. Natomiast analizując ten wskaźnik z lat poprzednich krzywa zużycia przedstawiała się zgodnie z poniższym wykresem. Wykres nr 3. Zużycie gazu ziemnego na 1 mieszkańca na terenie wiejskim gminy [m 3 ] źródło: opracowanie własne 1.3.9.3. System elektroenergetyczny Sieć energetyczna województwa lubelskiego oparta jest przede wszystkim na liniach wysokich napięć: linia 400 kv Kozienice Lublin; linia 220 kv: Stalowa Wola Lublin; linia 220 kv: Kozienice Puławy Lublin (na odcinku Kozienice Puławy linia dwutorowa); linia 220 kv: Rożki (koło Radomia) Puławy; linia 220 kv: Lublin Zamość; linia 220 kv: Zamość Chełm; linia 220 kv: Zamość Dobrotwor (Ukraina); linia Lublin Lublin Odlewnia (o napięciu 110 kv); Tranzytowo, na niewielkich odcinkach, przebiegają przez teren województwa linie wysokiego napięcia: linia 400 kv: Kozienice Ostrowiec Świętokrzyski; linia 220 kv: Kozienice Siedlce (o napięciu 110 kv). 33

Mapa nr 5. Sieć energetyczna na obszarze województwa lubelskiego źródło: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego Sieć średnich napięć to przede wszystkim linie 15 kv oraz w niewielkiej ilości linie o napięciu 30 kv oraz 10 kv. W miastach są to linie kablowe, na obrzeżach miast oraz na terenach wiejskich są to linie napowietrzne. Głównym sprzedawcą energii na terenie województwa pozostaje PGE Obrót S.A. Spółka prowadzi swoją działalność zgodnie z Ustawą Prawo Energetyczne, według koncesji udzielonej przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki Nr OEE/14ZTO/2690/W/2/2007/BT z dnia 15 czerwca 2007 r. 34

Infrastruktura w gminie Koncesję na przesyłanie i dystrybucję energii elektrycznej na obszarze gminy Bychawa posiada PGE Dystrybucja Oddział Lublin, Rejon Energetyczny Lublin. Gmina jest zaopatrywana w energię za pomocą napowietrznej linii wysokiego napięcia 110 kv relacji: o Abramowice-Bychawa. Na odcinku od słupa nr 56 do słupa 59 (długość linii ok 0,9 km) oraz od słupa nr 64 do bramki GPZ Bychawa (długość linii ok. 5,4 km) o Bychawa- Budzyń. Na odcinku od bramki GPZ Bychawa do słupa nr 96 (długość linii ok. 3,8 km) Maksymalna obciążalność przedmiotowych linii 110 kv z uwzględnieniem zastosowanej na GPZ aparatury wynosi 630 A. Sieć SN pracuje w układzie planowym zasilanym z GPZ Bychawa z możliwością (w przypadku awarii) zasilania z GPZ Abramowice oraz RS Krężnicka. Sieci SN na terenie gminy Bychawa występują jako kablowo napowietrzne z przewagą napowietrznych. Sieci nn są kablowo napowietrzne i pracują w układzie promieniowym. Szczegółową inwentaryzację infrastruktury energetycznej w gminie przedstawiono w tabelach nr 12-15. Tabela nr 12. Wykaz linii niskiego napięcia na terenie gminy L.p Nazwa obiektu linia nn [km] Linia kablowa nn [km] L.p Nazwa obiektu linia nn [km] Linia kablowa nn [km] 1 BYCHAWA 1 1,355 0,171 65 OLSZOWIEC KOL 2 1,695 0,000 2 BYCHAWA CEGIELNIA 3,027 0,931 66 OLSZOWIEC KOL 3 1,437 1,080 3 BYCHAWA GRADZANY 2,259 0,106 67 OLSZOWIEC KOL 4 0,553 0,327 4 BYCHAWA GS 0,000 0,477 68 OLSZOWIEC KOL KR 0,721 0,312 5 BYCHAWA ŁĘCZYCA 2,632 0,475 69 OSOWA 1 0,584 0,416 6 BYCHAWA MARYSIN 1,775 0,000 70 OSOWA 2 1,145 0,070 7 BYCHAWA MASARNIA 0,060 0,091 71 OSOWA 3 1,004 0,000 8 BYCHAWA MŁYN 0,991 2,671 72 OSOWA 4 0,682 0,109 9 BYCHAWA OSP 0,882 0,492 73 OSOWA 5 0,644 0,015 10 BYCHAWA PARTYZANTÓW 1,761 0,132 74 OSOWA KOL 1 1,255 0,000 11 BYCHAWA PODZAMCZE 1 0,971 0,583 75 OSOWA KOL 2 2,338 0,012 12 BYCHAWA PODZAMCZE 2 2,465 0,502 76 OSOWA KOL 3 3,040 0,000 13 BYCHAWA PODZAMCZE 3 1,099 0,717 77 OSOWA STOLARNIA 0,000 0,075 14 BYCHAWA POM 1,544 0,098 78 SKAWINEK 2,387 0,551 15 BYCHAWA SIENKIEWICZA 2,450 0,058 79 STARA WIEŚ-B 1 2,206 0,000 16 BYCHAWA SZPITAL 1 2,235 0,601 80 STARA WIEŚ-B 2 2,346 0,000 17 BYCHAWA SZPITAL 2 0,982 1,445 81 STARA WIEŚ-B 3 2,808 0,000 18 BYCHAWA ŚRÓDM.1 0,612 2,619 82 STARA WIEŚ-B 4 2,369 0,000 19 BYCHAWA ŚRÓDM.2 0,000 1,022 83 STARA WIEŚ-B 5 1,205 0,105 20 BYCHAWA ŚRÓDM.3 1,170 1,377 84 STARA WIEŚ-B 6 1,977 0,000 21 BYCHAWA WANDZIN 1 1,978 0,047 85 STARA WIEŚ-B 7 2,222 0,000 22 BYCHAWA WANDZIN 2 2,425 0,256 86 STARA WIEŚ-B 8 1,512 0,019 23 BYCHAWA WANDZIN ST-3 0,716 0,891 87 STARA WIEŚ-B 9 0,725 1,204 24 BYCHAWA WODOCIĄG 0,000 0,565 88 STARA WIEŚ-B GS 0,000 0,250 25 BYCHAWA ZSMR 0,050 0,775 89 STARA WIEŚ-B PIEKARN 0,000 0,046 26 BYCHAWA ZWG 2,094 0,702 90 TUSZÓW 4 0,862 0,291 27 BYCHAWA ŻEROMSKIEGO 0,753 1,198 91 URSZULIN 1 0,751 0,000 35

28 BYCHAWKA 1 0,506 0,624 92 URSZULIN 2 1,156 0,000 29 BYCHAWKA A 3,675 0,130 93 URSZULIN 3 0,742 0,000 30 BYCHAWKA B 3,725 0,150 94 WIERCISZÓW 2 1,224 0,000 31 BYCHAWKA B2 1,275 0,000 95 WIERCISZÓW 3 1,588 0,072 32 BYCHAWKA C 2,409 0,239 96 WIERCISZÓW KOL 1 1,200 0,131 33 BYCHAWKA KOL B 0,778 0,000 97 WIERCISZÓW KOL 2 0,577 0,000 34 BYCHAWKA KOL B1 1,752 0,000 98 WIERCISZÓW KOL 3 1,073 0,000 35 BYCHAWKA KOL B2 2,936 0,000 99 WIERCISZÓW KOL 4 1,251 0,000 36 BYCHAWKA KOL C1 1,429 0,020 100 WIERCISZÓW RSP 1,598 0,060 37 BYCHAWKA KOL C2 2,311 0,467 101 WINCENTÓWEK 1 1,140 0,000 38 BYCHAWKA MBM 1,484 0,127 102 WINCENTÓWEK 2 1,135 0,000 39 BYCHAWKA RADKÓW 2,435 0,056 103 WINCENTÓWEK 3 2,000 0,000 40 BYCHAWKA SZKOŁA 1,341 0,543 104 WINCENTÓWEK 4 1,367 0,112 41 GAŁĘZÓW 1 3,750 0,047 105 WINCENTÓWEK 5 0,757 0,037 42 GAŁĘZÓW 2 2,462 0,097 106 WOLA DUŻA 1 1,188 0,000 43 GAŁĘZÓW KOL 1 2,040 0,000 107 WOLA DUŻA 2 1,463 0,000 44 GAŁĘZÓW KOL 2A 2,820 0,247 108 WOLA DUŻA KOL 1 1,533 0,101 45 GAŁĘZÓW KOL 2B 1,250 0,031 109 WOLA DUŻA KOL 2 1,697 0,000 46 GAŁĘZÓW KR 1,364 0,099 110 WOLA DUŻA KR 1,526 0,045 47 GAŁĘZÓW UJ WODY 0,000 0,106 111 WOLA GAŁĘZOWSKA 1 1,821 0,098 48 GAŁĘZÓW WODOCIĄG 0,000 0,130 112 WOLA GAŁĘZOWSKA 2 1,320 0,000 49 JÓZWÓW 1 0,669 0,000 113 WOLA GAŁĘZOWSKA 3 1,496 0,142 50 JÓZWÓW 2 1,614 0,000 114 WOLA GAŁĘZOWSKA 4 1,756 0,074 51 JÓZWÓW 3 2,829 0,000 115 WOLA GAŁĘZOWSKA K 1 2,650 0,000 52 KĄTY 1,170 0,000 116 WOLA GAŁĘZOWSKA K 2 2,228 0,016 53 KOSARZEW DOL KOL 1 1,166 0,000 117 WOLA GAŁĘZOWSKA K 3 1,747 0,000 54 KOSARZEW DOL KOL 2 0,821 0,039 118 ZARASZÓW 1 1,700 0,020 55 KOSARZEW DOL KOL 3 1,246 0,121 119 ZARASZÓW 2 3,169 0,164 56 KOWERSK 1 1,904 0,000 120 ZARASZÓW 3 0,833 0,000 57 KOWERSK 2 0,903 0,000 121 ZARASZÓW HYDROFORNIA 0,000 0,140 58 LEŚNICZÓWKA 1 3,096 0,111 122 ZARASZÓW KOL 1 2,318 0,000 59 LEŚNICZÓWKA 2 2,446 0,208 123 ZARASZÓW KOL 2 2,181 0,000 60 LEŚNICZÓWKA 3 2,039 0,062 124 ZARASZÓW KOL 3 2,723 0,000 61 MAJDAN GAŁĘZOWSKI 1,879 0,273 125 ZDRAPY 1 1,442 0,018 62 MARYNKI KOL 2,707 0,000 126 ZDRAPY 2 1,095 0,000 63 OLSZOWIEC 2,224 0,454 127 ZDRAPY 3 1,295 0,045 64 OLSZOWIEC KOL 1 1,522 0,000 128 ZDRAPY 4 0,811 0,031 źródło: PGE Dystrybucja S.A. Razem 105,958 23,383 36

Tabela nr 13. Wykaz linii SN na terenie gminy L.p Typ i przekrój Typ i przekrój Nazwa obiektu Przewód Długość sn L.p. Nazwa obiektu Przewód. przewodu przewodu Długość SN 1 BYCHAWA 1 AFL35 AFL35 0,183 62 OSOWA 2 AFL35 AFL35 0,301 2 BYCHAWA BTM AFL35 AFL35 0,103 63 OSOWA 3 AFL35 AFL35 0,354 3 BYCHAWA CEGIELNIA AFL35 AFL35 0,115 64 OSOWA 4 AFL35 AFL35 0,375 4 BYCHAWA GRADZANY AFL35 AFL35 0,398 65 OSOWA 5 AFL35 AFL35 0,198 5 BYCHAWA ŁĘCZYCA AFL25 AFL25 0,502 66 OSOWA KOL 1 AFL25 AFL25 0,679 6 BYCHAWA MARYSIN AFL35 AFL35 0,973 67 OSOWA KOL 2 AFL25 AFL25 0,558 7 BYCHAWA MASARNIA AFL35 AFL35 0,026 68 OSOWA KOL 3 AFL25 AFL25 0,296 8 BYCHAWA OCZYSZCZALNIA AFL70/120 AFL70 0,41 69 OSOWA STOLARNIA AFL35 AFL35 0,035 9 BYCHAWA OSP AFL25 AFL25 0,686 70 SKAWINEK AFL25 AFL25 1 10 BYCHAWA PARTYZANTÓW AFL35 AFL35 0,288 71 STARA WIEŚ-B 1 AFL35 AFL35 0,325 11 BYCHAWA PODZAMCZE 2 AFL35/120 AFL35 1,084 72 STARA WIEŚ-B 2 AFL35 AFL35 0,836 12 BYCHAWA PODZAMCZE 3 3x(1x120-0,411 73 STARA WIEŚ-B 3 AFL35 AFL35 1,3 13 BYCHAWA POM AFL35 AFL35 0,667 74 STARA WIEŚ-B 4 AFL35 AFL35 0,72 14 BYCHAWA SIENKIEWICZA AFL35 AFL35 0,576 75 STARA WIEŚ-B 5 AFL35 AFL35 0,17 15 BYCHAWA WANDZIN 1 AFL35 AFL35 0,346 76 STARA WIEŚ-B 6 AFL35 AFL35 0,308 16 BYCHAWA WANDZIN 2 AFL25 AFL25 0,67 77 STARA WIEŚ-B 7 AFL35 AFL35 0,601 17 BYCHAWA WANDZIN ST-3 3x(1x120) - 0,612 78 STARA WIEŚ-B 8 AFL35 AFL35 1,304 18 BYCHAWA WODOCIĄG AFL35 AFL35 0,213 79 STARA WIEŚ-B 9 AFL35 AFL35 0,648 19 BYCHAWA ZSMR AFL35 AFL35 0,704 80 STARA WIEŚ-B GS AFL35 AFL35 0,02 20 BYCHAWKA 1 AFL35/120 AFL35 0,128 81 STARA WIEŚ-B MŁYN 3x(1x120) - 0,108 21 BYCHAWKA A AFL35 AFL35 0,235 82 STARA WIEŚ-B PIEKARN AFL35 AFL35 0,272 22 BYCHAWKA B AFL35 AFL35 1,745 83 TUSZÓW 4 AFL35 AFL35 0,185 23 BYCHAWKA B2 AFL25 AFL25 1,518 84 URSZULIN 1 AFL35 AFL35 0,391 24 BYCHAWKA C AFL25 AFL25 0,19 85 URSZULIN 2 AFL35 AFL35 0,173 25 BYCHAWKA KOL B AFL25 AFL25 3,082 86 URSZULIN 3 AFL35 AFL35 0,486 26 BYCHAWKA KOL B1 AFL25 AFL25 0,24 87 WIERCISZÓW 2 AFL35 AFL35 0,44 27 BYCHAWKA KOL B2 AFL25 AFL25 1,032 88 WIERCISZÓW 3 AFL35 AFL35 1,083 28 BYCHAWKA KOL C1 AFL25 AFL25 0,936 89 WIERCISZÓW KOL 1 AFL25/35 AFL25/35 2,147 29 BYCHAWKA KOL C2 AFL25 AFL25 0,722 90 WIERCISZÓW KOL 2 AFL35 AFL35 0,275 30 BYCHAWKA MBM AFL35 AFL35 0,437 91 WIERCISZÓW KOL 3 AFL25 AFL25 0,171 31 BYCHAWKA RADKÓW AFL35 AFL35 1,061 92 WIERCISZÓW KOL 4 AFL35 AFL35 0,589 32 BYCHAWKA SZKOŁA AFL35 AFL35 0,057 93 WINCENTÓWEK 1 AFL25 AFL25 0,114 33 GAŁĘZÓW 1 AFL35 AFL35 0,616 94 WINCENTÓWEK 2 AFL25 AFL25 0,416 34 GAŁĘZÓW 2 AFL25 AFL25 2,145 95 WINCENTÓWEK 3 AFL25 AFL25 0,392 35 GAŁĘZÓW KOL 1 AFL35 AFL35 0,15 96 WINCENTÓWEK 4 AFL25 AFL25 0,059 36 GAŁĘZÓW KOL 2A AFL25 AFL25 0,377 97 WINCENTÓWEK 5 AFL35 AFL35 0,02 37 GAŁĘZÓW KOL 2B AFL25 AFL25 0,492 98 WOLA DUŻA 1 AFL35 AFL35 0,636 38 GAŁĘZÓW KR AFL25 AFL25 0,43 99 WOLA DUŻA 2 AFL35 AFL35 0,732 39 GAŁĘZÓW UJ WODY AFL35 AFL35 0,723 100 WOLA DUŻA KOL 1 AFL25 AFL25 0,098 40 GAŁĘZÓW WODOCIĄG AFL35 AFL35 0,097 101 WOLA DUŻA KOL 2 AFL25 AFL25 2,086 41 JÓZWÓW 1 AFL25 AFL25 0,65 102 WOLA DUŻA KR AFL35 AFL35 0,455 42 JÓZWÓW 2 AFL25 AFL25 3,142 103 WOLA GAŁĘZOWSKA 1 AFL35 AFL35 0,724 43 JÓZWÓW 3 AFL25 AFL25 0,523 104 WOLA GAŁĘZOWSKA 2 AFL35 AFL35 0,256 44 KĄTY AFL35 AFL35 0,235 105 WOLA GAŁĘZOWSKA 3 AFL35 AFL35 1,845 45 KOSARZEW DOL KOL 1 AFL35 AFL35 0,104 106 WOLA GAŁĘZOWSKA 4 AFL35 AFL35 0,4 37

46 KOSARZEW DOL KOL 2 AFL35 AFL35 1,446 107 WOLA GAŁĘZOWSKA K 1 AFL25 AFL25 0,115 47 KOSARZEW DOL KOL 3 AFL35 AFL35 0,423 108 WOLA GAŁĘZOWSKA K 2 AFL25 AFL25 0,984 48 KOWERSK 1 AFL35 AFL35 0,667 109 WOLA GAŁĘZOWSKA K 3 AFL25 AFL25 0,16 49 KOWERSK 2 AFL35 AFL35 0,443 110 ZARASZÓW 1 AFL25 AFL25 1,17 50 LEŚNICZÓWKA 1 AFL25 AFL25 0,565 111 ZARASZÓW 2 AFL25 AFL25 0,928 51 LEŚNICZÓWKA 2 AFL35 AFL35 0,215 112 ZARASZÓW 3 AFL35 AFL35 0,122 52 LEŚNICZÓWKA 3 AFL25 AFL25 0,409 113 ZARASZÓW HYDROFORNIA AFl35 AFl35 0,805 53 MAJDAN GAŁĘZOWSKI AFL35 AFL35 0,383 114 ZARASZÓW KOL 1 AFL25 AFL25 2,704 54 MARYNKI KOL AFL25 AFL25 1,836 115 ZARASZÓW KOL 2 AFL25 AFL25 1,024 55 OLSZOWIEC AFl35 AFl35 0,675 116 ZARASZÓW KOL 3 AFL25 AFL25 0,038 56 OLSZOWIEC KOL 1 AFL25 AFL25 0,794 117 ZDRAPY 1 AFL25 AFL25 0,66 57 OLSZOWIEC KOL 2 AFL25 AFL25 2,247 118 ZDRAPY 2 AFL25 AFL25 0,47 58 OLSZOWIEC KOL 3 AFL25 AFL25 1,574 119 ZDRAPY 3 AFL25 AFL25 0,38 59 OLSZOWIEC KOL 4 XRUHAKXS XRUHAKXS 0,186 120 ZDRAPY 4 AFL25 AFL25 0,599 60 OLSZOWIEC KOL KR AFL25 AFL25 0,165 121 ZDRAPY SKŁAD ODPADÓW AFL25 AFL25 0,12 61 OSOWA 1 AFL35 AFL35 0,367 Razem 77,289 źródło: PGE Dystrybucja S.A Tabela nr 14. Wykaz stacji transformatorowych na terenie gminy L.p. Nazwa obiektu Typ stacji Rodzaj stacji Moc L.p. Nazwa obiektu Typ stacji Rodzaj stacji Moc 1 BYCHAWA 1 B2A SŁUPOWA 250 67 OLSZOWIEC KOL 1 ZH30B SŁUPOWA 50 2 BYCHAWA BTM STSa20/250 SŁUPOWA 63 68 OLSZOWIEC KOL 2 ZH30B SŁUPOWA 50 3 BYCHAWA CEGIELNIA B2A SŁUPOWA 400 69 OLSZOWIEC KOL 3 ZH30B SŁUPOWA 63 4 BYCHAWA GRADZANY STS30/250 SŁUPOWA 100 71 OLSZOWIEC KOL KR ZH30B SŁUPOWA 50 5 BYCHAWA GS WSTtp20/400 WNĘTRZOWA 400 72 OSOWA 1 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 160 6 BYCHAWA ŁĘCZYCA ZH30B SŁUPOWA 63 73 OSOWA 2 STS30/100 SŁUPOWA 50 7 BYCHAWA MARYSIN STS30/250 SŁUPOWA 63 74 OSOWA 3 STSp20/250 SŁUPOWA 63 8 BYCHAWA MASARNIA STS30/250 SŁUPOWA 25 75 OSOWA 4 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 9 BYCHAWA MŁYN MSTw20/630 WNĘTRZOWA 630 76 OSOWA 5 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 10 BYCHAWA OCZYSZCZALNIA MSTw20/2x630 WNĘTRZOWA 2*250 77 OSOWA KOL 1 ZH30B SŁUPOWA 50 11 BYCHAWA OSM MSTw20/2x630 WNĘTRZOWA 2*400 78 OSOWA KOL 2 ZH30B SŁUPOWA 50 12 BYCHAWA OSP STS30/250 SŁUPOWA 250 79 OSOWA KOL 3 ZH30B SŁUPOWA 50 13 BYCHAWA PARTYZANTÓW STS30/250 SŁUPOWA 160 80 OSOWA STOLARNIA STSR20/250 SŁUPOWA 160 14 BYCHAWA PODZAMCZE 1 WSTtp30/400 WNĘTRZOWA 250 81 SKAWINEK ZH15B SŁUPOWA 100 15 BYCHAWA PODZAMCZE 2 STSR 20/250 SŁUPOWA 100 82 STARA WIEŚ-B 1 STSa20/250 SŁUPOWA 100 16 BYCHAWA PODZAMCZE 3 STSR 20/250 SŁUPOWA 100 83 STARA WIEŚ-B 2 STSa20/250 SŁUPOWA 100 17 BYCHAWA POM ZH30B SŁUPOWA 160 84 STARA WIEŚ-B 3 STSa20/250 SŁUPOWA 100 18 BYCHAWA SIENKIEWICZA STS30/250 SŁUPOWA 250 85 STARA WIEŚ-B 4 STSa20/250 SŁUPOWA 100 19 BYCHAWA SZPITAL 1 MSTt20/630 WNĘTRZOWA 400 86 STARA WIEŚ-B 5 STSa20/250 SŁUPOWA 100 20 BYCHAWA SZPITAL 2 MSTt20/2x630 WNĘTRZOWA 400 87 STARA WIEŚ-B 6 STSa20/250 SŁUPOWA 250 21 BYCHAWA ŚRÓDM.1 WSTtp30/630 WNĘTRZOWA 400 88 STARA WIEŚ-B 7 STSa20/100 SŁUPOWA 160 22 BYCHAWA ŚRÓDM.2 WSTtp20/400 WNĘTRZOWA 400 89 STARA WIEŚ-B 8 STSa20/100 SŁUPOWA 50 23 BYCHAWA ŚRÓDM.3 MSTw20/630 WNĘTRZOWA 400 90 STARA WIEŚ-B 9 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 24 BYCHAWA WANDZIN 1 STS30/100 SŁUPOWA 75 91 STARA WIEŚ-B GS STSa20/250 SŁUPOWA 100 25 BYCHAWA WANDZIN 2 STSa30/250 SŁUPOWA 100 92 STARA WIEŚ-B MŁYN STLmb/20/1000 WNĘTRZOWA 1000 26 BYCHAWA WANDZIN ST-3 MSR-4f/360 WNĘTRZOWA 160 93 STARA WIEŚ-B PIEKARN STSa20/100 SŁUPOWA 100 27 BYCHAWA WODOCIĄG STS30/100 SŁUPOWA 250 94 TUSZÓW 4 STSa20/100 SŁUPOWA 40 38

