Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej (art. 376 k.p.k.)

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej Dariusz Drajewicz Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej (art. 376 k.p.k.) Streszczenie W pracy przedstawiono oraz omówiono przesłanki przeprowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarŝonego w świetle unormowań art. 376 k.p.k. Podjęto się analizy zagadnień dotyczących m.in.: samowolnego opuszczenia sali przez oskarŝonego, jego nieusprawiedliwionego oraz usprawiedliwionego niestawiennictwa czy warunków jego zatrzymania i przymusowego doprowadzenia. Artykuł porusza takŝe kwestię zmian legislacyjnych dotyczących art. 376 k.p.k. Uwagi wstępne Uchylanie się przez oskarŝonego od udziału w rozprawie nie moŝe prowadzić do naduŝycia prawa i skutkować długotrwałością postępowania. Akceptacja takiego postępowania doprowadziłaby do sytuacji, w której to nie sąd, ale oskarŝony decydowałby o przebiegu rozprawy, sprzecznie ze swymi powinnościami oraz prawami innych uczestników postępowania 1. Stąd teŝ niezbędne jest zapobieganie takim stanom. Ustawodawca stanowi wprawdzie, Ŝe obecność oskarŝonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, ale wprowadza wyjątki od tej zasady (art. 374 1 k.p.k.). Zamieszczone one są m.in. w art. 376 k.p.k., którego to regulacje mają przeciwdziałać obstrukcji procesowej ze strony oskarŝonego odpowiadającego z wolnej stopy 2. OskarŜony ma takŝe prawo do niepodejmowania Ŝadnej aktywności w celu swej obrony. Artykuł 376 k.p.k. ma mu umoŝliwić realizację tego prawa. Wymuszenie obecności oskarŝonego nie zawsze jest konieczne dla urzeczywistnienia celów procesowych i stanowić moŝe ingerencję w jego swo- 1 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 maja 1999 r., sygn. II AKa 71/99, KZS 1999, nr 6 7, poz. 49; LEX nr 38103. 2 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn. III KK 123/12, OSNKW 2013, nr 3, poz. 26; Biul. SN 2013, nr 3, poz. 17; LEX nr 1252711. i Prawo 5, 2014 25