28 BYCHAWA ZSMR ZH30B SŁUPOWA 160 95 URSZULIN 1 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 29 BYCHAWA ZWG MSTt20/630 WNĘTRZOWA 400 96 URSZULIN 2 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 30 BYCHAWA ŻEROMSKIEGO MSTw20/630 WNĘTRZOWA 250 97 URSZULIN 3 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 31 BYCHAWKA 1 STSRu20/250 SŁUPOWA 63 98 WIERCISZÓW 2 STSa20/100 SŁUPOWA 50 32 BYCHAWKA A STSa30/250 SŁUPOWA 100 99 WIERCISZÓW 3 STSa20/250 SŁUPOWA 50 33 BYCHAWKA B STSa30/250 SŁUPOWA 63 100 WIERCISZÓW KOL 1 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 34 BYCHAWKA B2 STS30/100 SŁUPOWA 50 101 WIERCISZÓW KOL 2 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 35 BYCHAWKA C STSa30/100 SŁUPOWA 50 102 WIERCISZÓW KOL 3 STS30/100 SŁUPOWA 50 36 BYCHAWKA KOL B ZH30B SŁUPOWA 100 103 WIERCISZÓW KOL 4 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 37 BYCHAWKA KOL B1 STS30/100 SŁUPOWA 50 104 WIERCISZÓW RSP WSTtp30/400+160 WNĘTRZOWA 100 38 BYCHAWKA KOL B2 STS30/100 SŁUPOWA 50 105 WINCENTÓWEK 1 ZH30B SŁUPOWA 100 39 BYCHAWKA KOL C1 STS30/100 SŁUPOWA 50 106 WINCENTÓWEK 2 ZH30B SŁUPOWA 75 40 BYCHAWKA KOL C2 STS30/100 SŁUPOWA 50 107 WINCENTÓWEK 3 ZH30B SŁUPOWA 75 41 BYCHAWKA MBM STS30/250 SŁUPOWA 100 108 WINCENTÓWEK 4 ZH30B SŁUPOWA 50 42 BYCHAWKA RADKÓW STSa30/100 SŁUPOWA 50 109 WINCENTÓWEK 5 STSp20/250 SŁUPOWA 63 43 BYCHAWKA SZKOŁA STSa20/100 SŁUPOWA 63 110 WOLA DUŻA 1 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 50 44 GAŁĘZÓW 1 STSa20/250 SŁUPOWA 100 111 WOLA DUŻA 2 STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 63 45 GAŁĘZÓW 2 ZH15B SŁUPOWA 50 112 WOLA DUŻA KOL 1 ZH30B SŁUPOWA 50 46 GAŁĘZÓW KOL 1 ZH15B SŁUPOWA 75 113 WOLA DUŻA KOL 2 ZH15B SŁUPOWA 100 47 GAŁĘZÓW KOL 2A ZH15B SŁUPOWA 63 114 WOLA DUŻA KR STSpbK-2 20/250 SŁUPOWA 50 48 GAŁĘZÓW KOL 2B ZH15B SŁUPOWA 63 115 WOLA GAŁĘZOWSKA 1 STSa20/100 SŁUPOWA 63 49 GAŁĘZÓW KR ZH15B SŁUPOWA 50 116 WOLA GAŁĘZOWSKA 2 STSa20/250 SŁUPOWA 250 50 GAŁĘZÓW UJ WODY STSa20/250 SŁUPOWA 250 117 WOLA GAŁĘZOWSKA 3 STSa20/250 SŁUPOWA 63 51 GAŁĘZÓW WODOCIĄG STSa20/100 SŁUPOWA 100 118 WOLA GAŁĘZOWSKA 4 STSa20/250 SŁUPOWA 63 52 JÓZWÓW 1 ZH15B SŁUPOWA 50 119 WOLA GAŁĘZOWSKA K 1 ZH15B SŁUPOWA 50 53 JÓZWÓW 2 ZH15B SŁUPOWA 30 120 WOLA GAŁĘZOWSKA K 2 ZH15B SŁUPOWA 30 54 JÓZWÓW 3 ZH15B SŁUPOWA 50 121 WOLA GAŁĘZOWSKA K 3 ZH15B SŁUPOWA 40 55 KĄTY ZH15B SŁUPOWA 50 122 ZARASZÓW 1 ZH30B SŁUPOWA 100 56 KOSARZEW DOL KOL 1 STSa20/250 SŁUPOWA 63 123 ZARASZÓW 2 ZH30B SŁUPOWA 75 57 KOSARZEW DOL KOL 2 STSa20/100 SŁUPOWA 63 124 ZARASZÓW 3 ZH30B SŁUPOWA 50 58 KOSARZEW DOL KOL 3 STSa20/100 SŁUPOWA 63 125 ZARASZÓW HYDROFORNIA STSa20/250 SŁUPOWA 100 59 KOWERSK 1 ZH30B SŁUPOWA 50 126 ZARASZÓW KOL 1 ZH15B SŁUPOWA 50 60 KOWERSK 2 ZH30B SŁUPOWA 40 127 ZARASZÓW KOL 2 ZH15B SŁUPOWA 63 61 LEŚNICZÓWKA 1 ZH30B SŁUPOWA 50 128 ZARASZÓW KOL 3 ZH15B SŁUPOWA 50 62 LEŚNICZÓWKA 2 ZH30B SŁUPOWA 63 129 ZDRAPY 1 ZH30B SŁUPOWA 50 63 LEŚNICZÓWKA 3 ZH30B SŁUPOWA 40 130 ZDRAPY 2 ZH30B SŁUPOWA 50 64 MAJDAN GAŁĘZOWSKI STSa20/100 SŁUPOWA 63 131 ZDRAPY 3 ZH30B SŁUPOWA 63 65 MARYNKI KOL ZH15B SŁUPOWA 75 132 ZDRAPY 4 ZH30B SŁUPOWA 50 66 OLSZOWIEC STSa30/250 SŁUPOWA 50 133 ZDRAPY SKŁAD ODPADÓW STSa 20/100 SŁUPOWA 40 źródło: PGE Dystrybucja S.A Tabela nr 15. Wykaz magistral znajdujących się na terenie gminy L.P. Nazwa obiektu Przewody Długość SN L.P. Nazwa obiektu Przewody Długość SN 1. B-wa-Biskupice GPZ - 8.01 AFL70 9,25 24. B-wa-Zakrzów GPZ - 78-33 AFL70 5,624 2. B-wa-Boży Dar GPZ-sł. Nr 1 HAKFta120/XRUHAKXS120 0,341 25. B-wa-Żabia Wola 40.44-40.62 AFL70 3,36 3. B-wa-Boży Dar GS-7.18 AFL70 5,26 26. B-wa-Żabia Wola 40.62-40.43 AFL70 3,437 39

4. B-wa-Boży Dar sł. Nr 1- GS AFL70 0,888 27. B-wa-Żabia Wola GPZ- 40.44 3x120/3(1x120) 0,335 5. B-wa-Budzyń 41.16-41.6 AFL70 3,606 28. B-WA-ŻÓŁKIEW 7.03-7.02 AFL70 2,963 6. B-wa-Budzyń GPZ - 41.16 3(1x120) 0,109 29. B-WA-ŻÓŁKIEW GPZ-7.03 AFL70 3,601 7. B-WA-JABŁ Pow 5.18-Wierc AFL25 1,952 30. BYCHAWA-GRADZ 40.28-ST ŻEROM AFL35/120 0,299 8. B-WA-JABŁONNA GPZ-sł 52 AFL70 5,194 31. BYCHAWA-GRADZ ST ŻEROM- 40.20 3 x 120 0,224 9. B-WA-JABŁONNA sł 52-5.21 (sł 52-sł 72) AFL35 1,96 32. BYCHAWA-GRADZANY 1 MLECZ-OSP 3x120/3(1x120) 0,669 10. B-WA-JABŁONNA sł 52-5.21 (sł 72-5.21) AFL25 0,846 33. BYCHAWA-GRADZANY 40.20-38.4 AFL35 3,221 11. B-wa-Osmolice 40.70-43.44 AFL70 3,662 34. BYCHAWA-GRADZANY 40.41-40.28 AFL35 1,208 12. B-wa-Osmolice GPZ - 43.47 3(1x120) 0,243 35. BYCHAWA-GRADZANY GPZ - 40.41 3 x 120 0,175 13. B-wa-Pawłów 40.17-40.35 AFL50 3,97 36. BYCHAWA-GRADZANY ŚRÓD1-MLECZ 3 x 120 0,502 14. B-wa-Pawłów GPZ - 40.17 AFL70 2,457 37. BYCHAWA-SZPITAL 1 MŁYN-SZPIT 2 3 x 120 0,46 15. B-wa-Rudnik 41.17-41.1 AFL25 2,064 38. BYCHAWA-SZPITAL 1 SZP 2-ŚRÓD3 3 x 120 0,42 16. B-wa-Rudnik 41.1-1.718 AFL25/70 3,000 39. BYCHAWA-SZPITAL 1 SZPIT 1-ZWG 3 x 120 0,873 17. B-wa-Rudnik GPZ - 41.17 AFL70 4,148 40. BYCHAWA-SZPITAL 1 ŚRÓD2-ŚRÓD1 3 x 120 0,14 18. B-wa-Rudnik pow sł. 45 do 41.18 AFL25 1,071 41. BYCHAWA-SZPITAL 1 ŚRÓD3-ŚRÓD2 3x120/3(1x120) 0,14 19. B-WA-SZPITAL 1 GPZ-SZPITAL 1 3x120/3(1x120) 0,46 42. BYCHAWA-SZPITAL 1 ZWG-MŁYN 3 x 120 0,81 20. B-wa-Zakrz pow 78.16-78.15 AFL70 2,354 43. BYCHAWA-ŚRDMIEŚCIE 41.12-41.13 AFL70 1,168 21. B-wa-Zakrzów 78-30 - 78.34 AFL70 2,008 44. BYCHAWA-ŚRDMIEŚCIE 41.13-7.11 AFL35 0,878 22. B-wa-Zakrzów 78-33 - 78.30 AFL70 2,605 45. BYCHAWA-ŚRDMIEŚCIE 7.11-7.14 AFL35 2,242 23. B-wa-Zakrzów 78-34 - Pom Energii AFL70 2,138 46. BYCHAWA-ŚRDMIEŚCIE GPZ-41.12 3 x 120 0,21 źródło: PGE Dystrybucja S.A. Odbiorcy oraz zużycie energii elektrycznej w gminie Łączne zużycie energii na terenie gminy Bychawa w 2012 roku wyniosło 16288 MWh, z czego 54% stanowi eksploatacja energii elektrycznej na terenie miejskim a 46% energia przeznaczona na potrzeby gospodarcze obszaru wiejskiego. Tabela nr 16. Zużycie energii elektrycznej oraz liczba odbiorców w poszczególnych grupach odbiorców Wyszczególnienie Odbiorcy na SN liczba odb. ilość [MWh] Odbiorcy na nn (taryfy C) liczba odb. ilość [MWh] Z taryfy C gospodarstwa rolne liczba odb. ilość [MWh] z taryfy C oświetlenie ulic liczba odb. taryfy G w tym gospodarstwa domowe w tym gospodarstwa rolne obszar miejski 4 1310,3 249 3104,5 3 1,5 21 416,4 1921 4382,1 1535 3550,3 262 506,1 2174 8797 obszar wiejski 3 1497,2 276 1585,5 5 86,9 103 441,1 1993 4348,5 577 1539,2 1351 2558,1 2272 7431 Razem 7 2807,5 525 4690 8 88,4 124 857,5 3914 8730,6 2112 5089,5 1613 3064,2 4446 16228 źródło: PGE Dystrybucja S.A. ilość [MWh] liczba odb. ilość [MWh] liczba odb. ilość [MWh] liczba odb. ilość [MWh] liczba odb. Razem ilość [MWh] 40

Energia elektryczna na terenie gminy jest rozliczana przede wszystkim według taryfy G, według której zużyto w 2012 r. 8730 MWh (53,8% ogólnego zużycia). 5089 MWh zostało wykorzystane przez gospodarstwa domowe. W przypadku taryfy C (4690 MWh, 28,9% ogólnego zużycia) energia została wykorzystana głównie w celu oświetlenia ulic oraz w gospodarstwach rolnych. Natomiast działalność największych zakładów produkcyjnych pochłonęła około 2807 MWh, czyli 17,3% ogólnego zużycia energii w gminie. Wykres nr 4. Udział poszczególnych grup taryfowych w zużyciu energii elektrycznej źródło: PGE Obrót S.A. Wśród ogólnej liczby 4446 odbiorców, najliczniejsza grupa jest rozliczana według taryfy G 3914 odbiorców czyli 88% ogólnej liczby. Grupę 525 odbiorców taryfy C stanowiących 11,8% ogólnej wartości tworzą przede wszystkim punkty oświetlenia ulicznego. Zaledwie 7 odbiorców korzysta z SN. Wykres nr 5. Struktura odbiorców energii elektrycznej w gminie źródło: PGE Obrót S.A 41

1.3.10 Potencjał ekonomiczny miasta Bychawa Do zobrazowania sytuacji społeczno-gospodarczej miasta Bychawa posłużono się analizą Potencjał ekonomiczny miast w województwie lubelskim w latach 2000-2010 przygotowaną przez Urząd Statystyczny w Lublinie. Odpowiednią pozycję w rankingu miast tworzy łączna wartość komponentów społeczno-gospodarczych, w skład których wchodzi: potencjał demograficzny, aktywność gospodarcza, aktywność jednostek samorządu terytorialnego, kapitał ludzki i społeczny, infrastruktura społeczna, infrastruktura techniczna oraz dostępność transportowa i komunikacyjna. Biorąc pod uwagę powyższe, miasto Bychawa na 42 analizowane miasta zajmuje 29 miejsce województwie lubelskim (2010 r.). Osiągnięty wskaźnik zintegrowany na poziomie 31,8% ukazuje niemal dwukrotny deficyt wobec potentata ekonomicznego jakim jest stolica regionu miasto Lublin. Należy podjąć starania infrastrukturalne oraz prawne na rzecz zapewnienia w przyszłości wzmocnienia uwarunkowań gospodarczych miasta Bychawa poprzez wykorzystanie jego zalet oraz eliminację problemów, z którymi się boryka. Niniejszy dokument proponuje takie rozwiązania oraz przedstawia realne do osiągnięcia korzyści ekologiczne oraz społeczne. Wykres nr 6. Ranking miast województwa lubelskiego pod względem potencjału ekonomicznego w 2010 r. źródło: GUS Lublin 42

2. Emisja CO 2 w roku bazowym 2.1 Metodologia ustalanie wielkości bazowej 2.1.1 Zakres inwentaryzacji W metodologii wyboru jednostek generujących CO 2 gminy Bychawa zastosowano podejście terytorialne, w którym granica inwentaryzacji jest ściśle powiązana z granicą administracyjną. W ramach niniejszego planu utworzono bazę danych na podstawie informacji dotyczących charakterystyki energetycznej: budynków, wyposażenie/urządzenia komunalne np. jednostki uzdatniania wody, centra recyklingu i kompostownie, budynków, wyposażenie/urządzenia niekomunalne budynki i urządzenia sektora usługowego niebędące własnością organu lokalnego ani przez niego niezarządzane (np. biura prywatnych firm, banki, MŚP, placówki komercyjne i handlu detalicznego, szpitale itd., niekomunalne oświetlenie, spółdzielni mieszkaniowych, transportu, w tym: tabor gminny, transport publiczny oraz transport prywatny i komercyjny, oświetlenia ulic, lokalnej produkcji energii (głównie OZE). Za rok bazowy dla planowanych działań proekologicznych przyjęto rok 2012. Jest to rok, dla którego istnieje najbardziej aktualna baza podmiotów jak również możliwe jest określenie rzeczywistego stanu technicznego infrastruktury. Założony rok 2012 zapewnia również pełną dokumentację rozliczeniową za energię elektryczną, grzewczą czy paliwa transportowe. 2.1.2 Metodologia obliczeń Dla oszacowania wielkości gazów cieplarnianych przyjęto szereg założeń metodycznych. Różnorodność paliw, jednostek, wartości energetycznych sprowadzono pod 43

wspólny mianownik rocznego zużycia energii w MWh przez daną jednostkę. Następnie wartość tą zgodnie z zaleceniami IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) przeliczono na wskaźnik emisji CO 2 wyrażonej w Mg. Poniżej przedstawiono szczegółową metodologię obliczeń (różną dla każdego źródłem emisji). Energia elektryczna W obliczeniach emisji CO 2 wygenerowanej podczas produkcji energii elektrycznej posłużono się wzorem ogólnym: gdzie: ECO 2= B x EF E CO2 - Emisja CO 2 [wyrażona w Mg/CO 2] B - zużycie energii finalnej [ wyrażonej w MWh] EF - Wskaźnik emisji dla energii elektrycznej sieciowej (energetyka zawodowa) podany przez PGE Obrót S.A. za 2010r = 0,984 Mg/MWh Paliwa energetyczne W obliczeniach emisji CO 2 powstałej na skutek wytworzenia energii cieplnej posłużono się wzorem ogólnym: gdzie: ECO 2= B x We E CO2 - emisja CO 2 wyrażona w t/co 2 B - zużycie energii finalnej [ wyrażonej w MWh]. Emisję CO 2 określa się na podstawie zużycia energii finalnej z uwzględnieniem zużycia paliw kopalnych (GJ, MWh): gaz ziemny, LPG, olej opałowy, olej napędowy, benzyna, węgiel kamienny i inne. We- wskaźnik emisji CO 2 [ wyrażonej w Mg CO 2/MWh]- standardowy wskaźniki emisji zgodne z zasadami IPCC (Międzynarodowy Zespół do spraw Zmian Klimatu- tab. nr 17). Jest to metoda oparta na charakterystyce zawartości węgla w poszczególnych paliwach eksploatowanych na potrzeby wytworzenia energii finalnej. Tabela nr 17. Wartość opałowa oraz wskaźnik emisji podstawowych paliw energetycznych Paliwo Wartość opałowa netto [TJ/Gg] Wartość opałowa netto [MWh/t] Wskaźni k emisji CO 2 [kg/tj] Wskaźnik emisji CO 2 [t/mwh] Ropa naftowa 42,30 11,8 73 300 0,264 Orimulsja (emulsja wody z ropą) 27,50 7,6 77 000 0,277 Gazolina (NGL) 44,20 12,3 64 200 0,231 Benzyna silnikowa 44,30 12,3 69 300 0,249 Benzyna lotnicza 44,30 12,3 70 000 0,252 Benzyna do silników odrzutowych 44,30 12,3 70 000 0,252 44

Kerozyna do silników odrzutowych 44,10 12,3 71 500 0,257 Pozostała kerozyna 43,80 12,2 71 900 0,259 Olej łupkowy 38,10 10,6 73 300 0,264 Olej napędowy 43,00 11,9 74 100 0,267 Ciężki olej opałowy 40,40 11,2 77 400 0,279 LPG 47,30 13,1 63 100 0,227 Etan 46,40 12,9 61 600 0,222 Ciężka benzyna 44,50 12,4 73 300 0,264 Bitum 40,20 11,2 80 700 0,291 Smary 40,20 11,2 73 300 0,264 Koks naftowy 32,50 9,0 97 500 0,351 Półprodukty ropy 43,00 11,9 73 300 0,264 Gaz rafineryjny 49,50 13,8 57 600 0,207 Parafiny 40,20 11,2 73 300 0,264 Benzyna lakowa i SBP 40,20 11,2 73 300 0,264 Inne produkty naftowe 40,20 11,2 73 300 0,264 Węgiel koksujący 28,20 7,8 94 600 0,341 Pozostały węgiel bitumiczny 25,80 7,2 94 600 0,341 Węgiel subbitumiczny 18,90 5,3 96 100 0,346 Węgiel brunatny 11,90 3,3 101 000 0,364 Łupki naftowe i piaski roponośne 8,90 2,5 107 000 0,385 Brykiety z węgla brunatnego 20,70 5,8 97 500 0,351 Paliwo brykietowane 20,70 5,8 97 500 0,351 Koks z koksowni oraz koks z węgla brunatnego 28,20 7,8 107 000 0,385 Koks gazowniczy 28,20 7,8 107 000 0,385 Smoła węglowa 28,00 7,8 80 700 0,291 Gaz z gazowni 38,70 10,8 44 400 0,16 Gaz koksowniczy 38,70 10,8 44 400 0,16 Gaz wielkopiecowy 2,47 0,7 260 000 0,936 Gaz z tlenowych pieców stalowniczych 7,06 2,0 182 000 0,655 Gaz ziemny 48,00 13,3 56 100 0,202 Odpady komunalne (z wyłączeniem biomasy) 10,00 2,8 91 700 0,33 Olej odpadowy 40,20 11,2 143 000 0,515 Torf 9,76 2,7 73 300 0,264 źródło: IPCC Ciepło sieciowe W obliczeniach emisji CO 2 powstałej na skutek wytworzenia energii cieplnej posłużono się wzorem ogólnym: ECO 2= B x We gdzie: ECO 2 - emisja CO2 [wyrażona w Mg/CO 2] B- zużycie energii finalnej [wyrażonej w MWh] We- wskaźnik emisji CO 2 dla ciepła sieciowego wynoszącego [0,411Mg/CO 2 /MWh] 45

2.1.3 Pozyskanie danych Baza danych do dalszych analiz powstała z wykorzystaniem metody bottom up, top down. Procedura ta obejmuje bezpośrednią ankietyzację podmiotów eksploatujących energię finalną oraz wykorzystanie informacji ogólnie dostępnych m.in. w GUS. Rycina nr 3. Metody pozyskania danych inwentaryzacyjnych źródło: opracowanie własne Projekt zakłada przede wszystkim określenie wielkości bazowej emisji CO2 w jednostkach użyteczności publicznej. Są to podmioty zarządzane przez władze gminy, zatem to właśnie gmina może podjąć odpowiednie kroki aby poziom ten zmniejszyć. Należą do nich: Urząd Miejski Bychawa: Wydział Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Wydział Organizacyjny, Wydział Finansowy, Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Ponadto dane były pozyskiwane z : Spółdzielni Mieszkaniowej w Bychawie, PGE Obrót S.A., PGE Dystrybucja S.A., Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A., Instytucje pożytku publicznego, Ankietyzacja, Główny Urząd Statystyczny 46

2.2 Analiza głównych źródeł emisji 2.2.1 Obiekty/urządzenia komunalne W celu zdefiniowania głównych punktów emisji CO 2 przeprowadzono badania techniczno-ekonomiczne wszystkich budynków stanowiących mienie gminy, w tym urządzeń energochłonnych wchodzących w skład Bychawskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego Sp. z o.o. Uzyskano podstawowe informacje o powierzchni użytkowej, sposobie ogrzewania i stanie termomodernizacji budynków o łącznej powierzchni użytkowej około 15 100 m 2. Istotna w bilansie emisji CO 2 była również działalność oczyszczalni ścieków oraz głównych ujęć wody. Na potrzeby funkcjonowania całego sektora komunalnego zużywanych jest rocznie 4488 MWh energii końcowej. Głównym paliwem wykorzystywanym w tym sektorze pozostaje węgiel (3454 MWh), energia elektryczna (859 MWh) oraz: koks, olej grzewczy i gaz ziemny (łącznie 174 MWh). Wykres nr 7. Wykorzystanie poszczególnych nośników energii w produkcji energii końcowej źródło: opracowanie własne Sektor komunalny generuje w skali roku około 2075 Mg CO 2. Największą emisję stwierdzono w wyniku eksploatacji węgla kamiennego (1177 Mg CO 2) oraz energii elektrycznej (845 Mg CO 2). Wykorzystanie pozostałych nośników energii m.in. koksu, oleju grzewczego oraz gazu ziemnego to łącznie około 52 Mg CO 2 emisji rocznie. 47

Wykres nr 8. Emisji CO 2 w wyniku eksploatacji poszczególnych nośników energii źródło: opracowanie własne 2.2.1.2. Budynki komunalne Analiza danych pozwoliła określić strukturę udziału poszczególnych nośników energii wykorzystywanych do spełnienia funkcji użytkowej budynku. Na potrzeby funkcjonowania tych jednostek zużywanych jest rocznie 3266 MWh energii. Większość pochodzi z wykorzystania węgla (2870 MWh), znacznie mniej z wykorzystania energii elektrycznej (220 MWh) oraz z pozostałych paliw(174 MWh). Wykres nr 9. Struktura zużycia energii finalnej z podziałem na nośniki źródło: opracowanie własne Budynki komunalne generują w skali roku około 1248 Mg CO 2. Największą emisję CO 2 stwierdzono w wyniku eksploatacji węgla (978 Mg CO 2) oraz energii elektrycznej (217 48

Mg CO 2). Wykorzystanie pozostałych nośników energii m.in. koksu, oleju grzewczego oraz gazu ziemnego to łącznie około 52 Mg CO 2 emisji rocznie. Wykres nr 10. Emisji CO 2 w wyniku eksploatacji poszczególnych nośników energii źródło: opracowanie własne Zdefiniowano najbardziej energochłonne podmioty komunalne stanowiące największe obciążenie finansowe oraz ekologiczne dla gminy Bychawa. Największym konsumentami energii finalnej wśród instytucji bezpośrednio podległych władzom gminy są: Szkoła Podstawowa wraz z Gimnazjum nr 1 w Bychawie (53%), budynek Urzędu Miejskiego na ul. Partyzantów 1 oraz Szkoła Podstawowa w Bychawce (po 10%). Mniejszy udział zużycia energii wykazują: Szkoła Podstawowa w Woli Gałęzowskiej (8%), oraz budynek Urzędu Miejskiego na ul. Piłsudskiego 22 wraz z Ośrodkiem Pomocy Społecznej (6%). Natomiast budynki Ochotniczych Straży Pożarnej zużywają łącznie zaledwie 1% energii finalnej w sektorze komunalnym. Istnieje ścisła zależność pomiędzy skalą zużycia energii finalnej a emisją CO 2 do atmosfery. Niekorzystna sytuacja występuje w Szkole Podstawowej i Gimnazjum nr 1 w Bychawie, gdzie budynek ten wykazuje ogromne zapotrzebowanie na energię, na domiar złego jest ona zaspokajana poprzez spalanie węgla. Podobna skala zjawiska, choć w mniejszym stopniu, występuje we wszystkich pozostałych budynkach komunalnych. Z racji ograniczonego użytkowania remiz OSP emisję gazów cieplarnianych w wyniku funkcjonowania tych jednostek określono jako znikomą. Wyniki inwentaryzacji zużycia energii przestawiono na wykresie nr 11 oraz w tabeli nr 18. W niniejszym opracowaniu zużycie energii oraz emisję CO 2 sprowadzono do wspólnej miarodajnej wielkości tj. MWh/m 2 oraz Mg CO 2/m 2. Obiekty wykazujące 49

najwyższe wartości wymienionych wskaźników to: Szkoła Podstawowa oraz Gimnazjum nr 1 w Bychawie (0,34 MWh/m 2, 0,1265 Mg CO 2/m 2 ) Szkoła Podstawowa w Bychawce (0,27 MWh/m 2, 0,0991 MgCO 2/m 2 ) oraz budynki siedziby Urzędu Miejskiego (0,21MWh/m 2, 0,0833 Mg CO 2/m 2 ). Najmniejszą średnią energochłonnością charakteryzują się budynki Ochotniczych Straży Pożarnych (0,01 MWh/m 2 oraz 0,0076 Mg CO 2/m 2 ), co wyklucza te budynki z działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej. Mogą one być jednak istotnym narzędziem do poprawy ogólnego stanu środowiska w gminie poprzez np. wykorzystanie połaci dachu do produkcji energii elektrycznej z promieni słonecznych. Wyniki inwentaryzacji zużycia energii oraz emisji CO 2 zgodnie z powierzchnia użytkową budynków przedstawiono na wykresie nr 12 oraz w tabeli nr 18. 50

Tabela nr 18. Charakterystyka energetyczna budynków komunalnych w gminie Bychawa Lp. 1 2 3 Obiekt Szkoła Podstawowa oraz Gimnazjum Nr1 w Bychawie WO-2-429 Zespół Boisk Sportowych "ORLIK 2012" Samorządowe Przedszkole Nr 1 Pow. ogrzewana Charakterystyka ogrzewania Energia elektryczna Gaz ziemny Węgiel kamienny Zużycie energii Koks Olej grzewczy [m 2 ] [MWh] (m 3 ) [Mg] [Mg] [l] [MWh] [MWh/m 2 ] [Mg CO 2 ] 5007 piece węglowe o łacznej mocy 545 kw Razem Emisja CO 2 [Mg CO 2 /m 2 ] 68,03-213,00 - - 1729,43 0,35 633,4760 0,1265 n.d. n.d. 11,74 - - - - 11,74 n.d. 11,5502 n.d. 792 kocioł węglowy stalowowodny UKS c.o. oraz c.w.u 130 kw 17,49-22,50 - - 192,99 0,24 77,0547 0,0973 4 UM wraz z OPS ul. Piłsudskiego 22 581 energia wykorzystywana z kotłowni UM 8,61-18,95 9,18-186,70 0,32 69,9014 0,1203 5 Szkoła Podstawowa Stara Wieś Druga 481 piec węglowy c.o.,podgrzewacze elektryczne 8,42-13,00 - - 109,82 0,23 42,8627 0,0891 6 Szkoła Podstawowa Wola Gałęzowska 1164 piec węglowy c.o. 160 kw, podgrzewacze elektryczne 12,54-33,63 - - 274,86 0,24 101,7924 0,0875 7 Szkoła Podstawowa im Kajetana Koźmiana w Bychawce 1167,8 piec węglowy c.o.,podgrzewacze elektryczne 88 kw 12,20-39,00 - - 316,40 0,27 115,7370 0,0991 8 Środowiskowy Dom Samopomocy ul. Pileckiego 20 501 Kocioł olejowy Buderus G215 46 kw 15,30 - - - 4000,00 55,17 0,11 26,1795 0,0523 9 Środowiskowy Dom Samopomocy ul. Pileckiego 12 270 Kocioł Olejowy Buderus G215 40 kw 4,51-3500,00 39,40 0,15 14,1716 0,0525 11 Stadion Sportowy - - 5,62 - - - 5,62 n.d. 5,5320 n.d. 12 Szalet Miejski - elektryczne 0,41-0,41 n.d. 0,3985 n.d. 13 Urząd Miejski Bychawa 1428,3 piec węglowy c.o., 2 szt. po 88 kw, podgrzewacze elektryczne 45,38-27,96 15,00-312,99 0,22 137,0481 0,0833 51

14 OSP Bychawka Druga 257,6 Kocioł gazowy 21 kw, nagrzewnica gazowa 3 szt. po 138 kw 1,81 15,50 - - - 17,31 0,07 4,9087 0,0191 15 Budynek Klubu OSP Bychawka Druga 91,5 Kocioł gazowy 24 kw 0,62 - - - - 0,62 0,01 0,6052 0,0066 16 OSP Gałęzów 307,5 nagrzewnica el. 0,46 - - - - 0,46 0,00 0,4500 0,0015 17 OSP Kosarzew Dolny 100 nagrzewnica el. 0,12 - - - - 0,12 0,00 0,1200 0,0012 18 OSP Zaraszów 100 nagrzewnica el. 0,04 - - - - 0,04 0,00 0,0400 0,0004 19 OSP Stara Wieś III 64,8 koza 0,06 - - - - 0,06 0,00 0,0600 0,0009 20 OSP Gałęzów Kolonia I 154 nagrzewnica el. 0,01 - - - - 0,01 0,00 0,0100 0,0001 21 OSP Zdrapy 110 kominek 0,11 - - - - 0,11 0,00 0,1100 0,0010 22 OSP Zaraszów Kolonia 203 nagrzewnica el. 0,12 - - - - 0,12 0,00 0,1200 0,0006 23 OSP Kowersk 131,5 nagrzewnica el. 0,02 - - - - 0,02 0,00 0,0300 0,0002 24 OSP Wola Gałęzowska 150 nagrzewnica el. 0,03 - - - - 0,03 0,00 0,0200 0,0001 25 OSP Urszulin 150 nagrzewnica el. 0,01 - - - - 0,01 0,00 0,0100 0,0001 26 OSP Bychawka Pierwsza 178,8 kocioł gazowy 24 kw 0,61 4,79 - - - 4,94 0,03 2,3400 0,0131 27 OSP Wola Duża 136,8 nagrzewnica el. 0,35 - - - - 0,35 0,00 0,3500 0,0026 28 OSP Stara Wieś Druga 584 kominek+elektryczne 5,46 - - - - 5,46 0,01 5,3800 0,0092 29 OSP Olszowiec 136 nagrzewnica el. 0,75 - - - - 0,75 0,01 0,7300 0,0054 OSP Razem 2855,5 10,57 20,29 0,00 0,00 0,00 30,40 0,01 15,2839 0,0054 RAZEM KOMUNALNE 220,82 20,29 368,04 24,18 7500,00 3265,93 0,09 1250,9878 0,0335 źródło: opracowanie własne na podstawie danych UM Bychawa 52

53 Wykres nr 11. Zużycie energii końcowej oraz emisyjna gazów cieplarnianych w sektorze komunalnym Wykres nr 12. Zużycie energii finalnej oraz emisyjna gazów cieplarnianych w sektorze komunalnym na m 2 powierzchni użytkowej

2.2.1.3. Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Na terenie gminy Bychawa zlokalizowano przedsiębiorstwo odpowiedzialne za pozyskanie, dystrybucję, uzdatnienie wody użytkowej oraz prowadzenie składowiska odpadów. Biorąc pod uwagę znaczące zużycie energii finalnej oraz potencjalne możliwości jej redukcji, zdecydowano się na wyodrębnienie Bychawskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego Sp. z o.o. do szczegółowej analizy ekologicznej. Tabela nr 19. Charakterystyka energetyczna oraz emisja CO 2 podmiotów wchodzących w skład BPKSp. z o.o. Zużycie energii Zużycie energii Lp Punkt odbioru elektrycznej cieplnej Energia razem Emisja CO 2 (MWh) (MWh) (MWh) (MgCO 2) 1. Budynek BPK SP. z o.o. 7,60 329,94 337,54 119,9899 2. ul. Budnego -lokale usługowe 8,90 0,00 8,90 8,7606 3. Hydrofornia 0,00 0,00 0,003 0,0030 4. Olszowiec zbiornik wyrównawczy 4,03 0,00 4,02 3,9616 5. Ujęcie wody Gałęzów- Kolonia Druga 98,30 0,00 98,30 96,7311 6. Ujęcie wody- Wola Duża Kolonia 27,89 0,00 27,88 27,4388 7. Ujęcie wody- Zaraszów 48,07 0,00 48,06 47,2999 8. Ujęcie wody- Stara Wieś Pierwsza 28,12 0,00 28,12 27,6711 9. Kwiatkowskiego (lokale socjalne) 0,12 0,00 0,12 0,1210 10. Klatka schodowa lokale socjalne 0,64 0,00 0,64 0,6327 11. Ujęcie wody Bychawa 170,87 0,00 170,87 168,1390 12. Oczyszczalnia ścieków 242,70 253,50 496,19 325,2573 13. Wysypisko-Zdrapy 1,39 0,00 1,39 1,3687 Razem 638,64 583,44 1222,08 827,3748 źródło: opracowanie własne na podstawie informacji Bychawskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego Sp. z o.o. Mapa nr 6. Emisja CO 2 w Bychawskim Przedsiębiorstwie Komunalnym Sp. z o.o. źródło: opracowanie własne 54

2.2.2 Obiekty użytkowo-usługowe W celu zdefiniowania głównych punktów emisji CO 2 wśród obiektów użytkowousługowych przeprowadzono badania techniczno-ekonomiczne budynków wraz z urządzeniami należącymi do tych instytucji. Na potrzeby funkcjonowania tych jednostek zużywanych jest rocznie 5790 MWh energii. Głównym paliwem wykorzystywanym w tym sektorze pozostaje olej grzewczy (3664 MWh). Sytuacja ta spowodowana jest wygodą w obsłudze zapewnienia komfortu cieplnego, jednak obecne ceny tego źródła ciepła nie przemawiają za dalszym rozwojem tego rodzaju kotłowni. Bilans energetyczny sektora usługowo-użytkowego tworzy ponadto wykorzystanie węgla (911,57 MWh) oraz energii elektrycznej (859 MWh) i ciepła sieciowego (57 MWh). Wykres nr 13. Struktura zużycia energii finalnej z podziałem na nośniki energii źródło: opracowanie własne Funkcjonowanie instytucji sektora usługowo-użytkowego generuje w skali roku około 2245 Mg CO 2. Największa emisja pochodzi ze spalania oleju grzewczego (1022 Mg CO 2) oraz energii elektrycznej (845 Mg). Wykorzystanie pozostałych nośników energii m.in. koksu oraz węgla to łącznie około 310 Mg emisji CO 2. 55

Wykres nr 14. Emisji CO 2 w wyniku eksploatacji poszczególnych nośników energii źródło: opracowanie własne Zdefiniowano najbardziej energochłonne podmioty sektora usługowo-użytkowego stanowiące pokaźne obciążenie finansowe (dla zarządców tych instytucji) oraz ekologiczne (dla obszaru gminy Bychawa). Największym konsumentem energii finalnej w tym sektorze pozostaje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (27%) oraz Zespół Szkół im. ks. A. Kwiatkowskiego (24%). W dalszej kolejności wykorzystanie energii następuje poprzez Zespół Szkół Zawodowych nr 1 (16%) oraz Komisariat Policji (7%). Pozostałe instytucje wykorzystują 16% energii w analizowanym sektorze. Niekorzystna sytuacja ekologiczna występuje w instytucjach wykorzystujących węgiel do celów c.o. oraz przygotowania c.w.u., budynki te ponadto charakteryzują się pilną potrzebą termomodernizacji. Pozostałe instytucje pomimo ogrzewania olejem opałowym, który nie posiada tak wysokich właściwości emisyjnych jak węgiel, emitują znacznie więcej CO2 do atmosfery. Spowodowane jest to zwiększoną liczbą budynków opalanych tych paliwem. Wyniki inwentaryzacji zużycia energii przestawiono na wykresie nr 15 oraz w tabeli nr 20. Forma działalności poszczególnych jednostek, a więc również ich różnorodność eksploatacji w ciągu roku może powodować zagrożenie w wyborze budynków odznaczających się wysoce nieefektywną gospodarką energetyczną. Dlatego w niniejszym opracowaniu zużycie energii oraz emisję CO 2 sprowadzono do wspólnej miarodajnej wielkości tj. MWh/m 2 oraz Mg CO 2/m 2. Obiekty wykazujące najwyższą wartość wymienionych wskaźników to: Bank PKO S.A (0,34 MWh/m 2, 0,1265 Mg CO 2/m 2 ), Starostwo Powiatowe w Lublinie Filia w Bychawie (0,27 MWh/m 2, 0,0991 Mg CO 2/m 2 ) oraz budynek Pogotowia Ratunkowego (0,21 MWh/m 2, 0,0833 Mg CO 2/m 2 ). Wyniki 56

inwentaryzacji zużycia energii oraz emisji CO 2 zgodnie z powierzchnia użytkową budynków przedstawiono na wykresie nr 16 oraz w tabeli nr 20. 57

Tabela nr 20. Charakterystyka energetyczna budynków/ urządzeń sektora usługowo-użytkowego w gminie Bychawa Lp. 1 2 Obiekt ZS im. ks. A. Kwiatkowskiego w Bychawie PUP w Lublinie - Filia w Bychawie Pow. ogrzewana Energia elektryczna Ciepło sieciowe Gaz ziemny Zużycie energii cieplnej Węgiel kamienny Koks Olej grzewczy Razem Emisja CO 2 [m 2 ] [MWh] [MWh] (m 3 ) [Mg] [Mg] [l] [MWh] [MWh/m 2 ] [Mg CO 2] [Mg CO 2/m 2 ] 5105 182,5 0,0 0,0 0,0 0,0 118000,0 1530,88,73 0,2999 507,75 0,0995 205 11,3 0,0 0,0 0,0 0,0 3500,0 46,22 0,2255 20,88 0,1019 3 Zespół Szkół Zawodowych nr 1 w Bychawie 5289,1 130,6 0,0 0,0 0,0 0,0 80000,0 928,05 0,1755 351,01 0,0664 4 Schronisko dla Kobiet im. Brata Alberta 360 31,0 0,0 0,0 15,0 0,0 0,0 148,02 0,4112 70,42 0,1956 5 SPZOZ w Bychawie 5400 240,0 0,0 0,0 0,0 0,0 128000,0 1515,90 0,2807 592,14 0,1097 6 Komisariat Policji w Bychawie 900 13,0 0,0 0,0 45,0 0,0 0,0 364,00 0,4044 132,48 0,1472 7 PSP Jednostka Ratowniczo- Gaśnicza Nr 5 475,81 24,6 0,0 0,0 0,0 0,0 12030,0 144,48 0,3036 57,63 0,1211 8 Pogotowie Ratunkowe 550 72,0 0,0 0,0 0,0 0,0 15000,0 221,52 0,4028 112,56 0,2047 9 Rejon Dróg Wojewódzkich w Lublinie z/s w Bychawie 268,4 20,0 0,0 0,0 9,2 0,0 0,0 91,76 0,3419 44,15 0,1645 10 Bank Spółdzielczy w Bychawie 641 50,0 0,0 0,0 16,1 0,0 16,1 175,50 0,2738 92,00 0,1435 11 12 Państwowy Dom Dziecka w Woli Gałęzowskie Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna 1112,9 24,4 0,0 0,0 0,0 0,0 5946,0 83,67 0,0752 40,54 0,0364 198,62 2,2 0,0 0,0 0,0 0,0 5100,0 53,07 0,2672 16,38 0,0825 13 Bank Pekao S.A. (oddział) - Bychawa 450 7,5 0,0 0,0 16,4 8,8 0.00 204,31 0,4540 74,49 0,1655 14 Bychawskie Centrum Kultury 1221,8 40,0 57,6 0,0 0,0 0,0 0,0 97,64 0,0799 63,05 0,0516 15 Filia Starostwa Powiatowego 360 10,0 0,0 0,0 15,1 7,3 0,0 185,05 0,51 69,53 0,1931 źródło: opracowanie własne Razem 22537,63 859,2 57,6 0,0 116,8 16,1 367592,1 5790,93 0,3197 2245,03 0,1345 58

Wykres nr 15. Zużycie energii finalnej oraz emisja gazów cieplarnianych w sektorze usługowo-użytkowym Wykres nr 16. Zużycie energii finalnej oraz emisja gazów cieplarnianych w sektorze usługowo-użytkowym na m 2 powierzchni użytkowej 59

2.2.3 Budynki mieszkalne Ze względu na różny zakres pozyskanych danych przedstawiono analizę energetyczno-emisyjną obejmującą następujące źródła emisji: 1. wspólnoty mieszkaniowe 2. spółdzielnie mieszkaniowe 3. mieszkalnictwo jednorodzinne 4. razem sektor mieszkalnictwa Ad 1. Na terenie gminy Bychawa funkcjonuje 11 wspólnot mieszkaniowych o łącznej powierzchni użytkowej 1807,02 m 2. W celu określenia emisji CO 2 w tym sektorze przyjęto statystyczne zużycie energii cieplnej 150 kwh/m 2 /rok, oraz średnie zużycie energii elektrycznej na gospodarstwo domowe 1664 kwh/rok. Funkcjonowanie wspólnot mieszkaniowych generuje do środowiska łącznie około 167,784 MgCO 2. Szczegółowe wyniki analizy przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela nr 21. Szacowane zużycie energii oraz emisja CO 2 we wspólnotach mieszkaniowych Lokalizacja Powierzch nia użytkowa Liczba lokali Energia elektryczna Energia cieplna Razem energia Razem emisja [m 2 ] [szt.] [MWh] [MgC02] [MWh] [MWh] [MgCO2] ul. Partyzantów 24 77,41 2 3,33 3,27 11,61 14,9395 7,2343 ul. Partyzantów 22 209 5 8,32 8,19 31,35 39,6700 18,8772 ul. Partyzantów 18 115,94 3 4,99 4,91 17,39 22,3830 10,8425 ul. Partyzantów 16 80,72 2 3,33 3,27 12,11 15,4360 7,4036 ul. Mickiewicza 1 220,87 5 8,32 8,19 33,13 41,4505 19,4844 ul. Piłsudskiego 32 231,87 5 8,32 8,19 34,78 43,1005 20,0470 ul. Piłsudskiego 51 327,92 8 13,31 13,10 49,19 62,5000 29,8721 ul. Piłsudskiego 87 179,35 4 6,66 6,55 26,90 33,5585 15,7233 ul. Kwiatkowskiego 13 63,49 2 3,33 3,27 9,52 12,8515 6,5223 ul. Szkolna 3 173,51 6 9,98 9,82 26,03 36,0105 18,6993 ul. Szkolna 4 126,94 4 6,66 6,55 19,04 25,6970 13,0425 Razem 1807,02 46 76,54 75,32 271,05 347,5970 167,7484 źródło: UM Bychawa 60

Ad 2. Dane dotyczące poziomu emisji w sektorze mieszkalnym w gminie Bychawa uzyskano od Spółdzielni Mieszkaniowej, będącej administratorem około 26% lokali mieszkalnych w gminie. Miejska infrastruktura grzewcza jest oparta na 3 niezależnie od siebie funkcjonujących kotłowniach. Do ogrzewania pomieszczeń mieszkalnych jest zużywane około 4206 MWh w skali roku w pełni pokrywane z spalania oleju opałowego. Natomiast, zużycie energii elektrycznej w spółdzielni obliczono jako iloczyn liczby mieszkańców zamieszkałych w poszczególnych budynkach i średnie zużyciem energii elektrycznej podanej przez GUS. W bilansie uwzględniono opomiarowaną energię elektryczną wykorzystywaną na potrzeby działalności administracyjnej. Tabela nr 22. Szacowane zużycie energii oraz emisja CO 2 w spółdzielni mieszkaniowej Energia cieplna Energia elektryczna zużywana przez mieszkańców Energia elektryczna na potrzeby spółdzielni Łączne zużycie energii Emisja Emisja CO 2 [MWh] [MWh] [MWh] [MWh] [MgCO 2] [MgCO 2/m 2 ] 4206,50 1078 63,3 5347,80 2851,91 0,0950 źródło: Spółdzielnia mieszkaniowa w Bychawie Ad 3. Na emisję CO 2 w sektorze mieszkalnictwa jednorodzinnego ma wpływ przede wszystkim spalanie węgla w niskoefektywnych indywidualnych kotłach grzewczych spełniających zarówno funkcję c.o. jak i c.w.u. Analiza sektora uwzględnia opomiarowane zużycie gazu ziemnego przedłożone przez Karpacką Grupę Gazownictwa S.A. oraz zużycie energii elektrycznej przez gospodarstwa domowe. Tabela nr 23. Szacowane zużycie energii oraz emisja CO 2 w pozostałych budynkach mieszkalnych Zużycie energii cieplnej Zużycie energii elektrycznej Razem energia Emisja CO 2 Emisja CO 2 [MWh] [MWh] [MWh] [MgCO 2] [MgCO 2/m 2 ] 39389,87 3871,66 43261 17190 0,5143 źródło: opracowanie własne 61

Ad 4. Analiza zbiorcza sektora mieszkalnego pozwoliła określić łączne zużycie energii na poziomie 48956 MWh. Tabela nr 24. Charakterystyka zbiorowa sektora mieszkalnictwa Zużycie energii końcowej [MWh] Wspólnoty mieszkaniowe Spółdzielnia mieszkaniowa Pozostałe mieszkalnictwo Razem 347,60 5347,80 43261,03 48956,42 Emisja CO 2[Mg] 167,75 2851,91 17190,08 20209,74 źródło: opracowanie własne Wykres nr 17. Udział poszczególnych paliw wykorzystywanych w sektorze mieszkalnym źródło: opracowanie własne Wykres nr 18. Udział % emisji CO 2 poprzez poszczególne nośniki energii źródło: opracowanie własne 62

2.2.4 Oświetlenie uliczne Na terenie gminy Bychawa funkcjonuje rozbudowana sieć oświetlenia ulicznego. W niniejszym dokumencie zużycie energii elektrycznej przedstawiono zgodnie z stacjami trasformatorowymi PGE Dystrybucja S.A. oraz PGE Obrót S.A. System ten oparty jest na 63 punktach odbioru energii zlokalizowanych w całej gminie miejsko-wiejskiej Bychawa. Punkty oświetleniowe są rozliczane według najkorzystniejszej Taryfy C12a oraz C12. Tabela nr 25. Zestawienie liczby lamp na terenie Gminy Bychawa z podziałem na rodzaj i moc źródła światła rodzaj lampy moc źródła światła lampy w całości własność miasta Lampy w całości własność PGE 150 W 36 szt. 430 szt. sodowe 250 W 100 szt. 430 szt. Razem sodowe 136 szt. 860 szt. 150 W 0 100 szt. rtęciowe 250 W 0 40 szt. Razem rtęciowe 0 140 szt. Razem Ogółem liczba lamp 136 szt. 1000 szt. 1136 szt. źródło: UM Bychawa Zużycie energii na oświetlenie dróg deklarowane przez PGE Obrót S.A. wynosi 857,643 MWh energii elektrycznej. W związku z tym oszacowano emisję dwutlenku węgla do atmosfery na poziomie 843,91 Mg CO 2. Natomiast zużycie energii elektrycznej w ramach kompetencji UM Bychawa wynosi 616 MWh, co wiąże się z emisją około 607 Mg CO 2. Mapa nr 7. Emisja CO 2 na poszczególnych odcinkach sieci oświetlenia ulic źródło: opracowanie własne 63

Tabela nr 26. Charakterystyka zużycia energii elektrycznej wykorzystywanej na oświetlenie ulic w ramach kompetencji UM Bychawa LP. Miejscowość/ulica Numer licznika C11 [kwh] 64 Zużycie energii elektrycznej C12b dzienna [kwh] C12b nocna [kwh] Razem [MWh] Emisja CO 2 [Mg CO 2 ] 1.1 Osowa 30372779 1342 0 0 1,3420 1,3205 1.2 Bychawka Pierwsza 13334546 13283 0 0 13,2833 13,0708 1.3 Bychawka Trzecia 29560094 2271 0 0 2,2713 2,2350 1.4 Osowa 30372791 1807 0 0 1,8073 1,7784 1.5 Wola Duża - Kolonia 13318034 1884 0 0 1,8840 1,8539 1.6 Stara Wieś 31360490 2384 0 0 2,3840 2,3459 1.7 Zaraszów 92160 2378 0 0 2,3780 2,3400 1.8 Zaraszów 28435998 2378 0 0 2,3780 2,3400 1.9 Stara Wieś 26824958 3910 0 0 3,9100 3,8474 1.10 Stara Wieś 26825532 4329 0 0 4,3293 4,2601 1.11 Stara Wieś 26824919 4000 0 0 4,0000 3,9360 1.12 Wola Gałęzowska 26593725 3424 0 0 3,4240 3,3692 1.13 Wola Gałęzowska 12505854 6118 0 0 6,1180 6,0201 1.14 Gałęzów 134990 0 9763 1903 11,6667 11,4800 1.15 Olszowiec 30403161 3590 0 0 3,5900 3,5326 1.16 Wola Gałęzowska 26842608 4052 0 0 4,0520 3,9872 1.17 Wola Duża - Kolonia 26926773 2321 0 0 2,3213 2,2842 1.18 Wola Duża - Kolonia 26926772 3834 0 0 3,8340 3,7727 1.19 Bychawka Trzecia 28418851 5744 0 0 5,7440 5,6521 1.20 Bychawka Druga Kolonia 31360589 4189 0 0 4,1893 4,1223 1.21 Osowa 30190487 2299 0 0 2,2993 2,2625 1.22 Stara Wieś Druga 12955048 6375 0 0 6,3753 6,2733 1.23 Stara Wieś 27226690 23212 0 0 23,2120 22,8406 1.24 Olszowiec Kolonia 92402 843 0 0 0,8433 0,8298 1.25 Urszulin 28457641 1175 0 0 1,1753 1,1565 1.26 Urszulin 30075587 1316 0 0 1,3160 1,2949 1.27 Olszowiec Kolonia 92170 884 0 0 0,8840 0,8699 1.28 Gałęzów Kolonia 90757 4075 0 0 4,0753 4,0101 1.29 Gałęzów 28647557 2917 0 0 2,9173 2,8707 1.30 Gałęzów Kolonia 26847546 2898 0 0 2,8980 2,8516 1.31 Gałęzów Kolonia 28606737 4905 0 0 4,9053 4,8268 1.32 Kolonia Kosarzew Dolny 28647544 1130 0 0 1,1300 1,1119

1.33 Kolonia Kosarzew Dolny 28647542 1135 0 0 1,1353 1,1172 1.34 Bychawka Trzecia 30013730 8178 0 0 8,1780 8,0472 1.35 Bychawka Trzecia 30486731 1900 0 0 1,9000 1,8696 1.36 Wincentówek 30013172 4180 0 0 4,1800 4,1131 1.37 Kowersk 29560135 2229 0 0 2,2293 2,1937 1.38 Kowersk 29398380 2053 0 0 2,0533 2,0205 1.39 Leśniczówka 29854430 1631 0 0 1,6313 1,6052 1.40 Leśniczówka 29604987 4148 0 0 4,1480 4,0816 1.41 Leśniczówka 30047200 3592 0 0 3,5920 3,5345 1.42 ul. Prusa 134988 0 8422 16710 25,1320 24,7299 1.43 ul. Podwale 10998238 0 11726 21381 33,1073 32,5776 1.44 ul. 11 Listopada 28434714 0 9680 4131 13,8110 13,5900 1.45 Śródmieście 11042246 0 18612 36583 55,1953 54,3122 1.46 ul. Wyzwolenia 14903614 0 2538 5135 7,6733 7,5506 1.47 ul. Sienkiewicza 12989057 0 5294 3185 8,4793 8,3437 1.48 ul. Piłsudskiego 14933733 0 14098 29024 43,1220 42,4320 1.49 ul. Armii Krajowej 14929207 0 3801 7054 10,8553 10,6816 1.50 ul. 11 Listopada 14842306 0 6192 4636 10,8280 10,6548 1.51 ul. Armii Krajowej 134987 0 8148 16314 24,4620 24,0706 1.52 ul. Partyzantów 134993 0 8986 17964 26,9500 26,5188 1.53 ul. Żeromskiego 14997523 0 2638 5342 7,9800 7,8523 1.54 ul. Lubelska 11050530 0 7030 13671 20,7013 20,3701 1.55 ul. Żeromskiego 134992 0 6474 13157 19,6313 19,3172 1.56 ul. Wandzin 134986 0 13059 26897 39,9567 39,3174 1.57 ul. Wyspiańskiego 134991 0 4173 8386 12,5593 12,3584 1.58 ul. Piłsudskiego 134984 0 6624 13166 19,7900 19,4734 1.59 ul. Pileckiego 14928425 0 5848 4834 10,6820 10,5111 1.60 ul. Wandzin 134989 0 7740 6293 14,0333 13,8088 1.61 ul. Rataja 29722182 0 3785 7622 11,4073 11,2248 1.62 ul. Podzamcze 14927705 0 4878 7373 12,2513 12,0553 1.63 ul. Grodzany 14927702 0 7009 15331 22,3407 21,9832 źródło: załącznik nr 5 do SIWZ na zakup energii elektrycznej 616,9343 607,0634 65

2.2.5 Transport Transport drogowy na terenie gminy Bychawa został podzielony na 3 kategorie: gminny transport drogowy, wewnętrzny transport prywatny oraz tranzyt. Weryfikacja danych polega na wykorzystaniu zróżnicowanych wskaźników emisji w zależności od rodzaju pojazdu, średniego zużycia paliw na 100 km, oraz liczby przejechanych kilometrów w granicach gminy. Łączna emisja CO 2 generowana przez transport wyniosła 12119 Mg. Gminny transport drogowy, który obejmuje flotę pojazdów będących w kompetencjach samorządu lokalnego W celu oszacowania emisji CO 2 wytwarzanego przez transport drogowy posłużono się danymi na temat wielkości i struktury zużycia paliw transportowych. Ponadto użytkownicy pojazdów określili iż 75% całkowitego spalonego paliwa odbywa się na terytorium gminy. Łączne zużycie paliw transportowych do pojazdów samochodowych i sprzętu mechanicznego, będących własnością gminy Bychawa oraz Ochotniczych Straży Pożarnych z terenu gminy Bychawa za rok 2012 przedstawia się następująco: Tabela nr 27. Zużycie paliw transportowych, emisja CO 2 w sektorze taboru gminnego Flota Gminy Rodzaj pojazdu Zużycie paliw/ Emisja CO 2 Benzyna Olej napędowy Gaz płynny LPG Razem Emisja CO 2 [l] [MWh] [l] [MWh] [l] [MWh] MWh [Mg CO2] 13685,00 125,90 63385 633,85 242 1,65 761,40 169,6122 Pojazdy poddane szczegółowej analizie Rok produkcji zasięg trasy w granicach gminy. Benzyna Olej napędowy Razem Emisja CO 2 % [l] [MWh] [l] [MWh] MWh [Mg CO2] UM Skoda 2009 75 2357 21,69 0,00 0,00 21,69 5,4007 UM Citroen 2000 75 2175 20,01 0,00 64,58 20,01 4,9825 ŚDS VW Transporter 2007 75 0,00 0,00 6457 64,58 64,58 17,2416 Renault Trafic 2012 75 0,00 0,00 2040 20,41 20,41 5,4484 Autosan 2004 75 0,00 0,00 2303 23,04 23,04 6,1506 Jelcz 2000 75 0,00 0,00 2552 25,52 25,52 6,8150 Razem 4532,55 41,70 13354 198,12 175,24 46,0388 źródło: opracowanie własne Transport wewnętrzny, który obejmuje ruch pojazdów po drogach przez flotę mieszkańców gminy. Na potrzeby przygotowania analizy emisji gazów cieplarnianych na skutek transportu wewnętrznego wykorzystano dane Departamentu Ewidencji 66

Państwowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Analiza zakłada łączną ilość dróg zlokalizowanych w gminie oraz liczbę wszystkich zarejestrowanych w niej pojazdów. Tabela nr 28. Charakterystyka pojazdów zarejestrowanych na terenie gminy Lp. Rodzaj pojazdu Ilość pojazdów w zależności od rodzaju paliwa [szt.] Silniki benzynowe Silniki diesla LPG Zużycie energii końcowej [MWh] Emisja CO 2 [Mg] 1. Motocykle 584 0 0 241,78 60,2022 2. Motorowery 362 0 0 44,96 11,1951 3. Samochody osobowe 3672 1387 1489 11971,38 2965,5910 4. Lekkie samochody ciężarowe 226 469 59 5682,65 1466,2018 5. Samochody ciężarowe z przyczepą 0 214 0 1694,88 452,5330 6. Autobusy 1 72 0 157,84 42,1011 7. Ciągniki rolnicze 8 1926 0 7733,44 2064,2986 RAZEM 27481,96 7050,9276 źródło: opracowanie własne na podstawie Departamentu Ewidencji Państwowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Tranzyt Obszar gminy Bychawa przecina wiele istotnych szlaków komunikacyjnych wykorzystywanych tranzytowo. Ruch pojazdów po tych drogach przyczynia się do niekorzystnego bilansu ekologicznego gminy. W celu obliczenia emisji CO2 przez tranzyt wykorzystano badania Pomiar Ruchu na Drogach Wojewódzkich w 2010 roku Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Badaniem tym objęto również 3 odcinki dróg wojewódzkich zlokalizowanych na terenie gminy. Wyniki pomiaru przedstawiono w poniższej tabeli: Tabela nr 29. Średni dobowy ruch w punktach pomiarowych w 2010 roku Droga Długość drogi Liczba pojazdów ogółem Motocykle Rodzajowa struktura pojazdów samochodowych [szt./dobę] Samochody osobowe Lekkie samochody ciężarowe Samochody ciężarowe bez przyczepy z przyczepą Autobusy Ciągniki rolnicze nr 842 7,441 km 2418 7 1919 169 73 230 5 15 nr 834 12,491 km 3525 28 3162 137 102 46 4 4 nr 836 5,906 km 994 6 748 85 45 73 10 27 źródło: opracowanie własne na podstawie pomiaru ruchu GDDKiA Uzyskane informację pozwoliły oszacować emisję CO 2 generowaną przez tranzyt na poziomie 5024 Mg/rok Podsumowując, sektor transportu generuje do środowiska rocznie około 12120 MgCO 2. Na ogólną wartość ma wpływ przede wszystkim flota pojazdów mieszkańców gminy (58% emisji) oraz tranzyt (41% emisji). Flota pojazdów należących bądź 67

administrowanych przez samorząd lokalny to zaledwie 1% w ogólnym bilansie sektora. Głównym paliwem transportowym odpowiedzialnym za emisję CO 2 przez transport jest olej napędowy (51% emisji), następnie benzyna (37% emisji) oraz gaz LPG (11%). Tabela nr 30. Zużycie paliw oraz emisja CO 2 w transporcie MWh benzyna olej napędowy gaz LPG Razem benzyna olej napędowy gaz LPG Razem flota gminy 41,70 133,54 0,00 175,24 flota gminy 10,38 35,66 0,00 46,0388 transport wewnętrzny 9 323,57 15 185,08 2 973,32 27 481,96 transport wewnętrzny CO2 2321,57 4054,42 674,94 7050,9276 tranzyt 8 859,35 7 962,85 3 048,21 19 870,41 tranzyt 2205,98 2126,08 691,94 5024,0039 Razem 18 224,63 23 281,47 6 021,53 47 527,62 Razem 4537,93 6216,15 1366,89 12120,9704 źródło: opracowanie własne Wykres nr 19. Udział % emisji CO 2 w transporcie obszaru gminy Bychawa źródło: opracowanie własne 2.2.6 Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w gminie Mieszkańcy gminy Bychawa do produkcji energii cieplnej wykorzystują niewielkiej mocy konsumenckie instalacje takie jak kolektory słoneczne, kotły na biomasę oraz w niewielkim stopniu pompy ciepła. Brak jest jednak szczegółowej inwentaryzacji tych jednostek. W przypadku obiektów komunalnych oraz usługowych produkcja energii z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii odbywa się na terenie Zespołu Szkół im. Ks. A. Kwiatkowskiego w Bychawie. Kolektory słoneczne o łącznej powierzchni 142 m 2 produkują w skali roku 172 MWh energii wykorzystywanej na potrzeby przygotowania ciepłej wody użytkowej. 68

2.3 Bilans emisji CO2 w roku 2012 Łączne zużycie energii w zinwentaryzowanych sektorach w roku 2012 wynosi 107,63 GWh/rok, natomiast emisja dwutlenku węgla 37 498 Mg. Najwyższą emisyjność wykazuje sektor mieszkalny, tj około 54% ogólnej wartości emisji w gminie, następnie sektor transportu (32%) oraz sektor usługowo-użytkowy (6%). Wartość jednostkowa wykorzystanej energii oraz wygenerowanej emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich sektorów w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi odpowiednio 8,85 MWh/rok/mieszkańca oraz 3,0822 MgCO 2/rok/mieszkańca. Tabela nr 31. Zużycie energii oraz związana z tym emisja CO2 w poszczególnych sektorach odbiorców 2012 r Sektor Zużycie energii Emisja CO 2 % globalnej emisji [MWh/rok] [Mg/rok] [%] Komunalny 3266,37 1248,3569 3% Przedsiębiorstwo 1237,08 831,3798 2% Usługowo-użytkowy 5790,07 2245,0264 6% Mieszkalny 48956,42 20209,7365 54% Oświetlenie 857,64 843,9207 2% Transport 47524,13 12120,1787 32% Razem 107631,73 37498,5990 100% Wskaźnik na 1 mieszkańca 8,85 3,0822 - źródło: opracowanie własne Wykres nr 21. Udział % zużycia energii końcowej w poszczególnych sektorach gminy Bychawa 2012 r źródło: opracowanie własne 69

Wykres nr 22. Emisja CO 2 wynikająca z funkcjonowania poszczególnych sektorów gospodarczych 2012 r źródło: opracowanie własne Udział poszczególnych rodzajów paliw w produkcji energii końcowej na terenie gminy wskazuje na dominację węgla. W roku 2012 paliwo to pozwoliło uzyskać około 43 GWh energii końcowej, co przełożyło się na emisję około 14 887 Mg dwutlenku węgla. Na ogólny bilans zanieczyszczeń ma również wpływ zużycie energii elektrycznej której wykorzystanie wiąże się z emisją 7 542 MgCO 2. Tabela nr 32. Zestawienie końcowego zużycia energii emisji CO 2 w 2012 r Nośnik Zużycie [MWh/rok]- 2012, Emisja [MgCO2] % globalnej emisji węgiel kamienny 43 658,75 14 887,6331 39,7% energia elektryczna 7 665,26 7 542,6178 20,1% miał 205,73 70,1548 0,2% olej grzewczy 3 738,76 1 043,1134 2,8% gaz ziemny 387,82 78,3388 0,2% ciepło sieciowe 4 264,13 1 752,5574 4,7% benzyna 18 224,63 4 537,9318 12,1% olej napędowy 23 296,47 6 220,1573 16,6% gaz ciekły 6 018,04 1 366,0946 3,6% energia słońca 172,15 0,0000 0,0% Razem 107631,7257 37498,59902 100,0% źródło: opracowanie własne 70

2.4 Scenariusze zaniechania redukcji gazów cieplarnianych na terenie gminy W celu określenia jak będzie kształtował się poziom emisji CO 2 w gminie w przypadku braku podjęcia przez jej władze dodatkowych proekologicznych działań, opracowano prognozę zjawiska uwzględniającą 2 Scenariusze, tj: Scenariusz 1 (gazyfikacja), uwzględniający: 1) Trendy demograficzne, gospodarcze oraz politykę energetyczną kraju wraz z bazową inwentaryzacją dla roku 2012. 2) Korektę o plany inwestycyjne Karpackiej Spółki Gazownictwa S.A. na terenie miasta obejmującej: doprowadzenie sieci PŚ/C do m. Bychawa: - rurociąg podwyższonego średniego ciśnienia - polietylenowy o średnicy 180 mm, MOP 0,8 MPa, długości ok. 22,2 km relacji Głusk - Bychawa, - stacja redukcyjna w Głusku SR/2600/0,8 - stacja redukcyjno-pomiarowa w Bychawie SRP/2600/0,25 budowę Sieci Rozdzielczej Ś/C: - rurociągów średniego ciśnienia polietylenowych o średnicach 40-225 mm, długość ok. 17,7 km. W efekcie budowy nastąpi doprowadzenie gazu do 315 odbiorców indywidualnych, oraz 15 punktów gazowych dla zasilenia większych odbiorców na terenie miasta Bychawy. 3) Realizację inwestycji w ramach Działania 6.2 Energia przyjazna środowisku RPO WL na lata 2007-2013 (Tytuł projektu: "Wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych w trosce o środowisko naturalne na terenie gmin Bełżyce, Bychawa i Zakrzew w Powiecie Lubelskim). 4) Rozwój budownictwa mieszkalnego oraz zmiany wynikające z termomodernizacji. Scenariusz 2 (bez gazyfikacji), uwzględniający założenia Wariantu 1 z wyłączeniem zgazyfikowania gminy (pkt.1, 3 oraz 4 Scenariusza 1). 71

Scenariusz 1 Sumaryczna prognozowana wielkość emisji CO 2 dla roku 2020 wyniesie 39 502Mg i jest to wartość o 5% (2003 Mg) wyższa wobec roku 2012. Najkorzystniejszą sytuację ekologiczną przewiduje się w sektorze komunalnym, gdzie można osiągnąć 21% (435 MgCO 2) spadek emisji. Sytuacja ta wynika z aktualnych planów gazyfikacji tych instytucji. Równie optymistyczna prognoza redukcji emisji gazów cieplarnianych wystąpi w sektorze usługowo-użytkowym ze spadkiem emisji nawet 491 MgCO 2. Sektor mieszkalnictwa, głównie ze względu na nowopowstałe nieenergooszczędne budownictwo zaliczy wzrost emisji o 1,3% (259 MgCO 2). Eksploatacja sieci oświetleniowej, szczególnie lamp sodowych spowoduje wzrost zużycia energii elektrycznej, natomiast rosnąca cena energii elektrycznej może spowodować wyłączanie poszczególnych odcinków sieci. Tym samym przewiduje się 1% spadek emisji gazów cieplarnianych generowanych przez oświetlenie uliczne. Transport natomiast jest sektorem charakteryzującym się niepokojącym najwyższym wskaźnikiem wzrostu omawianego czynnika zgodnym z Prognozą ekspercką zmian aktywności sektora transportu drogowego Instytutu Transportu Samochodowego- Zakład Badań Ekonomicznych w Warszawie. Prognoza wzrostu ruchu spowoduje zwiększoną emisję CO 2 na poziomie nawet do 2679 Mg. Udział poszczególnych paliw w emisji CO 2 ulegnie zmianie głównie ze względu na eksploatację gazu ziemnego oraz energii promieniowania słonecznego. Zmiany te spowodują niemal całkowite wyłączenie z bilansu paliwa węglowego w sektorze komunalnym i usługowo-użytkowym oraz w znacznym stopniu w sektorze mieszkalnym. Redukcję CO 2 w znacznym stopniu spotęguje ponadto wykorzystanie instalacji solarnej do przygotowania ciepłej wody użytkowej. Scenariusz 2 Sumaryczna prognozowana wielkość emisji CO 2 dla roku 2020 wyniesie 41 077 Mg i jest to wartość o 9,5% (3579 Mg) wyższa wobec roku 2012. Wszystkie sektory za wyjątkiem transportu odnotują nieznaczny 1-4% spadek emisji CO 2. Udział poszczególnych paliw w emisji CO 2 ulegnie nieznacznym zmianom. W dalszym ciągu wzrośnie energetyczne wykorzystanie oleju grzewczego i gazu przy niewielkim spadku eksploatacji węgla. 72

Tabela nr 33. Zużycie energii oraz związana z tym emisja CO2 w poszczególnych sektorach odbiorców 2012 r Sektor Zużycie energii 2012 2020- gazyfikacja Zmiana emisji CO2 w Emisja CO2 Zużycie energii Emisja CO2 stosunk u do roku 2012 2020- bez gazyfikacji Zużycie energii Emisja CO2 Zmiana emisji CO2 w stosunku do roku 2012 [MWh/rok] [Mg/rok] [MWh/rok] [Mg/rok] [%] [MWh/rok] [Mg/rok] % Komunalne 3 266,37 1 248,36 3 233,91 905,82-27% 3 233,91 1 235,91-1% BPK Sp. z o.o. 1 237,08 831,38 1 209,86 738,81-11% 1 209,86 819,10-1% Komunalne razem 4 503,45 2 079,74 4 443,77 1 644,63-21% 4 443,77 2 055,02-1% Usługowo-użytkowy 5 790,07 2 245,03 5 736,17 1 753,68-22% 5 737,43 2 160,03-4% Mieszkalny 48 956,42 20 209,74 55 353,14 20 469,72 1,3% 55 353,14 21 228,34 5% Oświetlenie uliczne 857,64 843,92 849,07 835,48-1% 849,07 835,48-1% Transport 47 524,13 12 120,18 58 177,29 14 798,98 22% 58 177,29 14 798,98 22% Razem 107 631,73 37 498,60 124 559,44 39 502,50 5% 124 560,70 41 077,86 9,5% Wskaźnik na 1 mieszkańca 8,85 3,08 10,24 3,25 5% 10,24 3,38 9,5% źródło: opracowanie własne Wykres nr 23. Analiza porównawcza emisji CO 2 wynikająca z funkcjonowania poszczególnych sektorów gospodarczych źródło: opracowanie własne Wykres nr 24. Analiza porównawcza emisji CO 2 wynikająca z funkcjonowania poszczególnych paliw energetycznych źródło: opracowanie własne 73

2.5 Analiza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych ograniczenia emisji - Analiza SWOT MOCNE STRONY rozwój gospodarczy oparty na ochronie środowiska aktywna postawa Urzędu Miejskiego w zakresie zarządzania energią oraz przedsięwzięć proekologicznych nowe, efektywne oraz ekologiczne źródła systemy grzewcze działania inwestycyjne oszczędzające energię realizowane przez podmioty niezależne od Urzędu Miejskiego SŁABE STRONY produkcja energii cieplnej oparta na paliwach o wysokim wskaźniku emisji brak szczegółowej inwentaryzacji źródeł ciepła wysokie zagęszczenie źródeł niskiej emisji w mieście Bychawa system oświetlenia ulic oparty na energochłonnych oprawach brak infrastruktury OZE ograniczony wpływ miasta na sektory użytkowników niezależnych od władz miasta wciąż niska świadomość społeczeństwa w zakresie zagadnień związanych z oszczędzaniem energii SZANSE uwarunkowania prawne UE (pakiet klimatyczny) inteligentne zarządzanie energią w gminie planowana rozbudowa sieci gazowej w mieście budowa infrastruktury OZE (energia słońca) dofinansowanie przedsięwzięć z funduszów zewnętrznych edukacja proekologiczna mieszkańców działalność ustawodawcza na szczeblu gminy faworyzująca działania proekologiczne (zwolnienia podatkowe) rosnąca świadomość odbiorców w zakresie oszczędnego gospodarowania energią ZAGROŻENIA błędy w zarządzaniu procesem realizacji projektów zubożenie społeczności powodujące ograniczenie zabiegów termomodernizacyjnych wzrost cen paliw niskoemisyjnych (gaz ziemny) eksploatacja sieci oświetlenia rozproszona zabudowa obszarów wiejskich brak środków zewnętrznych na realizację poszczególnych celów wysokie koszty inwestycyjne infrastruktury wykorzystywanej w produkcji energii z OZE oraz urządzeń energooszczędnych brak dofinansowania inwestycji termomodernizacyjnych 74

3. Plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 3.1 Cele strategiczne oraz zakładany poziom redukcji emisji CO2 do roku 2020 Celem głównym Planu jest redukcja emisji dwutlenku węgla o 20%. Za punkt bazowy działań proekologicznych wyznaczono rok 2012, natomiast punktem docelowym osiągniętych wyników jest rok 2020. Aby zapewnić bezpieczeństwo realizacji niniejszego założenia zarekomendowano działania inwestycyjne zmierzające do redukcji gazów cieplarnianych o 25%. Tym samym wymagany cel redukcji Strategicznego planu na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 wynosi: Dla Scenariusza 1: 11 249 Mg CO 2 Dla Scenariusza 2: 12 937 Mg CO 2 3.2 Planowane działania Działania przedstawione w niniejszym planie wpisują się w wytyczne aktów prawnych szczebla UE, krajowego oraz regionalnego w zakresie ograniczenia emisji CO 2 do atmosfery. Są one ukierunkowane na bezwzględną realizację celu głównego, wsparte dążeniem do osiągniecia wskaźników celów szczegółowych. W celu osiągnięcia zakładanej redukcji CO 2 przewidziano działania w poszczególnych sektorach gospodarczych. Cel główny projektu jest możliwy do osiągniecia poprzez realizację działań przedstawionych w poszczególnych sektorach gospodarczych terenu gminy wiejskomiejskiej Bychawa. Poniżej przedstawiono tabelę zbiorczą wszystkich działań rekomendowanych przez Strategiczny Plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020. 75

Działanie I Działanie II Działanie III Działanie IV Działanie V Działanie VI Działanie VII Mg CO 2 2012 r 2012 r 2012 r 2012 r 2012 r Działanie XII 2020 r 2020 r 2020 r 2020 r 2020 r Działanie XI Działanie X Działanie IX Działanie VIII 76

nr II Wykorzystanie OZE Komunalne nr I Termomodernizacja obiektów Sektor Zadanie Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 Tabela nr 34. Działania inwestycyjne przewidziane do realizacji w latach 2014-2020. Działanie Obiekt Zakres Zużycie energi przez obiekt [MWh] Emisja obiektu [MgCO2] Oszczędność energii [MWh] Redukcja CO2 [Mg] Koszt [zł I.1. Samorządowe Przedszkole nr 1 w Bychawie Termomodernizacja budynku oraz montaż kolektorów słonecznych 192,99 77,05 115,62 39,43 1 061 524,42 I.2. I.3. Szkoła Podstawowa im. Kajetana Koźmiana w Bychawce Szkoła Podstawowa i Gimnazjum nr 1 w Bychawie Termomodernizacja budynku 304,20 103,73 176,10 60,05 871 659,00 Termomodernizacja budynku 1 661,40 566,54 978,40 333,63 1 644 252,81 I.4. Szkoła Podstawowa Stara Wieś Druga Termomodernizacja budynku 101,40 34,58 63,72 21,73 690 960,56 I.5. UM ul. Partyzantów 1, ul. Piłsudskiego 22 Termomodernizacja budynku 267,61 92,39 164,50 56,79 685 889,00 I.6. Szkoła Podstawowa Wola Gałęzowska Termomodernizacja budynku 262,31 89,45 125,65 46,60 657 336,00 II.1.A.a Środowiskowy Dom Samopomocy Instalacja fotowoltaiczna 15,30 15,06 6,65 6,54 54 569,89 II.1.A.b Gimnazjum nr 1 wraz z Szkołą Podstawową w Bychawie Instalacja fotowoltaiczna 68,03 66,94 76,00 74,78 623 655,91 II.1.A.c Kompleks budynków Urzędu Miejskiego Instalacja fotowoltaiczna 53,99 53,13 57,00 56,09 467 741,94 II.1.A.d Szkoła Podstawowa w Starej Wsi Drugiej Instalacja fotowoltaiczna 8,42 8,29 9,50 9,35 77 956,99 II.1.B Opcja A + OSP Instalacja fotowoltaiczna 220,81 217,27 225,15 221,55 1 819 600,41 II.2.A II.2.B II.3.A II.3.B Elektrownia słoneczna ul. Budnego działka nr. 36/4 Elektrownia słoneczna ul. Budnego działka nr 36/4.+36/5 SP Wola Gałęzowska oraz SP w Bychawce Gimnazjum nr 1 wraz z Szkołą Podstawową w Bychawie Farma fotowoltaiczna - - 1 662,50 1 635,90 10 050 675,68 Farma fotowoltaiczna - - 2 232,50 2 196,78 13 496 621,62 Pompa ciepła 566,51 193,18 424,89 53,82 330 000,00 Pompa ciepła 1 661,40 566,54 1 670,94 211,65 500 000,00 II.4 Obiekty publiczne Układy hybrydowe 4,38 4,31 4,38 4,31 75 000,00 II.5 Turbiny wiatrowe na obszarach predysponowanych do realizacji Farma wiatrowa - - 19 000,00 18 696,00 60 000 000,00 77

Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne VII Poprawa efektywności energetycznej energochłonnych urządzeń VI OZE V Termomodernizacja obiektów IV Edukacja ekologiczna III Poprawa efektywności energetycznej energochłonnych urządzeń Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 III.1 Wszystkie budynki komunalne Modernizacja sprzętu biurowego oraz oświetlenia pomieszczeń 220,81 217,27 85,00 84,90 173 000,00 III.2 Energochłonne sektory (z wyłączeniem przemysłu) Monitoring energetyczno-ekologiczny gminy Bychawa 107 631,73 37 498,60 2 152,63 374,99 800 000,00 IV.1 Cykl szkoleń dla pracowników administracji publicznej 3 266,37 1 250,19 65,33 25,00 30 000,00 IV.2 Kampania edukacyjna Szkoła proekologicznego myślenia 107 631,73 37 498,60 538,16 187,49 50 000,00 V.1 Budynek siedziby BPK Sp. z o.o. na ul. Rataja Termomodernizacja budynku 338,22 114,57 202,93 68,74 175 000,00 V.II.A Termomodernizacja budynku 161,10 54,27 150 000,00 Budynek pomieszczeń socjalnych na 268,50 90,45 ul. Pileckiego V.II.B Termomodernizacja budynku + pompa ciepła 201,38 67,84 170 000,00 VI.1 Wykorzystanie ciepła resztkowego Montaż pompy ciepła, docieplenie zbiorników OBF 511,20 329,26 255,60 164,63 300 000,00 VI.2 Rzeka Kosarzewka, przepływ oczyszczonych ścieków Zespół turbin wodnych 511,20 329,26 54,00 53,14 100 000,00 VII.1 Pompy ujęć wód oraz hydroforni Wymiana energochłonnej infrastruktury 1 245,36 833,44 138,12 135,91 62 000,00 VII.2 Linia technologiczna oczyszczania ścieków Budowa zbiornika retencyjnego 242,70 238,81 72,81 71,64 85 000,00 VII.3 Awaryjne źródła zasilania Modernizacja awaryjnego źródła zasilania 24,00 5,70 9,60 2,28 70 000,00 VII.4 Sieć kanalizacyjna Uszczelnienie sieci kanalizacyjnej 242,70 238,81 60,67 59,70 100 000,00 VII.5 Redukcja uwodnienia osadu Budowa suszarni słonecznej 19,69 5,25 11,81 3,15 200 000,00 78

Oświetlenie XI Poprawa efektywności energetycznej X OZE Mieszkalny IX Poprawa efektywności energetycznej budynków Obiekty usługowo-użytkowe VIII Poprawa efektywności sektora usługowo-użytkowego Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 VIII.1 Dom opieki im. św. Brata Alberta w Bychawie Wymiana źródła ogrzewania. Instalacja solarna do c.w.u. 117,00 39,90 46,80 15,96 45 000,00 VIII.2 VIII.3 VIII.4 VIII.5 VIII.6 Komenda Miejska PSP w Bychawie Zespół Szkół Zawodowych nr 1 w Bychawie Kompleks budynków SP ZOZ Bychawa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Bychawie Termomodernizacja przegród wraz z wymianą bram garażowych 119,92 33,46 53,96 15,06 174 060,00 Termomodernizacja wraz z instalacją solarną 797,44 222,49 478,46 133,49 1 500 000,00 Montaż kolektorów słonecznych Montaż kolektorów oraz paneli fotowoltaicznych 1 737,42 704,70 128,00 35,71 205 000,00 158,00 155,47 430 000,00 Termomodernizacja wraz z instalacją solarną 53,07 16,38 31,84 9,83 227 500,00 VIII.6 Państwowy Dom Dziecka Montaż kolektorów słonecznych 83,67 16,38 19,70 5,50 85 494,00 IX.1 Termomodernizacja budynków mieszkalnych 2 115,00 721,00 8 400 000,00 IX.2 Zwolnienia z podatku od nieruchomości dla obiektów poddawanych termomodernizacji 211,00 72,14 17 141,00 IX.3 Budownictwo jednorodzinne Dofinansowanie budownictwa energooszczędnego: opcja budynków energooszczędnych 43 608,62 17 357,83 664,00 226,00 2 940 000,00 IX.4. A Wymiana źródła ogrzewania w ramach gazyfikacji 2 640,00 1 544,00 6 412 500,00 IX.4.B Wymiana źródła ogrzewania bez gazyfikacji 1 895,00 1 022,00 5 315 000,00 IX.5 Termomodernizacja 5 348,00 2 851,90 598,00 390,61 1 218 000,00 Spółdzielnia mieszkaniowa IX.6 Modernizacja sieci ciepłowniczej 5 348,00 2 851,90 748,72 399,27 2 000 000,00 Budownictwo mieszkalne Energetyka małoskalowa 43 261,03 17 190,08 400,00 392,00 2 800 000,00 XI.1 Modernizacja oświetlenia ulic poprzez montaż zapłonników do lamp wyładowczych 857,64 843,92 316,00 310,94 885 796,80 XI.2 Montaż hybrydowych instalacji oświetlenia ulic - - 4,38 4,31 75 000,00 79

Transport XII Wsparcie transportu Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 XII.1 Poprawa przepustowości dróg 11 881 3 029,01 20 000 000,00 47 524,13 12 119,76 XII.2 Utworzenie infrastruktury rowerowej 2 376,21 605,99 500 000,00 źródło: opracowanie własne 80

3.2.1 Obiekty komunalne Działanie nr I. Termomodernizacja obiektów komunalnych Redukcja emisji CO 2 o 558 Mg Koszt: 5 611 621,79 zł Budynki komunalne stanowią podstawowe źródło emisji dwutlenku węgla w gminie Bychawa. Na zaistniałą sytuację wpływ ma przede wszystkim nieefektywne wykorzystanie energii oraz wysoce nieekologiczna jej produkcja (energia cieplna z wyeksploatowanych kotłach). Budynki w których mieszczą się placówki Urzędu Miejskiego są to w większości budowle spełniające zaniżone normy budowlane, które w obecnym systemie ekonomicznym nie mają jakiegokolwiek finansowego uzasadnienia. Przegrody tych budynków charakteryzują się bardzo wysokim współczynnikiem przewodzenia ciepła warunkującym ogromne straty wytworzonej energii na potrzeby ogrzewania. I tak większość ścian zbudowana jest jedynie z materiału nośnego, sporadycznie stwierdzić można docieplenie materiałem termoizolacyjnym. Pozostałe przegrody (okna, dzwi, stropy) charakteyzują się bardzo wysokimi współczynnikami oporu cieplnego. Szczególnie ten trend zauważalny jest w przypadku dachów budynków szkół. Nie dość, że nie spełniają obecnych norm budowlanych to jeszcze samo zastosowanie azbestu stwarza poważny problem ekologiczny oraz techniczny. Samo wytworzenie energii natomiast generuje wysokie stężenie szkodliwych gazów, eksploatację paliw kopalnych oraz istotny problem finansowy dla budżetu gminy. Zarówno inwentaryzacja zapotrzebowania na energię budynków komunalnych, zużycia przez te budynki paliw oraz opinia GPK UM pozwoliła zdefiniować podstawowe podmioty emisyjne w gminie. W ramach Działania nr 1 zaplanowane inwestycje termomodernizacycje obejmą 6 różnych budynków komunalnych. Audyt energetyczny tych obiektów pozwolił określić główne punkty strat energii i zaproponować optymalne rozwiązanie problemu. Działanie obejmuje również montaż paneli instalacji solarnej wykorzystywanej do przygotowania ciepłej wody użytkowej. Instalacja taka ze względu na realne potrzeby oraz możliwości techniczne powinna powstać na dachu Samorządowego Przedszkola nr 1 w Bychawie. Aktualne zapotrzebowanie na energię do tego procesu wynosi 247 GJ/rok i jest w pełni zaspokajane poprzez spalanie węgla w kotłach. W celu poprawy efektywności energetycznej w budynku należy zamontować komplet solarny, którego podstawowymi częściami składowymi pozostaje: 20 sztuk kolektorów typu WATT 4000S, emaliowany zasobnik ciepłej wody o pojemności 1500 l, pompa do kolektorów typu UPS 40-81

120F 400V wraz z czujnikiem temperatury, konstrukcja wsporcza oraz pozostałe elementy instalacji. Szczegółową analizę potrzeb inwestycyjnych na rzecz spełnienia celu szczegółowego projektu zawarto w tabeli poniżej. 82

Tabela nr 35. Charakterystyka energetyczna budynków użyteczności publicznej włączonych w zakres redukcji CO 2 w wyniku termomodernizacji. Zadanie Zad. I.1. Zad. I.1. Zad. I.1. Zad. I.1. Zad. I.1. Zad. I.1. Szkoła Podstawowa im. Samorządowe Przedszkole Szkoła Podstawowa i Szkoła Podstawowa Stara UM ul. Partyzantów 1, ul. Szkoła Podstawowa Wola Kajetana Koźmiana w nr 1 w Bychawie Gimnazjum nr 1 w Bychawie Wieś Druga Piłsudskiego 22 Gałęzowska Obiekt Bychawie Powierzchnia [m 2 ] 792 822 5 008 481 808+738,34 1164 Liczba osób użytkujących budynek Zmiany w wyniku termomodernizacji Wskaźnik rocznego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania budynku [kwh/m2rok] System ogrzewania budynku Obliczeniowa moc cieplna systemu grzewczego [kw] Sprawność wytwarzania ciepła [%] Sposób przygotowania c.w.u. Zapotrzebowanie na ciepło na c.w.u GJ/rok 168 +22 pracowników 110-99 65 - przed po przed po przed po przed po przed po przed po 513,8 155,2 468,9 196,2 375,4 146,5 1292,3 333,5 446,6 166,2 441,2 201,09 kotłownia węglowa kotłownia gazowa kotłownia węglowa kotłownia gazowa kotłownia węglowa kotłownia gazowa kocioł węglowy kotłownia gazowa kocioł węglowy kotłownia gazowa kocioł węglowy 92,1 44,3 134,32 96,46 388,99 242,5 82,05 48,29 154,2 94,1 116,24 85,65 0,68 0,86 0,7 0,95 0,65 0,82 0,65 0,82 0,68 0,86 0,82 0,95 kotłownia węglowa kotłownia gazowa indywidualne podgrzewacze gazowe kotłownia gazowa podgrzewacze elektryczne kotłownia gazowa podgrzewacze elektryczne kotłownia gazowa podgrzewacze elektryczne kotłownia gazowa podgrzewac ze elektryczne 247 142 14,59 12,32 241,68 241,68 49,51 79,57 28,44 28,44 23,82 30,63 Współczynniki przenikania ciepła przez przegrody budowlane [W/m 2 K] Zmiany w wyniku termomodernizacji kotłownia gazowa przed redukcja przed redukcja przed redukcja przed redukcja przed redukcja przed redukcja kotłownia gazowa -ściana zewnętrzna 1,38 0,24 0,3-0,98 0,21-0,25 1,33 0,25 0,66-0,77 0,25 Partyzanów- 1,43 Piłsudskiego- 1,09 Partyzanów- 0,24 Piłsudskiego- 0,24 0,92 0,24 -ściana zewnętrzna piwnic - - - - - - - - - - 0,92 0,25 -dach 1,45 0,21 - - 0,93 0,25 1,47 0,21 - -okna 2,4/1,8 1,5 2,6/1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2,6/1,8 1,5 1,5/2,6 1,5 -drzwi 5/2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 4 2,6 5/2,6 2,6 4 2,6 83

Roczne zmniejszenie zapotrzebowania na energię w wyniku termomodernizacji 65,88% 57,89% 58,89% 62,84% 61,47% 47,90% LICZBA OBLCIZENIOWA 65,88 57,89 58,89 62,84 61,47 47,90 Zużycie energii cieplnej (MWh) 175,50 115,6194 304,20 176,10138 1 661,40 978,39846 101,40 63,71976 267,61 164,4991785 262,31 125,648406 Emisja CO2 (Mg) 59,85 39,43 103,73 60,05 566,54 333,63 34,58 21,73 92,39 56,79 89,45 46,60 Kosztorys [zł] Instalacja c.o. wraz z modernizacją kotłowni Ocieplenie ściany zewnętrznej Ocieplenie ściany zewnętrznej piwnic Razem redukcja CO 2 558,24 Mg 415959,33 281733 503511,9 228122 - - 162500,66 370577 722200,9 217118 398135-154657,05 81489 252532,6 101942-169276 Ocieplenie dachu 101197,84-51693,07 82654,56 164848 - Ocieplenie stropu/stropodachu - 10908 74210,61 33310 36780 23559 Wymiana okien 4039,15 84227 - - 20303 191605 Wymiana drzwi 19210,55 12006-1502 23069 34458 Nadzór inwestorski 25890,84 21260 40103,73 16853 23836 16033 doposażenie w instalację c.w.u. 178069 9459-9459 18918 222405 Razem koszt zadania 1061524,42 zł 871659 zł 1644252,81 zł 690960,56 zł 685889 zł 657336 zł źródło: opracowanie własne na podstawie audytów energetycznych Koszt Działania 5611621,79 zł 84

Działanie nr II. Wykorzystanie OZE Redukcja emisji CO 2 od 1 840 do 21 330 Mg Koszt: 11 600 000-75 900 000 zł Zadanie II.1. Opcja A Produkcja energii elektrycznej na dachach budynków komunalnych Redukcja emisji CO 2 o 146 Mg Koszt: 1 220 000 zł Technologia produkcji energii elektrycznej przy wykorzystaniu słońca należy do jednych z najbardziej innowacyjnych rozwiązań w skali kraju. Polega ona na konwersji fotowoltaicznej czyli absorbcji energii promieniowania słonecznego oraz przetworzenia jej na energię elektryczną. Obszar gminy Bychawa znajduje się w regionie charakteryzującym się jednym z najwyższych wartości energii promieniowania słonecznego w kraju, wynoszącym ponad 1050 kwh/m 2. Sprawność całego układu fotowoltaicznego podawana przez producentów wynosi około 18%. Biorąc pod uwagę niniejsze założenia z 1m 2 ogniwa fotowoltaicznego zainstalowanego na dachach budynków komunalnych gminy można uzyskać około 70 kwh energii elektrycznej rocznie. Wartość ta może być osiągalna jedynie w sytuacji prawidłowo dobranych poszczególnych elementów systemu oraz ukierunkowaniu instalacji na południe (kierunek o najwyższym potencjale energetycznym). W trakcie realizacji inwestycji należy ponadto dostosować kąt paneli względem płaszczyzny poziomej do optymalnej wartości 32. Niniejsza analiza zakłada zarówno określenie ewentualnej mocy projektowanej instalacji jak i uzysk energetyczny dostosowany do potrzeb budynku oraz związaną z tym redukcję emisji CO 2 do atmosfery. Projekt rekomenduje montaż instalacji fotowoltaicznej na 4 kompleksach budynków komunalnych o łącznej mocy 157 kwp. Powstała infrastruktura zapewni produkcję energii elektrycznej na poziomie 149 MWh rocznie co bezpośrednio wpłynie na redukcje CO 2 o 146 Mg. 1. Środowiskowy Dom Samopomocy Szacunkowa powierzchnia dachu możliwa do zagospodarowania wynosi 70 m 2. Łączna moc zainstalowanych paneli może wynieść zatem 7 kwp, które są w stanie wygenerować w skali roku około 6,65 MWh energii elektrycznej. Instalacja pozwoli na zaspokojenie około 43% rocznego zapotrzebowania na energię elektryczną budynku oraz zredukować emisję CO 2 o 6,5 Mg. 2. Szkoła Podstawowa oraz Gimnazjum nr 1 w Bychawie Szacunkowa powierzchnia dachu możliwa do zagospodarowania wynosi 800 m 2. Łączna moc zainstalowanych 85

paneli może wynieść zatem 80 kwp, które są w stanie wygenerować w skali roku około 76MWh energii elektrycznej. Instalacja może zaspokoić całkowite zapotrzebowanie budynku na energię elektryczną oraz zredukować emisję o 74 Mg. 3. Kompleks budynków Urzędu Miejskiego Szacunkowa powierzchnia dachu możliwa do zagospodarowania wynosi 600 m 2. Łączna moc zainstalowanych paneli może wynieść zatem 60 kwp, które są w stanie wygenerować w skali roku około 57 MWh energii elektrycznej. Instalacja może zaspokoić całkowite zapotrzebowanie na energię elektryczną instytucji podległych UM oraz zredukować emisję CO 2 o 56 Mg. 4. Szkoła Podstawowa w Starej Wsi Drugiej Szacunkowa powierzchnia dachu możliwa do zagospodarowania wynosi 100 m 2. Łączna moc zainstalowanych paneli może wynieść zatem 10 kwp, które są w stanie wygenerować w skali roku około 9,5 MWh energii elektrycznej. Instalacja może zaspokoić całkowite zapotrzebowanie na energię elektryczną instytucji podległych UM oraz zredukować emisję CO 2 o 9,3 Mg. Szacunkowo koszt paneli to około 70 % kosztów całej inwestycji. Dlatego nakłady finansowe wykorzystania efektu fotowoltaicznego przy budynkach użyteczności publicznej gminy Bychawa zostały skalkulowane w oparciu aktualne ceny tych podzespołów. Pod uwagę wzięto ofertę czołowych na krajowym rynku producentów i dystrybutorów urządzeń. W trakcie przygotowania inwestycji należy uwzględnić również ceny pozostałych podzespołów, koszt montażu oraz koszty eksploatacyjne. Tabela nr 36. Przybliżone koszty małych instalacji fotowoltaicznych 2 kw 3,5 kw 5 kw 10 kw 20 kw 40 kw Moc instalacji [zł] [%] [zł] [%] [zł] [%] [zł] [%] [zł] [%] [zł] [%] Moduły fotowoltaiczne 6600 38% 11550 48% 16500 52% 32000 55% 64000 53% 128000 54% Inwerter 4500 26% 5200 21% 5600 18% 15000 20% 15000 12% 30000 13% System mocowania 1645 10% 1715 7% 2450 8% 22000 8% 22000 18% 44000 18% Zabezpieczenia i przewody 1500 9% 2100 9% 2500 8% 4500 6% 4500 4% 8000 3% Montaż i konfiguracja 3000 17% 3750 15% 4500 14% 15000 10% 15000 12% 28000 12% Suma 17245 100% 24315 100% 31550 100% 120500 100% 12050 100% 238000 100% Koszt 1 kw 8623 6947 6310 5790 6025 5950 źródło: Bogdan Szymański, Składowe kosztów instalacji fotowoltaicznej, GlobEnergia 2013, z. 2, s. 3 86

Zadanie II.1. Opcja B Produkcja energii elektrycznej na dachach budynków komunalnych wraz z OSP Redukcja emisji CO 2 o 221 Mg Koszt: 1 819 000 zł Na obszarze gminy występuje łącznie 16 budynków Ochotniczych Straży Pożarnych, na których istnieje możliwość zainstalowania dodatkowych 80 kwp paneli fotowoltaicznych. Są one w stanie wygenerować w skali roku około 76 MWh energii elektrycznej. Wraz z podstawową opcja A cała infrastruktura jest w stanie zredukować emisję CO 2 o 221 Mg. 87

Mapa nr 8. Rekomendowana lokalizacja wykorzystania energii słońca w procesie konwersji fotowoltaicznej (opcja A) źródło: opracowanie własne 88

Zadanie II.2.A oraz B Budowa farmy fotowoltaicznej Opcja A: Redukcja emisji CO 2 o 1 635 Mg Opcja B: Redukcja emisji CO 2 o 2 196 Mg Koszt: 10 050 000 zł Koszt: 13 500 000 zł Ogromny potencjał w procesie redukcji CO 2 w gminie niesie ze sobą możliwość budowy elektrowni słonecznej. Budowa tego typu inwestycji wymaga jednak terenów przystosowanych do tego technicznie oraz pokaźnych nakładów inwestycyjnych. Za wyborem niniejszych lokalizacji przemawia przede wszystkim sąsiedztwo stacji transformatorowej zdolnej odebrać wyprodukowaną energię. Dogodną lokalizację inwestycji zapewnia działka nr 36/4 zlokalizowana przy ul. Budnego. Powierzchnia około 3,4 ha pozwala usadowić około 1,7 MW paneli zdolnych wyprodukować w skali roku około 1660 MWh energii elektrycznej - redukcja CO 2 o 1635 Mg. W przypadku rozszerzenia zakresu inwestycji pod budowę należy również włączyć sąsiednią działkę 36/5 zwiększając tym samym moc instalacji do 2,35 MW i redukującej emisję CO 2 o 2196 Mg/rok. Mapa nr 9. Rekomendowana lokalizacja farmy fotowoltaicznej źródło: opracowanie własne 89

Zadanie II.3.A oraz B Montaż pompy ciepła Opcja A: Redukcja emisji CO 2 o 53 Mg Opcja B: Redukcja emisji CO 2 o 211 Mg Koszt: 330 000 zł Koszt: 730 000 zł W ramach Priorytetu Budowa i Modernizacja Infrastruktury Technicznej i Rekreacyjnowypoczynkowej zawartej w Strategii Rozwoju Gminy Bychawa przewidziano potrzebę realizacji działań zmierzających do pozyskania energii do celów grzewczych ze źródeł odnawialnych. Wdrożenie wytycznych strategii może zapewnić przebudowa dotychczasowych wysoko emisyjnych kotłów grzewczych na ekologiczne systemy oparte na pompach ciepła. Urządzenie składające się z 4 podstawowych elementów: sprężarki, parownika, skraplacza i zaworu rozprężnego pozwala na efektywne i proekologiczne pokrycie nawet 80 procent całkowitego zapotrzebowania budynku na energię. Projekt przewiduje najkorzystniejsze rozwiązanie dostępne na rynku oparte na gruntowym wymienniku ciepła. Specyfika obszaru przyległego do wybranych budynków szkół oraz ich roczne zapotrzebowanie na energię cieplną pozwala na zastosowanie zarówno poziomego jak i pionowego wymiennika ciepła. Opcja A. Szkoła Podstawowa w Woli Gałęzowskiej oraz w Szkoła Podstawowa w Bychawce położona na obszarze wiejskim, z rozległym obszarem przyległym umożliwia zastosowanie poziomego wymiennika gruntowego. Jest to technologia znacznie tańsza od wymiennika pionowego, jednak tego typu rozwiązanie wymaga zagospodarowania dość znacznej powierzchni (około 30-50 m 2 na każdy 1 kw mocy zamontowanej pompy). Podobna powierzchnia użytkowa budynków tych szkół oraz zastosowana technologia budownictwa rekomenduje montaż pompy ciepła o mocy co najmniej 60 kw każda. Dolnym źródłem ciepła powinien być gruntowy wymiennik ciepła rozprowadzony na powierzchni około 3000 m 2. W projekcie wykonawczym należy ponadto uwzględnić modernizację grzejników. Opcja B. Opcja ta przewiduje realizację inwestycji przewidzianej w opcji A oraz dodatkowo w Szkole Podstawowej i Gimnazjum nr 1 w Bychawie. Wysokie zapotrzebowanie na energię cieplną oraz ścisłe zagospodarowanie obszaru wokół placówki skłania ku realizacji inwestycji opartej na pompie ciepła o mocy nawet 120 kw, oraz pionowym wymienniku ciepła. Technologia pionowa oparta jest na sondach umieszczonych w odwiertach o głębokości 100-200 m. W przypadku kolektora gruntowego poziomego można przyjąć uzyskanie mocy nominalnej 1 kw z długości kolektora około 18-22 m Wiąże się to ze zwiększonym kosztem inwestycyjnym natomiast gwarantuje wysoką efektywność w trakcie eksploatacji. Sondy gruntowe wykonuje się z dwóch przewodów połączonych w kształcie 90

"U" w których umieszczone zostają wiązki przewodów bezpośrednio eksploatujące energetycznie podłoże. Praca urządzenia wymaga wkładu około 20-30 % energii elektrycznej tym samym w znacznym stopniu ogranicza zużycie paliw kopalnych oraz aktywnie przyczynia się do redukcji emisji CO 2 i ochrony klimatu. Szacunkowo oszczędności ekologiczne w Szkołach z gruntowym wymiennikiem ciepła mogą stanowić rocznie nawet 125 Mg CO 2. Inwestycja w Szkole Podstawowej oraz Gimnazjum to oszczędności rzędu nawet 493 Mg CO 2 rocznie. Zadanie II.4 Układy hybrydowe oświetlenia budynków Redukcja emisji CO 2 o 4,38 Mg Koszt: 75 000 zł Na obszarze gminy istnieje około 15 punktów oświetlenia budynków komunalnych, które na chwilę obecną są oparte na wysoce nieefektywnych oprawach rtęciowych. Są to najczęściej placówki szkół oraz głównych budynków OSP. Ze względów ekonomicznych niektóre obiekty komunalne w gminie tj. głównie OSP, cmentarze nie są należycie oświetlane. Rozwiązaniem przedstawionego problemu jest realizacja instalacji hybrydowych przy placówkach zgłoszonych do projektu. W skład poszczególnych instalacji należy włączyć: -lampę z żarówkami halogenowymi, -generator wiatrowy o mocy co najmniej 600 W, -ogniwa fotowoltaiczne, każde o mocy min 120 W, -akumulator, -inwerter. Praca instalacji polega na wytwarzaniu energii elektrycznej przez moduły fotowoltaiczne i siłownię wiatrową, która następnie jest przekazywana do akumulatorów poprzez regulator ładowania. Zmagazynowana energia wykorzystywana jest w okresach ograniczonej widoczności świetlnej przez czas od 6 do 16 godzin na dobę (w zależności od natężenia promieniowania słonecznego i siły wiatru). Największą zaletą tego typu technologii jest ich prostota montażu bez potrzeby prowadzenia przewodów, co często wykluczało dotychczasowe oświetlenie obiektów. Czujniki zmierzchu standardowo montowane w instalacjach pozwalają na zaprogramowania czasu świecenia i sterowania oświetleniem po zmroku. 91

Skala zjawiska dotyczącego zużycia energii oraz emisji CO 2 nie jest co prawda tak znacząca jak w pozostałych działaniach proponowanych w projekcie, jednakże efekt edukacyjny i promocyjny wykorzystania OZE przez władze samorządowe może być przykładem dla okolicznych mieszkańców, którzy również z tego typu rozwiązań będą w stanie skorzystać. Zadanie II.5 Park wiatrowy Redukcja emisji CO 2 o 18 696 Mg Koszt: 60 000 000zł Infrastruktura elektroenergetyczna w gminie Bychawa jest dobrze rozwinięta, co stwarza korzystne warunki do rozwoju energetyki odnawialnej opartej na zagospodarowaniu energii wiatru. Powodzenie inwestycji warunkuje wybór odpowiednich obszarów gdzie wstępnie można założyć spodziewany uzysk energii. W tym celu wykorzystuje się podstawowe determinujące wskaźniki analizy przydatności terenu gminy do wykorzystania energii wiatrowej oparte na: 1. Przynależności do strefy energetycznej wiatru. Według Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej obszar gminy Bychawa znajduje się w III strefie - dość korzystnej. 2. Szorstkość terenu. Czynnik ten ma bezpośredni wpływ na rozkład prędkości wiatru. Występujące przeszkody (lasy, zabudowania) oraz niekorzystne ukształtowanie terenu ujemnie wpływają na swobodny przepływ wiatru, a co za tym idzie ograniczają jego wartość energetyczną. Im większa szorstkość terenu, tym większy jest przyrost prędkości wiatru wraz z wysokością. Poniższa tabela przedstawia podział na poszczególne klasy szorstkości wraz z odpowiadającym i rodzajem terenu (przeszkody, ukształtowanie). Tabela nr 37. Klasa szorstkości terenu Klasa szorstkości Szorstkość n Energia długość [m] wiatru [%] Rodzaj terenu 0 0,0002 100 Powierzchnia wody 0,5 0,0024 73 Całkowicie otwarty teren (np. betonowe lotnisko) 1 0,03 52 Otwarte pola uprawne z niskimi pojedynczymi zabudowaniami, tylko lekko pofałdowane 1,5 0,055 45 Otwarte pola uprawne z pojedynczymi niskimi zabudowaniami i 8 metrowymi żywopłotami oddalonymi o 500 m 92

2 0,1 39 Otwarte pola uprawne z pojedynczymi niskimi zabudowaniami i 8 metrowymi żywopłotami oddalonymi o 500 m 2,5 0,2 31 Tereny uprawne z licznymi zabudowaniami lub 8 metrowe żywopłoty oddalone o około 250 m 3 0,4 24 Wioski, małe miasteczka, tereny uprawne z licznymi żywopłotami, las lub teren pofałdowany 3,5 0,8 18 Duże miasta z wysokimi budynkami 4 1,6 13 Bardzo duże miasta z drapaczami chmur http://www.elektrownie-wiatrowe.org.pl 3. Ograniczenia środowiskowo-prawne Lokalizacja inwestycji musi uwzględniać szereg aktów prawnych: -Prawo ochrony środowiska uwzględnia najpoważniejszy problem warunkujący lokalizację inwestycji jakim jest wytwarzanie przez turbiny monotonnego hałasu o niskim natężeniu dźwięku oraz tzw. efektu stroboskopowego. Efekty te pozostają nie bez znaczenia dla zdrowia ludzkiego. Tym samym zabrania się lokalizowania farm wiatrowych w granicach administracyjnych miast i zabudowy zwartej wsi wyznaczając 500 m strefę buforową. -Ustawa o ochronie przyrody. Zagrożeniem dla środowiska, wynikającym z funkcjonowania farm wiatrowych, jest kwestia ptactwa wędrownego, które na trasach swych przelotów mogą napotkać zespół turbin. Ustawa o ochronie przyrody wyklucza możliwość lokowania turbin na terenie parków narodowych i rezerwatów, w przypadku sieci Natura 2000 konieczne jest zachowanie strefy buforowej o szerokości 10 km oraz całkowitego wykluczenia inwestycji na obszarach siedlisk nietoperzy i ptaków. - Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Art. 10 pkt 2a) nakazuje umieszczenie w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy stref ochronnych dla urządzeń energetyki odnawialnej powyżej 100 kw. -Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych ogranicza wykorzystanie gruntów o wysokich klasach bonitacyjnych na cele nierolnicze. - Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych wyklucza te obszary z tworzenia siłowni wiatrowych. Najkorzystniejsza sytuacja techniczno-prawna oraz brak konfliktów z obszarami chronionymi skłania ku realizacji tego typu inwestycji okolice miejscowości Bychawka, Gałęzów, Wola Gałęzowska oraz Stara Wieś. Doprecyzowując wybór lokalizacji inwestycji, przeprowadzono analizę z użyciem narzędzi Systemu Informacji Geograficznej (GIS). Analiza uwzględnia prawne strefy buforowe w zakresie poziomu hałasu, migotania, form ochrony przyrody oraz lokalizację stacji transformatorowych. Tym samym wskazano 93

najodpowiedniejsze lokalizacje inwestycji w farmę wiatrową zgodnie z mapą nr 10 niniejszego opracowania. Rekomenduje się budowę farmy wiatrowej o mocy 15 MW, opartej na 5 turbinach o mocy 3 MW każda. Wysokość wieży w zależności od potrzeb powinna wynieść w granicach 85-120 m. Realizacja inwestycji pozwoli na wygenerowanie w skali roku około 19000 MWh energii elektrycznej co spowoduje redukcję emisji CO 2 o 18696 Mg. Mapa nr 10. Preferowana lokalizacja infrastruktury wykorzystania energetyki wiatrowej źródło: opracowanie własne 94

Działanie nr III Redukcja zużycia energii Redukcja emisji CO 2 o 459 Mg Koszt: 973 000 zł Zadanie nr III.1 Redukcja zużycia energii elektrycznej sprzętu biurowego oraz oświetlenia pomieszczeń Redukcja emisji CO 2 o 84,39 Mg Koszt: 173 000 zł Działanie zakłada wymianę wyeksploatowanych urządzeń biurowych oraz oświetlenia w budynkach na nowe, charakteryzujące się najwyższą klasą energetyczną. Oznaczenie klas energetycznych reguluje Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o obowiązkach w zakresie informowania o zużyciu energii przez produkty wykorzystujące energię. Ma ona niewątpliwie korzystny wpływ na ukierunkowanie technologii producentów na poprawę efektywności energetycznej ich urządzeń a sami klienci chętniej sięgają po takie produkty. Władze samorządowe powinny podjąć kroki, aby w trakcie przygotowania dokumentacji przetargowej poza kryterium cenowym uwzględniać również aspekty środowiskowe. Wielkość osiąganych efektów w wyniku realizacji tego działania ma istotny wpływ na globalną realizację celu głównego niniejszego dokumentu jak również polityki klimatycznej UE. Realne korzyści ekologiczne w wyniku projektu są wartością mierzalną jedynie po przeprowadzeniu szczegółowych badań. Oświetlenie pomieszczeń budynków stanowi około 50% zużycia energii elektrycznej w budownictwie komunalnym 1. W skali gminy Bychawa wielkość ta może stanowić nawet 110 MWh. Aktualne źródła oświetleniowe oparte na żarówkach czy świetlówkach odznaczają się wysoce nieefektywnymi parametrami, znacznie odbiegając od nowoczesnych rozwiązań. Działanie obejmuje wymianę dotychczasowych opraw oświetleniowych na energooszczędne świetlówki kompaktowe, zmniejszające zużycie energii elektrycznej nawet o 75%. Tabela nr 38. Porównanie źródeł światła oświetlenia budynków Skuteczność Źródło Moc źródła Sprawność Trwałość świetlna [ W] [%] [h] [lm/w] żarówki zwykłe 10-1500 5-20 1,2-2,5 500-2000 żarówki halogenowe (nn) 5-150, 60-2000 5-25 2,5-5,0 1000-4000 świetlówki tradycyjne ϕ38 mm 20-200 40-95 7-10 6000-20000 świetlówki energooszczędne ϕ26 mm 18-95 70-100 9-12 6000-20000 1 Zbigniew Wyszogrodzki, Oszczędzam energię-chronię środowisko, Toruń, 04-06-2008 r. 95

świetlówki kompaktowe 5-55 50-82 8-10 6000-20000 rtęciówki wysokoprężne 50-2000 30-70 8-10 3000-24000 lampy rtęciowo-żarowe 100-1250 30-70 8-10 3000-24000 lampy halogenowe 30-3500 50-125 3-4 1000-20000 sodówki wysokoprężne 35-1000 50-150 8-15 3000-24000 sodówki niskoprężne 15-200 100-200 14-18 8000-18000 źródło: Przygrodzki A.: Oszczędność energii elektrycznej w Termomodernizacja budynków dla poprawy jakości środowiska pod redakcją Norwisza J. Biblioteka Fundacji Poszanowania Energii.Gliwice 2004. Eksploatacja sprzętu biurowego pochłania od 30-70% zużycia energii elektrycznej w przedmiotowej instytucji. Jest to zatem zasadny punkt inwestycyjnych rozwiązań na rzecz poprawy efektywności energetycznej w globalnym bilansie gminy. Jednym z realnie ukazanych źródeł problemów ekonomicznych, z którymi borykają się poszczególne instytucje jest energochłonny sprzęt komputerowy. Konsultacje z zarządcami obiektów komunalnych pozwoliły zdefiniować sprzęt odznaczający się najwyższym poborem mocy. W wyniku inwentaryzacji wyodrębniono urządzenia charakteryzujące się: - najdłuższym czasem eksploatowania, - niską klasą energetyczną, - technologią aktualnie wypartą z rynku, której eksploatacja jest wysoce nieefektywna. Szczegółowy zakres działania wraz z prognozowanym efektem ekologicznym przedstawiono w poniższej tabeli. 96

Tabela nr 39. Kompleksowa modernizacja energochłonnych urządzeń budynków komunalnych Jednostka Zadanie Jednostka Lata działań Zestaw komputerowy Monitor Laptop/Notebook Urządzenia drukujące telewizor stacjonarna Szkoła Podstawowa Wola 2014-2016 1 szt, - 3 szt. monitorów CRT - - III.1 Gałęzowska 2017-2020 11 sztuk zestawu z 2005 r. - - 1 szt. notebooka drukarka laserowa, skaner - III.2 III.3 III.4 III.5 III.6 Szkoła Podstawowa im. Kajetana Koźmiana w Bychawce Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Bychawie Szkoła Podstawowa w Zaraszowie Ośrodek Pomocy Społecznej Szkoła Podstawowa w Bychawie 2014-2016 1szt. - Monitor CRT Philips 15, Samsung - laserowa Panasonic, laserowa OKI 12, laserowa Laser Jet 2017-2020 2 szt. - - - - - 2014-2016 - 1szt. - - Laserowa JET HP, laserowa HP D 236, laserowa Desk Jet - 845 c 2017-2020 - - - - - - 2014-2016 22 szt. - 11 szt. monitorów CRT - Laserowe czarno-białe 3 szt. Kserokopiarka Konica - 2017-2020 - - - - - - 2014-2016 - - - - czarno-biała z 2004 r - 2017-2020 3 szt. - - - - - 2014-2016 - 19 szt. 20 CRT - czarno-biała z przed roku 2003 szt. 5-2017-2020 4 szt. PC, - - 1 laptop - - - Redukcja [MgCO2] 0,4167 0,5702 0,2769 1,0088 0,5521 1,0540 III.7 Szkoła Podstawowa w Starej Wsi Drugiej 2014-2016 - Samsung LG 1 sz. CRT - drukarka laserowa HP - 2017-2020 1 komputer LG - - - Laserowa Samsung MI - 0,3341 III.8 III.9 Gimnazjum Nr 1 im. Obrońców Ojczyzny w Bychawie UM Bychawa 2014-2016 6 szt. - 2 szt. Monitor Hyunday - 2017-2020 2 szt. 1 szt. - laptop HP 2014-2016 - 7 szt. - - Drukarka HP LJET 1200, kopiarka Toshiba drukarka Lexmark E 120, HP LJET 2605, wielofunkcyjne Lexmark, drukarka HP, urzadzenie wielofunkcyjne HP drukarki: HP DJ 1280, HP BI 1000, XEROX- PE16 2017-2020 - 7 szt. - - LaserJEt1020,Color LJ 2840-3 telewizory III.10 Budynki komunalne 2014-2020 Wymiana oświetlenia pomieszczeń budynków na oświetlenie kompaktowe 78 źródło: opracowanie własne - - Razem sprzęt biurowy Razem działanie 1,1482 1,0359 6,3969 84,3969 97

Zadanie III.2 Monitoring energetyczno-ekologiczny gminy Bychawa Redukcja emisji CO 2 o 375 Mg Koszt: 800 000 zł Jedno z bardziej znanych powiedzeń w teorii zarządzania mówi, że nie można zarządzać czymś, czego się nie mierzy ( If you can't measure it, you can't manage it ). Monitoring zużycia oraz produkcji energii jest działaniem powszechnie postrzeganym jako sposób nie tylko na poprawę wyników finansowych ale również redukcję CO 2. Przyjmuje się, że działanie w tym zakresie jest sprawdzonym rozwiązaniem, pozwalającym na osiągnięcie oszczędności na poziomie minimum 2%. Aby cel ten był możliwy do osiągnięcia należy urządzenia monitorujące zamontować w możliwie największej grupie podmiotów, ze szczególnym uwzględnieniem tych najbardziej energochłonnych. Dla poprawy skuteczności niniejszego działania liczniki powinny być również zainstalowane w pod-obwodzie elektrycznym lub na konkretnym podzespole lub urządzeniu. Opomiarowanie podlicznikami spowoduje przeprowadzanie regularnego audytu obrazującego faktyczną sytuację, wyizolowanie konkretnych nierentownych obszarów budynku w celu weryfikacji skuteczności programów oszczędnościowych. Wymierną korzyścią tego typu rozwiązania jest również szybka identyfikację ewentualnie powstałej awarii. Liczniki powinny posiadać wyjście umożliwiające zdalny oraz manualny odczyt. Dodatkowo muszą być wyposażone w system diagnostyki i sterowania z wykorzystaniem technologii transmisji pakietowej GPRS. Wszystkie dane rejestrowane w poszczególnych punktach eksploatacyjnych poprzez inteligentne liczniki, urządzenia rejestrujące czy kontrolery sieciowe będą następnie grupowane, porządkowane i prezentowane w specjalnych do tego typu aplikacjach. Powinny one umożliwiać monitorowanie, wykrywanie problemów oraz analizowanie zużycia energii elektrycznej, gazu, ciepła, paliwa w rozbudowany sposób dla osób odpowiedzialnych za sytuację energetyczną w gminie oraz poglądowo na gminnej podstronie internetowej. Rycina nr 4. Infrastruktura systemu automatycznego odczytu liczników źródło: MOXA, Cezary Ziółkowski 98

Efektywne wykorzystanie energii zostanie zapewnione również poprzez utworzenie nowego etatu (specjalisty ds. zarządzania energią). Wykształcony oraz doświadczony pracownik w ramach swoich kompetencji zapewni racjonalną gospodarkę energetyczną, a tym samym wpłynie na rozwój ekologii w gminie. Głównym przedmiotem działania specjalisty będzie zarządzanie monitoringiem oraz raportowanie faktycznego stanu zużycia oraz produkcji energii. Osoba na tym stanowisku powinna również analizować bieżące dane z aktualną polityką energetyczną UE oraz kraju jak również wytycznymi niniejszego dokumentu. Powinna również propagować własne inicjatywy podczas tworzenia nowych dokumentów planistycznych w gminie czy chociażby tworzenia dokumentacji przetargowej na zakup nowych urządzeń. Działanie nr IV. Edukacja ekologiczna Redukcja emisji CO 2 o 212 Mg Koszt: zł: 80 000 zł Zadanie IV.1. Cykl szkoleń dla pracowników administracji publicznej Redukcja emisji CO 2 o 25 Mg Koszt: 30 000 zł Racjonalnie wykorzystywany przez pracowników administracji sprzęt biurowy jest kolejnym działaniem redukującym emisje CO 2. Inwestycja ta jest stosunkowo tania biorąc pod uwagę prognozowany efekt na poziomie 5% spadku zapotrzebowania na energię elektryczną oraz cieplną funkcjonowania poszczególnych instytucji. Świadomość energetyczną oraz ekologiczną można zapewnić poprzez cykl szkoleń dla wszystkich pracowników administracji publicznej, jednostek organizacyjnych oraz spółek miejskich. Szkolenia powinny zostać przeprowadzone przez wykwalifikowanych trenerów oraz przyjąć formę wykonawczą jako punkt zakresu obowiązków na danym stanowisku. Możliwości redukcji zużycia energii, nowe doświadczenia oraz uzyskiwane efekty powinny być analizowane i cyklicznie ponawiane. Pogłębienie wiedzy poprzez profesjonalne szkolenia powinno następować co 3 lata rozpoczynając od roku 2014. Zadanie IV.2. Kampania edukacyjna Szkoła proekologicznego myślenia Redukcja emisji CO 2 o 187 Mg Koszt: 50 000 zł Grupą docelową zadania należy objąć uczniów oraz nauczycieli wszystkich szkół zlokalizowanych na terenie gminy Bychawa. Nawet najlepsze technologie nie zapewnią spodziewanych efektów ekologicznych bez pogłębienia świadomości użytkowników w tym zakresie. Bodźcem do zmian w zachowaniu konsumentów powinno być ich uświadamianie 99

o korzyściach jakie mogą dzięki temu osiągnąć. Uczniowie, którym wpajane są postawy ekologiczne nie tylko wykorzystują wiedzę podczas pobytu w szkole ale propagują ją w swoich domach i najbliższym otoczeniu. Jednym ze sposobów na wdrożenie tematyki ekologicznej jest jej odpowiednie włączenie do programów nauczania przedmiotów humanistycznych, społecznych a nawet ścisłych poprzez ukierunkowanie treści zadań (np. pod zapoznanie z jednostkami energii). Sukces realizacji zamierzonego celu można również osiągnąć dzięki utworzeniu specjalnych profili nauczania w szkołach ponadgimnazjalnych zlokalizowanych na terenie gminy. Edukacja na tym poziomie powinna obejmować zarówno aspekty ekonomiczne, prawne jak i zajęcia praktyczne (czysto zawodowe) w zakresie poprawy efektywności energetycznej, wykorzystania OZE oraz redukcji CO 2. Skuteczną formą edukacji są wizyty studyjne w miejscach, które realnie skorzystały z szans jakie niesie ze sobą redukcja CO 2. Na etapie wdrażania projektu mogą być to np. wycieczki do instalacji wykorzystujących OZE w regionie. Wraz z realizacją Działań i wytycznych niniejszego dokumentu zajęcia praktyczne mogłyby się odbywać już na terenie nowopowstałej infrastruktury gminy przynosząc zdecydowanie większą skuteczność edukacyjną. Koszty w ramach działania obejmują sfinansowanie wycieczek, materiałów edukacyjnych, urządzeń pomiarowych do określenia uzyskanych efektów ekologicznych. W analizie finansowej należy również uwzględnić dodatki do pensji dla nauczyciela-lidera. Osoba ta powinna być odpowiedzialna za organizację i wdrażanie indywidualnych edukacyjnych projektów w swojej szkole. 3.2.2 Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Działanie nr V Termomodernizacja Redukcja emisji CO 2 od 123 do 136 Mg Koszt: 325 000-345 000zł Zadanie V.1. Budynek siedziby BPK Sp. z o.o. na ul. Rataja Redukcja emisji CO 2 o 70 Mg Koszt: 175 000zł Budynek BPK Sp. z o.o. przy ulicy Rataja 6 jest to budynek z roku 1986, a zatem wybudowany w technologii o zapotrzebowaniu na energię na poziomie 240-260 kwh/m 2. 100

Przy łącznej powierzchni użytkowej budynku równej 395 m 2 zapotrzebowanie na energię cieplną oszacowano na poziomie 98 MWh. Aktualnie komfort cieplny pracowników instytucji jest zaspokajany poprzez spalanie około 40 ton węgla w 2 kotłach typu SKD o mocy grzewczej odpowiednio 90 i 120 kw. Analiza przegród budowlanych oraz konsultacje z zarządcą budynku pozwalają zdefiniować podstawowe czynniki kształtujące niekorzystny bilans energetyczny budynku. Jest to ściana zewnętrzna zbudowana w oparciu o gazobeton o wysokim współczynniku przenikalności cieplnej na poziomie nawet 0,64 W/m 2 /K. Projekt zakłada poprawę tego wskaźnika do poziomu 0,19 W/m 2 /K poprzez docieplenie 393 m 2 ścian materiałem izolacyjnym. Przewiduje się również docieplenie stropu o powierzchni 245 m 2 wełną mineralną. Efektywność kotła zapewni wymiana 49 grzejników (na znacznie efektywniejsze powszechnie dostępne na rynku). Na chwilę obecną przygotowanie ciepłej wody użytkowej następuje w wyniku pracy indywidualnych podgrzewaczy elektrycznych. Łączne zużycie wody na poziomie 295 m 3 pozwala zarekomendować montaż instalacji złożonej z 7 kolektorów słonecznych o standardowych parametrach dostępnych na rynku. Szacuje się, iż przedstawiona modernizacja może zapewnić redukcję zużycia energii a tym samym dwutlenku węgla o 60% Zadanie V.2. Budynek pomieszczeń socjalnych na ul. Pileckiego 37 Opcja A. Redukcja emisji CO 2 54,3 Mg Opcja A. Redukcja emisji CO 2 67,8 Mg Koszt: 150 000 zł Koszt: 170 000 zł Opcja A Budynek administracyjny oczyszczalni ścieków powstał w 1982 r. Ogrzanie 375,3 m 2 nieocieplonego budynku wymaga dostarczenia w skali roku około 32 ton węgla kamiennego. Poprawa efektywności energetycznej będzie możliwa po termomodernizacji obiektu (parametry techniczne przedstawiono w poniżej tabeli). Tabela nr 40. Zakres termomodernizacji podstawowych przegród budynku BPK Sp. z o.o. na ulicy Pileckiego 37 Przegroda Warstwa przegrody d [cm] U=(W/m. K) Ściana nadziemna (I) U=0,94 W/m. K Ściana nadziemna (II) U=0,89 W/m. K tynk cementowo-wapienny 1,5 0,82 cegła kratówka 38 0,44 tynk cementowo-wapienny 1,5 0,82 Zmiana dotyczy docieplenia styropianem grubości 10 cm co zapewni przenikalność całej przegrody do poziomu 0,28 W/m. K tynk cementowo-wapienny 1,5 0,82 mur z betonu kom M600 24 0,30 cegła silikatowa pełna 12 1,00 tynk cementowo-wapienny 1,5 0,82 Zmiana dotyczy docieplenia styropianem grubości 10 cm co zapewni przenikalność całej przegrody do poziomu 0,27 W/m. K 101

Ściana przyziemia stykająca się z gruntem U=0,96 W/m. K Stropodach U=0,98 W/m. K Stolarka okienna U=2,5 W/m. K Stolarka drzwiowa U=2,5 W/m. K tynk cementowo-wapienny 2,0 0,82 mur z cegły ceramicznej 38,0 0,77 rapówka cementowa 2,0 1,00 Zmiana dotyczy docieplenia płytą z poliestru spienionego grubości 6 cm co zapewni przenikalność całej przegrody do poziomu 0,36 W/m. K papa 0,5 - warstwa betonu 3,0 - płyty żelbetowe korytkowe 6,0 - warstwa powietrza 20,0 - niewentylowanego płyty z wełny mineralnej 8,0 0,55 płyty żelbetowe kanałowe 24,0 1,70 Zmiana dotyczy docieplenia granulatem wełny mineralnej grubości 14 cm co zapewni przenikalność całej przegrody do poziomu 0,23 W/m. K 18 sztuk = 1,14m x 1,64; 8 sztuk = 1,14m x 1,14m; 4 sztuk= 1,14m x 0,84m; 7 sztuk= 1,14m x 0,54m Zmiana dotyczy wymianę stolarki okiennej a okna o współczynniku U=1,9 W/m. K 1 sztuka=1,78 x 2,48; 1 sztuka = 1020 x 2,48; 1 sztuka = 1,22 x 2,58 Zmiana dotyczy wymianę stolarki drzwiowej zewnętrznej o materiale na okna o współczynniku U=1,9 W/m. K źródło: Projekt Budowlano-Wykonawczy Budynku Administracyjnego Fot. nr 1. Budynek administracyjny oczyszczalni ścieków źródło: BPK Sp. z o.o. Projekt przewiduje również wymianę dotychczasowego kotła grzewczego typu SKD-8,0 o mocy 80 kw na kocioł z planikiem olejowym o mocy 34 kw. Projektowana kotłownia niskotemperaturowa 80/60 C powinna pełnić funkcję zarówno c.o. jak i c.w.u. Gazyfikacja gminy zaplanowana na rok 2017 stwarza duży potencjał redukcji CO 2, dlatego przy wyborze nowego kotła należy kierować się również deklarowaną przez producenta łatwą zmianą palnika na gaz ziemny. Praca kotłowni powinna być w pełni automatycznie sterowana za pomocą elektronicznego regulatora umieszczonego na kotle. Łączne zużycie wody na poziomie 295 m 3 wymaga zamontowania instalacji złożonej z 5 kolektorów słonecznych o standardowych parametrach dostępnych na rynku. Szacuje się, iż przedstawiona modernizacja może zapewnić redukcję zużycia energii a tym samym dwutlenku węgla o 60%. Opcja B Wariant ten przewiduje przedsięwzięcia przedstawione w opcji A ze zmianą źródła ciepła na pompę z gruntowym poziomym wymiennikiem. 102

Działanie nr VI. Wykorzystanie OZE Redukcja emisji CO 2 o 217 Mg Koszt: 400 000 zł Zadanie VI.1. Wykorzystanie ciepła resztkowego Redukcja emisji CO 2 o 164 Mg Koszt: 300 000 zł Infrastruktura oczyszczalni ścieków pozwala zastosować szereg działań inwestycyjnych redukujących jej niekorzystny wpływ na otoczenie. Projekt rekomenduje montaż instalacji odzyskującej energię cieplną zawartą w oczyszczonych ściekach. Analiza linii technologicznej daje podstawę zasadności zastosowania instalacji pompy ciepła, której dolne źródło stanowić będzie komora kontaktowa zlokalizowana przy ujściu oczyszczonych ścieków. Komora zdolna zmagazynować 660 m 3 /dobę oczyszczonych ścieków o średniej temperaturze 5 C pozwala zamontować pompę ciepła o mocy 160 kw. Fot. nr 2,3. Komora kontaktowa jako dolne źródło pompy ciepła źródło: BPK Sp. z o.o. Pozyskaną energię cieplną można wykorzystać do następujących równolegle przebiegających procesów technologicznych.: 1. Ogrzewanie budynku BPK Sp. z o.o. na ulicy Pileckiego 37. Dotychczasowa technologia produkcji ciepła oparta na spalaniu węgla w wyeksploatowanym kotle grzewczym przyczynia się do emisji 90 Mg CO 2. Komfort cieplny użytkownikom budynku zapewni dostarczenie ciepła resztkowego o mocy 34 kw. 2. Stabilizacja pracy Otwartych Komór Fermentacyjnych. W komorach OBF zachodzi proces fermentacji, w wyniku którego ulega rozkładowi około 50% związków organicznych. W obrębie infrastruktury oczyszczalni ścieków znajdują się dwa otwarte zbiorniki komory fermentacyjnej o następujących parametrach: typ WKFO 18/7,2 pojemność czynna V=1750 m 3 ; średnica D=18,0 m; wysokość ściany bocznej H=7,2 m; 103

wysokość całkowita H=7,8 m; powierzchnia jednej komory F=254m2; czas fermentacji Tf=120 dni, czas magazynowania Tm=120dni; cykl mieszania zawartości~ t=18godz/dobę - osad doprowadzany jest systemem pompowym, cykl pracy komór jest przemienny, Fot. nr 4,5. Otwarty zbiornik komory fermentacyjnej źródło: BPK Sp. z o.o. Proces fermentacji przebiega sprawnie w ustabilizowanej stałej temperaturze około 33 C, natomiast całkowicie zanika w temperaturze poniżej 7 C (co ma miejsce na terenie oczyszczalni w Bychawie). Bezpośredni kontakt ze środowiskiem OBF emituje do atmosfery zanieczyszczenia a sam proces rozkładu wymaga zwiększonych nakładów energetycznych. W celu zapewnienia optymalnej, ustabilizowanej pracy komór fermentacyjnych oraz zminimalizowania ich wpływu na środowisko rekomenduje się hermetyzację zbiorników, ich zadaszenie, docieplenie ścian oraz doprowadzenie sieci grzewczej opartej na energii pozyskanej z pompy ciepła. Sumarycznie, wliczając również straty ciepła w komorach szacowane na około 8kW, zapotrzebowanie na moc instalacji objętej projektem wymaga zapewnienia 140 kw mocy. Tym samym nadwyżka w doborze pompy o mocy 160 kw zapewni jej sprawną pracę również w okresach intensywnego napływu ścieków. Reasumując, budowa instalacji wykorzystującej ciepło resztkowe spowoduje: -wyłączenie jednego zbiornika OBF, -zmniejszenie czasu zatrzymania osadu w zbiornikach OBF (z obecnych 120 do 21 dni), -zapewni stabilną pracę w okresach z temp. zewnętrzną poniżej 7 C, -zmniejszy ilość przefermentowanego osadu. Niezbędne jest sporządzenie dokładnego projektu technologicznego dla tej konkretnej oczyszczalni w celu dokładnego dobrania typu pompy i instalacji ją zasilającej. Szacunkowo koszt wykonania pełnego zakresu instalacji oscyluje w granicach 300 000 zł. 104

Tabela nr 41. Szacowane koszty budowy instalacji Zakres zadania Przewidywane koszty Pompa i oprzyrządowanie 200 000,- PLN Wymiennik 15 000,- 25 000,- PLN Montaż i automatyka 45 000,- 60 000 PLN Adaptacja pomieszczenia pompy ciepła 20 000,- 30 000,-PLN Przykrycie Komór Fermentacyjnych (2 szt) 30 000.PLN Wykonanie instalacji dogrzewającej WKFy 20 000,- PLN Wykonanie instalacji grzewczej do budynku administracyjnego 60 000,- 90 000,-PLN Łączne koszty modernizacji 187 000-322 000,-PLN źródło: opracowanie własne Zadanie VI.2 Zespół turbin wodnych Redukcja emisji CO 2 53 Mg Koszt: 100 000 zł Przy analizowaniu przedsięwzięć związanych z Małymi Elektrowniami Wodnymi (MEW) należy mieć na uwadze Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. z 2010 Nr 213 poz. 1397), według którego ww. działania są klasyfikowane zgodnie z 3 ust. 1 pkt 66 lit. a i d jako budowle piętrzące wodę niewymienione w 2 ust. 1 pkt. 35 i 36 na wysokość nie mniejszą niż jeden metr. Potencjał hydroenergetyczny rzek zależy on od dwóch parametrów fizycznych tj. przepływu jednostkowego rzeki oraz spadku lustra wody. Iloczyn tych dwóch parametrów pomnożony przez wartość przyciągania ziemskiego daje wynik, który powszechnie nazywany jest potencjałem teoretycznym. Wykres nr 25. Nomogram doboru mocy turbin źródło: Małe Elektrownie Wodne dr inż. Filip Moskal Instytut Ochrony środowiska i Procesów Ochrony Środowiska Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie 105

Po przeanalizowaniu sytuacji hydrologicznej oraz lokalizacji obiektów Oczyszczalni ścieków w Bychawie, realne wydaje się zainstalowanie 3 małych elektrowni wodnych wykorzystujących zarówno potencjał samej rzeki Kosarzewki jak i specyficzne usytuowanie oczyszczalni ścieków w Bychawie. Turbina nr 1- Wylot z oczyszczalni Wylot ścieków z oczyszczalni w Bychawie usytuowany jest na wysokości 18 m ponad lustrem rzeki Kosarzewki. Wielkość wypływu ścieków wynosi w tym miejscu 30 m³/h. Po wstępnej analizie zasadność inwestycji zapewni praca turbiny o mocy 1,5 kw. Turbina nr 2 i 3 wykorzystująca energię rzeki Kosarzewka Projekt rekomenduje utworzenie dwóch Mikro Elektrowni Wodnych na rzece Kosarzewka. Dobór optymalnej infrastruktury oparto na danych o przepływie i spadku zawartych w opracowaniu Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lublinie w rejonie miasta Bychawa. Po wstępnej analizie zasadność inwestycji zapewni praca turbiny o mocy 3,8 kw każda. Łącznie MEW są w stanie wyprodukować około 54 MWh energii elektrycznej. Należy rozpatrzyć możliwość wykorzystania tej energii do celów technologicznych pobliskiej oczyszczalni i jej administracyjnego zaplecza. Przedstawiony wariant ocenia się jako optymalny z uwagi na niewielką ingerencję w środowisko a jego realizacja będzie miała małoznaczące negatywne skutki na środowisko, natomiast z pewnością przyczyni się do propagowania proekologicznych rozwiązań wśród mieszkańców gminy Bychawa. Będzie miała ogromne znaczenie edukacyjne i proekologiczne. Koszty MEW w 75% zależą od specyfiki terenu. Wysokie są koszty początkowe, jednak budowle i urządzenia wodne mogą służyć nawet powyżej 50 lat. Natomiast bardzo niskie są koszty pracy i konserwacji. Zwykle wystarcza jeden niepełno etatowy pracownik. Zazwyczaj okresowa konserwacja podstawowych urządzeń, zlecana jest na zewnątrz. Typowy przedział kosztów inwestycyjnych to wydatek około : 5 000 PLN do 18 000 PLN za kw mocy zainstalowanej. 106

Działanie nr VII. Poprawa efektywności energetycznej energochłonnych urządzeń Redukcja emisji CO 2 o 272 Mg Koszt: 517 000 zł Zadanie VII.1. Modernizacja pomp infrastruktury wodociągowej gminy Redukcja emisji CO 2 o 135,91 Mg Koszt: 62 000 zł Funkcjonowanie systemu poboru oraz dystrybucji wody użytkowej dla mieszkańców gminy oparte jest na 13 pompach głębinowych o łącznej mocy 186 kw. Praca tych urządzeń wymaga dostarczenia około 373 MWh energii elektrycznej rocznie. Najstarsze z tych urządzeń stanowią nie tylko poważne obciążenie energetyczne gminy ale również poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa dostaw wody. Plan przewiduje wymianę tych urządzeń na efektywniejsze energetycznie, co przyczyni się do zmniejszenia zapotrzebowania na energię elektryczną a tym samym zmniejszenie emisji CO 2. Wybór odpowiednich urządzeń powinien uwzględniać przede wszystkim najkorzystniejszy stosunek wykorzystanej energii do pobrania wody [kwh/m 3 ] ale również trwałość tych urządzeń. Zła jakość wody surowej powoduje jej agresywne działanie na urządzenia pompowe. Tym samym dokumentacja przetargowa na tego typu urządzenia powinna uwzględniać ten problem poprzez wysokie wymogi techniczne zabezpieczeń stalą nierdzewną. Tabela nr 42. Charakterystyka energochłonnej infrastruktury wodociągowej Lokalizacja Zużycie energii na stacji [kwh] Typ pomp/urządzeń Moc wszystkich pomp [kw] Typ pomp do wymiany Redukcja na lokalizacji [Mg CO2] Proponowany typ nowych pomp Wstępny koszt modernizacji [zł] Razem modernizacja Bychawa (ul. Rataja ujęcie +hydrofornia) Trzy pompy głębinowe:gc.6.0 1, N=7,5kW, N=15kW, N=11kW GC.6.01 N=15 kw, N=11 kw GC.6.01 z silnikiem 7,5kW Gałęzów Kolonia Druga (ujęcie+ hydrofornia) Wola Duża Kolonia (ujęcie wody) Stara Wieś (ujęcie wody) Zaraszów (ujęcie wody) 170873 98304 27885 28121 37901 2 p. głębinowe GC.5.06, N=22kW, 4 p. hydroforowe typu 65PJM230, N=15kW Pompa głębinowa GC.2.06+SGMf18/f Pompa głębinowa GC.3.05+SGMf18/f Dwie pompy głębinowe: GBA.2.10+SMV6 5,5kW GBO5B+SGMf18d 15kW 33,5 104 15 13 20,5 GC.5.06 N=22 kw GC.2.06+SGMf18/f GC.3.05+SGMf18/f GBO5B+SGMf18d 77,80 24,55 11,34 8,94 13,28 Razem redukcja 135,91 Mg CO2 SP300-10 z silnikiem 18,5kW źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. SP150-13 z silnikiem 11KW SP230/8C z silnikiem 11kW GBA.2.10 z silnikiem 5,5KW 18000 20000 8500 8000 7500 62 000,00 zł 107

Zadanie VII.2 Budowa zbiornika retencyjnego Redukcja emisji CO 2 o 71 Mg Koszt: 85 000 zł W ramach zadania przewidziano utworzenie zbiornika wyrównawczego przed istniejącą infrastrukturą technologiczną oczyszczalni. Jego zadaniem będzie ilościowe ustabilizowanie napływu ścieków w określonym przedziale czasu oraz jakościowe wyrównanie stężeń zanieczyszczeń ścieków przed ich biologicznym oczyszczeniem. Na chwilę obecną proces ten bowiem jest nieregularny (przedstawiono to na poniższym diagramie aparatury monitorującej pracę oczyszczalni). Wykres nr 26. Dobowa zmiana wielkości napływu ścieków do piaskownika źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Nieregularna zmiana dopływu ścieków powoduje nierównomierne obciążenie energochłonnej instalacji pracującej według poziomu 2300m 3 /dobę. Zbiornik retencyjny o pojemności 100 m 3 w miejscu wyeksploatowanego piaskownika - przy zbiorniku technicznym spowoduje równomierne dobowe obciążenie pracą urządzeń. W wyniku przeprowadzonej modernizacji nastąpi znaczne obniżenie zużycia energii elektrycznej poprzez ograniczenie zapotrzebowania na infrastrukturę służącą oczyszczeniu ścieków: 1. Wyłączenie 1 sztuki osadnika wstępnego wraz z energochłonnym zgarniaczem elektrycznym o mocy 1,1 kw 2. Wyłączenie 1 komory denitryfikacyjnej wraz z energochłonnym mieszadłem o mocy 2,2 kw 3. Zmiana zapotrzebowania na dmuchawy w układzie napowietrzania. Jednym z podstawowych procesów technologicznych podczas oczyszczania ścieków jest ich napowietrzanie. Tlen doprowadzany mikroorganizmom stanowi ich naturalną 108

energię do rozkładu zanieczyszczeń oraz utrzymuje osad w stanie zawieszania. Jednocześnie właściwe napowietrzanie zmniejsza ogólne koszty oczyszczania ścieków, które stanowią ok. 60% całkowitych kosztów eksploatacji oczyszczalni ścieków. Błędy projektowe w tym zakresie są przyczyną nieracjonalnego wykorzystania energii końcowej. Napowietrzanie komór tlenowych realizowane jest za pomocą sprzężonego powietrza wytwarzanego przez stacje dmuchaw, których moc jest znacznie przeszacowana. W pracy ciągłej wykorzystywana jest bowiem jedna dmuchawa o mocy 18 kw. Tymczasem taka moc powinna zostać wykorzystywana jedynie w okresach najwyższego zapotrzebowania. W wyniku niewłaściwej sterowności urządzenia, zarządca nie jest w stanie dostosować liczby dmuchaw do rzeczywistego poziomu napływu ścieków. Opisany system sterowania pracy urządzeń oczyszczalni ścieków, stosowany w praktyce, jest nieoptymalny zarówno ze względu na ilość pobieranej energii elektrycznej jak i realnych potrzeb użytkownika. Zakłada się, iż standardowe utrzymanie odpowiedniej ilości tlenu na poziomie od 2 g/m3 w komorze może zostać zapewnione już dzięki pracy 1 dmuchawy o mocy 11 kw. Przesterowanie urządzenia poprzez wdrożenie optymalnych algorytmów w panelu sterowania umożliwi zastosowanie jedynie wybranych przetworników wielkości procesu, co zapewni elastyczność oraz minimalizację kosztów eksploatacji oczyszczalni ścieków. Fot. nr 6. Przeszacowana instalacja układu dmuchaw napowietrzania źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. 4. Ustabilizowanie pracy pompy ciepła 5. Usprawnienie pracy turbiny wodnej nr 1 rekomendowanej w projekcie. 109

Ryc. nr 5. Schemat oczyszczalni wraz z przewidywanym wyłączeniem poszczególnych urządzeń źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Zadanie VII.3 Modernizacja awaryjnego źródła zasilania Redukcja emisji CO 2 o 2,28 Mg Koszt: 70 000 zł Technologiczny proces oczyszczania ścieków jest procesem ciągłym, wymagającym stałego dostępu energii elektrycznej. Awaria systemu przy naporze nowych m 3 ścieków w krótkim czasie może spowodować spustoszenie środowiska. Aby zapobiegać tego typu sytuacjom w ramach BPK Sp. z o.o. funkcjonują 2 energochłonne agregaty prądotwórcze. Są to urządzenia wieloletnie, zasilane wysokoemisyjnym olejem napędowym, których praca wiąże się z emisją około 5,9Mg CO 2 rocznie. Niniejszy dokument rekomenduje wymianę eksploatowanego sprzętu na efektywniejszy energetycznie. Tabela nr 43. Awaryjne źródła zasilania w BPK Sp. z o.o. Lokalizacja Agregat prądotwórczy przy ujęciu wody w Bychawie Agregat prądotwórczy przy oczyszczalni ścieków Moc 44kW 100 KW Zużycie oleju opałowego 900 litrów 1500 litrów Nazwa urządzenia X324 E1-EL silnik PZL WOLA typ 56ZPPd 680/141/17 Emisja CO2 2,21Mg 3,49Mg Redukcja CO2 0,88 Mg 1,4Mg Koszt 35 000 zł 85 000 zł 110

Fot. nr 7. Silnik PZL WOLA źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. Zadanie VII.4 Modernizacja sieci kanalizacyjnej Redukcja emisji CO 2 59 Mg Koszt: 100 000 zł Podstawowym elementem kanalizacji są układy sieci przewodów, ich koszt stanowi 80-90% kosztów całego systemu. Z tego powodu sieci te powinny charakteryzować się dużą niezawodnością i niskimi kosztami eksploatacyjnymi. Przestarzała technologia infrastruktury sieci kanalizacyjnej oraz jej długoletnia eksploatacja wpływa na wzrost kosztów oczyszczenia 1m 3 ścieków. W efekcie nieszczelna kanalizacja odbiera i odprowadza dodatkowe ilości wód, tym samym przeciążając oczyszczalnie. Nieszczelna kanalizacja ściekowa stanowi potencjalne zagrożenie dla wód gruntowych na długości około 2 km wzdłuż ulic Podzamcze-Pileckiego-Zamkowa. Fot.nr 8,9. Nieszczelna studnia kanalizacyjna na odcinku sieci kanalizacyjnej Bychawa źródło: Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. 111

Oprogramowanie oczyszczalni ścieków pozwala w sposób jasny zasygnalizować ten problem rejestrując znaczne zróżnicowanie napływu ścieków w pełni zależnego od warunków atmosferycznych (np. wiosenne roztopy). W okresach letnich, bez długotrwałych opadów średni napływ ścieków wynosi około 500-650m 3 /dobę, podczas długotrwałych opadów - 1700m 3 /dobę. Wykres nr 27. Zmiana wielkości napływu ścieków zgodnie z warunkami pogodowymi (okres dni pogodnych oraz dni deszczowych) źródło: oprogramowanie SCADA Adroit Powyższa sytuacja w sposób bezpośredni wpływa na zużycie energii elektrycznej przeznaczanej tak naprawdę na oczyszczanie wód opadowych. Niniejszy projekt rekomenduje modernizację sieci kanalizacji, co w konsekwencji doprowadzi do zmniejszenia ilości napływających ścieków a tym samym redukcji energii wykorzystanej w tym celu. Modernizacja powinna nastąpić w sposób bezinwazyjny np. metodą sliplining (ang. slippoślizg, lining-wykładzina). Polega ona na wprowadzeniu nowej rury PE o mniejszej 112

średnicy do środka istniejącej rury. Jest to jedna z najtańszych (cena nawet o 70% niższa od tradycyjnej technologii) i najprostszych metod renowacji. Zaletą tej technologii jest wyeliminowanie procesu odkopywania kanałów ściekowych w celu ich uszczelnienia, a więc i związanej z tym degradacji dotychczasowej nawierzchni lub terenów zielonych. W celu wyeliminowania ewentualnych zagrożeń nowych przecieków należy również przeprowadzić badanie nieinwazyjne pozostałych odcinków rur zgodnie z wytycznymi zarządcy. Podczas renowacji wybrany odcinek kanalizacji ściekowej czyści się mechanicznie, po czym wprowadza się zastępczy kanał ściekowy o średnicy mniejszej od przekroju uszkodzonej rury kanalizacyjnej. W wyniku przeprowadzenia działania zakłada się zmianę zapotrzebowania na energię wykorzystywaną do procesów oczyszczania ścieków nawet o 24% czyli o 58,25 MWh. Tym samym nastąpi redukcja emisji dwutlenku węgla o 57,32 Mg. Zadanie VII.5 Redukcja uwodnionego osadu Redukcja emisji CO 2 3,2 Mg Koszt: 300 000 zł Oczyszczalnia ścieków w Bychawie jak większość tego typu obiektów w Polsce boryka się z nieuregulowaną gospodarką osadową. W skali roku powstaje około 280 ton osadu który, w formie uwodnionej jest transportowany do oddalonej o 75 km Cementowni Chełm. Proces ten z punktu widzenia ekologicznego w wyniku eksploatacji paliw transportowych generuje w skali roku około 2,5 Mg CO 2. Wraz z rozwojem sieci kanalizacyjnej, przy wzroście napływu ścieków, problem ten może się znacznie pogłębić. W celu minimalizacji emisji gazów cieplarnianych generowanych przez transport osadu ściekowego w niniejszym projekcie przewidziano budowę zautomatyzowanej suszarni solarnej. Suszenie osadów słońcem to aktualnie najtańszy sposób pozbycia się wody z osadów. Z badań ITC PW wynika, że w polskich warunkach klimatycznych w suszarni słonecznej można odparować w ciągu roku do 850 kg wody z 1 m² powierzchni instalacji. Oznacza to, że dla wysuszenia osadu powstałego w Oczyszczalni Ścieków w Bychawie potrzeba szklarni o powierzchni co najmniej 300m 2. Obiekt ten wykonany jest najczęściej z konstrukcji stalowej, pokryty jednokomorową płytą poliwęglanową o współczynniku przenikania ciepła wynoszącym 3,3 W/m 2 K oraz przepuszczalności światła słonecznego 86%. Praca instalacji polega na absorbcji promieni słonecznych do złoża suszonych osadów powodując ich ogrzanie. Efekt cieplarniany powstający w szklarni wyzwala znaczne ilości energii, która jest wykorzystana do intensyfikacji procesu odparowywania wody. 113

Dodatkowo, posadzka suszarni może być podgrzewana ciepłem uzyskanym w wyniku pracy pompy ciepła lub układu kogeneracyjnego. W ramach infrastruktury suszarni przewiduje się mechaniczny przegarniacz zapewniający mieszanie i napowietrzanie osadów, co w konsekwencji przyspiesza proces suszenia. Szacuje się, iż w wyniku montażu instalacji suszenia osadu dojdzie do redukcji emisji gazów cieplarnianych o 1,5 Mg. 3.2.3 Obiekty usługowo-użytkowe Działanie nr VIII Poprawa efektywności energetycznej budynków Redukcja emisji CO 2 od 212 do 323 Mg Koszt: 2 237 000-2 462 000 zł Realizacja działań w sektorze obiektów usługowo- użytkowych jest w ograniczonym stopniu uzależniona od władz Urzędu Miejskiego. Instytucje te ponadto mają różnych zarządców, co w ogólnym bilansie wpływa na złożoność i wysokie ryzyko realizacji celu szczegółowego niniejszego projektu. Instytucje, które wyrażają chęć współpracy na rzecz poprawy efektywności energetycznej należy wpierać w podjęciu zdecydowanych kroków inwestycyjnych. Zakres prac powinien obejmować modernizację infrastruktury wykorzystywanej do produkcji energii jak i docieplenie przegród. W wyniku przeprowadzonych konsultacji z zarządcami tych instytucji nie tylko określono poziom emisji dwutlenku węgla ale również uzgodniono listę niezbędnych prac proekologicznych. Rekomenduje się wsparcie finansowe ze źródeł zewnętrznych dla instytucji współpracujących z UM Bychawa w zakresie przedstawionym w tabeli nr 44. 114

VIII.2 VIII.1 Zadanie Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 Tabela nr 44 Zadania redukujące emisję CO 2 w obrębie działania VIII sektora usługowo-użytkowego Obiekt Przedsięwzięcie Uwagi Emisja [Mg CO2] Redukcja [Mg CO2] Koszt [zł] Dom Opieki im. św. Brata Alberta w Bychawie Wymiana źródła ogrzewania oraz montaż instalacji solarnej do c.w.u. Wysoka emisja dwutlenku węgla w budynku Domu Opieki jest spowodowana przede wszystkim spalaniem paliwa węglowego w wyeksploatowanych piecach grzewczych. Przygotowanie ciepłej wody użytkowej dla 13 pensjonariuszy oraz 3 pracowników tej instytucji odbywa się na energochłonnych podgrzewaczach elektrycznych. Projekt zakłada poprawę efektywności energetycznej poprzez montaż 6 kolektorów słonecznych oraz zamianę źródła ciepła na kocioł olejowy z alternatywą na palnik gazowy. 39,90 15,96 45 000 Komenda Miejska PSP w Lublinie złożyła wniosek o dofinansowanie przedsięwzięć w ramach II konkursu programu priorytetowego pt. System Zielonych Inwestycji (GIS); Część 5 Zarządzanie energią w budynkach wybranych podmiotów sektora finansów publicznych. Według zbiorczego zestawienia oceny stanu istniejącego Komenda budynku zawartego w audycie energetycznym należy podjąć działania inwestycyjne: Miejska Państwowej Straży Pożarnej Termomodernizacja budynku Docieplenie przegród zewnętrznych- Modernizacja polegająca na zastosowaniu materiału termoizolacyjnego ma na celu poprawę wartości współczynnika przenikania ciepła U W/m2K:wynoszącym obecnie dla ściany zewnętrznej 1,428 i dla stropodachu 1,07. Inwestycja zapewni osiągnięcie oporu cieplnego dla ścian R>=4 33,46 15,06 174 060 w Bychawie m2k/w oraz dla stropodachu 4,5 m 2 K/W. Wymianę stolarki okiennej- Projekt rekomenduje wymianę okien nie spełniających aktualnych norm ochrony cieplnej budynku (aktualnie U=5,6W/m2K), oraz 4 sztuk bram drewnianych nieizolowanych termicznie o aktualnie określonym współczynniku U=5,1W/m2K 115

VIII.7 VIII.6 VIII.5 VIII.4 VIII.3 Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 Wskaźnik efektywności wykorzystania paliw ulega znacznym wahaniom przede wszystkim w obrębie budynku internatu. Budynek o powierzchni użytkowej 1137,6 m 2 i kubaturze 4491m 3 wymaga kompleksowej modernizacji ze szczególnym uwzględnieniem ścian zewnętrznych wykonanych z kamienia. Straty ciepła są generowane również poprzez stolarkę okienną, na którą składa się 60 wysoce nieszczelnych okien pochodzących z 1991 r. Zespół Szkół Zawodowych nr 1 w Bychawie Termomodernizacja budynku wraz z montażem kolektorów słonecznych Najistotniejszym problemem, z którym boryka się zarówno szkoła jak i internat jest nieszczelna, energochłonna połać dachowa, która powoduje straty materialne w budynku podczas opadów deszczu lub śniegu. Energia powstała w wyniku spalania oleju grzewczego jest wykorzystywana na przygotowanie c.w.u. na potrzeby funkcjonowania warsztatu oraz dla 35 osób zamieszkujących internat. Natomiast c.w.u. w szkole dla około 240 uczniów jest przygotowywana przez podgrzewacze elektryczne. Zarówno stan połaci dachu jak i inne potrzeby 222,49 133,49 1 500 000 instytucji skłaniają do podjęcia kroków inwestycyjnych na rzecz produkcji energii cieplnej przy wykorzystaniu kolektorów słonecznych. W analizie doboru powierzchni kolektorów należy uwzględnić zapotrzebowanie roczne na energię do tych celów na poziomie około 53 MWh dla budynku internatu oraz 91 MWh budynku szkoły. Aby pokryć zapotrzebowanie na c.w.u. należy zamontować kolektory o łącznej powierzchni 120 m 2. Biorąc pod uwagę zużycie wody w Szpitalu oraz oddziale ratunkowym ZOZ na poziomie 6500l/dobę Kompleks budynków SP ZOZ Bychawa Montaż kolektorów słonecznych Montaż paneli fotowoltaicznych oszacowano zużycie energii na ten cel na poziomie 128 MWh. Produkcję tej wielkości zapewni montaż 98 kolektorów. Biorąc pod uwagę powierzchnię 1 kolektora oraz zacienienie instalacji szacuje się, że na zagospodarowanie całej instalacji należy przeznaczyć około 200 m 2. Kompleks budynków o niemal płaskiej połaci dachu nawet po zagospodarowaniu jej pod produkcję energii cieplnej może stanowić potencjał do produkcji energii elektrycznej. Na pozostałych 500 m 2 połaci można bowiem zamontować dodatkowe 30kWp paneli fotowoltaicznych. Instalacja ta w skali roku mogłaby wyprodukować 704,7 35,71 205 000 155 430 000 około 31,5 MWh co stanowi około 9,8% zapotrzebowania na energię elektryczną budynku. Poradnia Termomodernizacja Straty energii generowane są przez ściany o niekorzystnym współczynniku przenikania ciepła. Instytucja boryka Psychologiczno- Pedagogiczna w budynku oraz montaż kolektorów się ponadto z wyeksploatowaną połacią dachu złożoną w całości z eternitu. Roczne zużycie wody w tej instytucji pozwala zarekomendować instalację opartą na 2 kolektorach, które w skali roku są w stanie pokryć 16,38 10 227 500 Bychawie słonecznych zapotrzebowanie na energię do przygotowania c.w.u. wynoszące 5,4 kwh/dobę. Państwowy Dom Dziecka Montaż kolektorów słonecznych Roczne zużycie wody w tej instytucji pozwala zarekomendować instalację opartą na 28 kolektorach, które w skali roku są w stanie pokryć zapotrzebowanie na energię do przygotowania c.w.u. wynoszące 54 kwh/dobę. 16,38 5,5 85 000 źródło: opracowanie własne Razem 1033,31 215 2 237 000 116

Budynki powstałe w latach 1971-1989 Budynki wybudowane do 1970 r. Liczba budynków poddanych modernizacji [szt] Emisja budynków [MgCO2] Redukcja CO2 [Mg] koszt inwestycji [zł] koszt inwestycji z dofinansowaniem [zł] dofinansowanie poniesione przez gminę [zł] Strategiczny plan działań na rzecz ograniczenia emisji CO 2 w gminie Bychawa do roku 2020 3.2.4 Budynki mieszkalne Działanie nr IX Poprawa efektywności energetycznej budynków Redukcja emisji CO 2 od 3 223 do 3745 Mg Koszt: 22 690 000 do 23 780 000 zł Zadanie nr IX.1 Termomodernizacja budynków mieszkalnych Redukcja emisji CO 2 o 721 Mg Koszt: 8 400 000 zł Budynki mieszkalne wybudowane po 1989 r. odznaczają się wysokim przeciętnym sezonowym zapotrzebowaniem ciepła na ogrzewanie wynoszącym nawet 300 kwh(m 2 /rok). Zależność ta stanowi poważne źródło nieefektywnego wykorzystania dostarczonych paliw oraz związaną z tym emisją zanieczyszczeń podczas spalania węgla. W zadaniu przedstawiono prognozowane zainteresowanie właścicieli tych budynków inwestycjami termomodernizacyjnymi oraz związane z tym korzyści energetyczno-ekologiczne. Zadanie uwzględnia ponadto analizę kosztów poniesionych przez inwestorów oraz proponowane wsparcie przez gminę, bądź ze środków zewnętrznych. Specyfika poszczególnych zakresów modernizacji została przedstawiona w poniższej tabeli. Tabela nr 45. Charakterystyka prognozowanych opcji przebiegu realizacji zadania nr IX.1 Modernizacja Opcja 1 przegród oraz okien 20 135,3 47,4 700 000 560 000 140 000 okien 20 135,3 20,3 140 000 112 000 28 000 Opcja 2 przegród oraz okien 40 270,6 94,7 1 400 000 1 120 000 280 000 okien 40 270,6 40,6 280 000 224 000 56 000 Opcja 3 przegród oraz okien 60 405,9 142,1 2 100 000 1 680 000 420 000 okien 60 405,9 60,9 420 000 336 000 84 000 Opcja 4 przegród oraz okien 80 541,2 189,4 2 800 000 2 240 000 560 000 okien 80 541,2 81,2 560 000 448 000 112 000 Opcja 5 przegród oraz okien 100 676,5 236,8 3 500 000 2 800 000 700 000 okien 100 676,5 101,5 700 000 560 000 140 000 Opcja 1 przegród oraz okien 20 153 54 700 000 560 000 140 000 okien 20 153 23,0 140 000 126 000 28 000 Opcja 2 przegród oraz okien 40 306,5 107,3 1 400 000 1 120 000 280 000 okien 40 306,5 46,0 280 000 252 000 56 000 Opcja 3 przegród oraz okien 60 459,8 160,9 2 100 000 1 680 000 420 000 okien 60 459,8 69,0 420 000 378 000 84 000 Opcja 4 przegród oraz okien 80 613,1 214,6 2 800 000 2 240 000 560 000 okien 80 613,1 92,0 560 000 504 000 112 000 Opcja 5 przegród oraz okien 100 766,4 268,2 3 500 000 2 800 000 700 000 okien 100 766,4 115,0 700 000 630 000 140 000 źródło: opracowanie własne Opcja 1 powyższej analizy obejmuje znikome zainteresowanie mieszkańców inwestycją w ocieplenie przegród i wymianę okien- zabiegi te będą realizowane jedynie w 117

przypadkach poprawy techniczno-wizualnej najbardziej zaniedbanych budynków. Opcja 3 przewiduje realizację inwestycji na dotychczasowym poziomie (bez wsparcia finansowego ze środków zewnętrznych dla poszczególnych inwestorów). Liczba budynków poddanych modernizacji w Opcji 5 zakłada natomiast znaczne zainteresowanie przez mieszkańców poprawą efektywności energetycznej swoich mieszkań przy wsparciu finansowym ze środków zewnętrznych na poziomie 20%. W opcji tej nastąpi redukcja emisji CO 2 generowana przez te budynki łącznie o 505 Mg. Opcje 2 i 4 stanowią opcje pośrednie. Zadanie nr IX.2 Zwolnienia z podatku od nieruchomości dla obiektów poddawanych termomodernizacji Redukcja emisji CO 2 o 72,14 Mg Koszt: 17 141,52 zł Realizacja celu głównego będzie możliwa przy wsparciu władz lokalnych poprzez szereg ulg i zwolnień, wsparcie prawne oraz finansowe dla podmiotów prywatnych zainteresowanych redukcją emisji dwutlenku węgla w swoich mieszkaniach. Zakres pomocy spowoduje pozytywne efekty, stymulujące rozwój lokalnej gospodarki w znacznym stopniu przyczyniając się do podnoszenia jakości życia mieszkańców czy nawet tworzenia nowych miejsc pracy. Wszystkie małoskalowe inwestycje powinny mieć na celu osiągnięcie przez poszczególne budynki wymagań izolacyjności cieplnej zgodnej z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Tabela nr 46. Wymagana przenikalność cieplna U przegród budowlanych Lp Rodzaj przegrody i temperatura w pomieszczeniu Uk(max) [W/(m2.K)] Ściany zewnętrzne (stykające się z powietrzem zewnętrznym): a) przy ti>16 C 1 -o budowie warstwowej z izolacją z materiału w współczynniku przewodzenia ciepła λ 0,05W/(m. K) -pozostałe b) przy ti 16 C (niezależnie od rodzaju ściany) 0,30 0,50 0,80 2 Ściany piwnic nie ogrzewanych bez wymagań 3 Stropodachy i stropy pod nieogrzewanymi poddaszami lub nad przejazdami: a) przy ti>16 C b) przy 8 C <ti 16 C 0,30 0,50 4 Stropy nad piwnicami nieogrzewanymi i zamkniętymi przestrzeniami podpodłogowymi 0,60 5 Stropy na piwnicami ogrzewanymi bez wymagań 6 Ściany wewnętrzne oddzielające pomieszczenia ogrzewane od nieogrzewanego 1,00 źródło: Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r 118

Zadanie polega na podjęciu stosownych uchwał umożliwiających zwolnienie z podatku od nieruchomości na okres 6 lat. Zadanie powinno w pierwszej kolejności faworyzować modernizację budownictwa najstarszego tj. powyżej 35 lat o najwyższym współczynniku zużycia energii na 1m 2. Termomodernizacja obiektów młodszych przynosi mniejsze zyski energetyczne, tym samym ich wsparcie powinno być adekwatnie mniejsze. Szacuje się, iż do 2020 r zadanie obejmie około 400 budynków, co wiąże się z redukcją CO 2 o 72 Mg. Tabela nr 47. Wytyczne do realizacji zadania nr IX.2 Wiek budynków Budynki zmodernizowane Rodzaj modernizacji Redukcja Zwolnienie z podatku od nieruchomości Koszt poniesiony przez gminę [szt.] Emisja [MgCO 2 ] [MgCO2] [%] [zł] do 1970 r 100 676,46 ocieplenie przegród, wymiana stolarki okiennej 23,68 100% 4 628,74 100 676,46 wymiana stolarki okiennej 10,15 80% 3 702,99 ocieplenie przegród, od 1970 do 1989 100 8 989,59 wymiana stolarki okiennej 26,82 80% 5 034,17 100 8 989,59 wymiana stolarki okiennej 11,50 60% 3 775,63 źródło: opracowanie własne Razem 72,14 17 141,52 Uwaga: Wysokość kwoty zwolnienia z podatku od nieruchomości nie może przekroczyć udokumentowanych kosztów związanych z termomodernizacją. Zadanie nr IX.3 Dofinansowanie budownictwa energooszczędnego Emisja uniknięta: od 226 Mg CO 2 Koszt: od 2 940 000 Na terenie gminy Bychawa do roku 2020 może powstać nawet 98 mieszkań, których funkcjonowanie wiąże się z wygenerowaniem do atmosfery 533 Mg CO 2 (w przypadku ogrzewania węglem) lub 315 Mg CO 2, gdy potrzeby te będą zaspokajane w wyniku eksploatacji gazu ziemnego. Projekt rekomenduje wsparcie finansowe nowego budownictwa mieszkalnego poprzez dopłaty do budynków o podwyższonej klasie energetycznej. Tym samym dla poparcia różnego zakresu przedsięwzięć i związanych z tym efektów ekologicznych rekomenduje się wprowadzenie skali ulg finansowych. Dla nowopowstałych budynków jak i tych poddanych termomodernizacji przewidziano zwolnienie z podatku od nieruchomości na poziomie zgodnym z poniższą ryciną. 119

Zwiększony nakład inwestycyjny będzie zakwalifikowany do dofinansowania jedynie na podstawie narzędzia kontrolnego jakim jest uzyskanie Świadectwa Charakterystyki Energetycznej Budynku. Termin ten wprowadza Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 1994 Nr 89 poz. 414 z późn. zm.). Przepisy niniejszej ustawy wdrażają postanowienia dyrektywy 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. (Dz. Urz. L 1 z 04.01.2004, str. 65 71; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 12, t. 2, str. 168). Wielkość zapotrzebowania budynku na ogrzewanie przedstawiona w dokumencie automatycznie kwalifikuje inwestycje do odpowiedniej kwoty refundacji. Zadanie nr IX.4 Wymiana źródła ogrzewania Opcja A: Redukcja emisji CO 2 o 1 544 Mg Opcja B: Redukcja emisji CO 2 o 1 022 Mg Koszt: 6 412 500 zł Koszt: 5 315 000 zł Niska emisja należy do jednej z najbardziej szkodliwych, a z pewnością - najbardziej uciążliwych zanieczyszczeń powietrza na obszarach gmin miejsko-wiejskich. Fakt ten jest spowodowany technologią grzewczą budownictwa jednorodzinnego opartą na wykorzystywaniu paliwa stałego - najczęściej węgla. Analiza struktury wiekowej sektora mieszkalnego gminy Bychawa przedstawiona w opracowaniach Głównego Urzędu Statystycznego pozwala stwierdzić, iż system grzewczy w tych budynkach jest wyeksploatowany i wysoce nieefektywny. Procesy spalania paliw w kotłach o zaniżonej 120