D. Drajewicz bodę wyboru sposobu bronienia się przed odpowiedzialnością karną 3. Bezwzględne domaganie się obecności oskarŝonego na rozprawie, w której nie chce on uczestniczyć, stanowi wyraz braku poszanowania jego samodzielności decyzyjnej. Ustawodawca musi zatem eliminować przyczyny nadmiernej przewlekłości rozprawy, powodowanej częstym jej przerywaniem bądź odraczaniem, godzącym w ciągłość rozprawy 4, a wynikającym z nieobecności oskarŝonego, uchylającego się od stawiennictwa w sądzie. Ustawa musi równieŝ dawać oskarŝonemu prawo wyboru i zezwalać na nieangaŝowanie się w postępowania karne. Skoro oskarŝony nie ma obowiązku dostarczania dowodów obalających twierdzenia oskarŝenia, to nie powinien na nim takŝe spoczywać obowiązek udziału w postępowaniu, w którym te dowody są przeprowadzane. Artykuł 376 k.p.k. stanowi o trzech sytuacjach umoŝliwiających sądowi prowadzenie postępowania pod nieobecność oskarŝonego: jeŝeli oskarŝony, który złoŝył juŝ wyjaśnienia, opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego ( 1); jeŝeli oskarŝony po złoŝeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia ( 2); jeŝeli na rozprawę odroczoną lub przerwaną nie stawił się współoskarŝony, który usprawiedliwił swoje niestawiennictwo, jednakŝe w zakresie nie dotyczącym bezpośrednio nieobecnego oskarŝonego i o ile nie ograniczy to jego prawa do obrony ( 3). Samowolne opuszczenie sali przez oskarŝonego Stosownie do art. 376 1 k.p.k. sąd moŝe prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarŝonego, a wyroku wydanego w tym wypadku nie uwaŝa się za zaoczny, jeŝeli oskarŝony opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego. Przepis mówi o opuszczeniu sali bez zezwolenia przewodniczącego, co ma miejsce wówczas, gdy oskarŝony nie uzyskał zgody przewodniczącego na wydalenie się z niej i to niezaleŝnie od motywów, którymi się kierował (np. lekcewaŝenie sądu, przedłuŝenie procesu przez jego odroczenie czy przerwę lub uregulowanie osobistych spraw oskarŝonego 5 ). Opuszczenie 3 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 maja 1999 r., sygn. II AKa 71/99, KZS 1999, nr 6 7, poz. 49; LEX nr 38103. 4 F. P r u s a k, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, t. II, s. 1005. 5 R. A. S t e f ański, (w:) Z. G o s t yński, R. A. S t e f ański, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. II, s. 658. 26 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej sali przez oskarŝonego musi być samowolne, a zatem podjęte przez oskar- Ŝonego według jego własnej woli 6. Artykuł 376 1 k.p.k. dotyczy nie tylko oskarŝonego przebywającego na wolności. Ma zastosowanie takŝe do oskarŝonych pozbawionych wolności. JeŜeli taki oskarŝony zbiegł z sali rozpraw, to brak jest przeszkód do prowadzenia rozprawy na podstawie art. 376 1 k.p.k. Analogicznie dotyczy to takŝe stanu, gdy oskarŝony wydalił się z sali rozpraw pomimo zarządzenia przewodniczącego wydanego w celu uniemoŝliwienia oskarŝonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy (art. 374 2 k.p.k.) 7. KaŜda z tych sytuacji stanowi opuszczenie sali rozpraw przez oskarŝonego, który podejmuje się tego bez zgody przewodniczącego. Niestawiennictwo oskarŝonego na rozprawę odroczoną lub przerwaną Kodeks postępowania karnego nakazuje stosować takie same reguły postępowania wobec oskarŝonego, który po złoŝeniu wyjaśnień opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego (art. 376 1 k.p.k.), oraz wobec tego, który po złoŝeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia (art. 376 2 k.p.k.). Kodeks pozwala zatem na prowadzenie postępowania pomimo nieobecności oskarŝonego, jeŝeli został on prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy oraz nie stawił się bez usprawiedliwienia. Uprzednie złoŝenie wyjaśnień Zamieszczone w art. 376 1 k.p.k. stwierdzenie oskarŝony złoŝył juŝ wyjaśnienia oznacza, Ŝe sąd przeprowadził juŝ tego rodzaju czynność po rozpoczęciu przewodu sądowego, a więc po odczytaniu aktu oskarŝenia 8. Odnosi się to takŝe do warunku przewidzianego w art. 376 2 k.p.k. ( po zło- Ŝeniu wyjaśnień ) i nie obejmuje odtworzenia przez odczytanie na rozprawie wyjaśnień, które oskarŝony złoŝył w toku postępowania przygotowawczego 9. Nie wchodzi zatem w grę stosowanie przepisów art. 376 1 i 2 k.p.k. w wypadku, gdy oskarŝony w Ŝadnym zakresie nie uczestniczył w rozprawie 6 M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1995, t. III, s. 166. 7 P. H o f m ański (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2011, t. II, s. 476 i 477. 8 L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, t. I, s. 931; wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 16 listopada 2010 r., sygn. II KK 143/10, Biul. PK 2010, nr 10, poz. 5; LEX nr 653675. 9 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 6 czerwca 2011 r., sygn. V KK 174/11, LEX nr 817563. i Prawo 5, 2014 27

D. Drajewicz i nie złoŝył na niej wyjaśnień. W takiej sytuacji moŝna jedynie rozwaŝać zastosowanie art. 377 3 k.p.k. 10, dopuszczającego moŝliwość prowadzenia przez sąd postępowania bez udziału oskarŝonego, jeŝeli oskarŝony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, Ŝe nie weźmie udziału w rozprawie, uniemoŝliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia. Warunek złoŝenia wyjaśnień jest spełniony, gdy oskarŝony odmówił ich złoŝenia 11. Korzystanie przez oskarŝonego obecnego na rozprawie z jego prawa do bierności procesowej poprzez odmowę złoŝenia wyjaśnień (art. 175 1, art. 386 1 k.p.k.) nie moŝe stanowić przeszkody do zastosowania art. 376 1 i 2 k.p.k. Sąd nie ma i mieć nie moŝe Ŝadnych uprawnień do wymuszenia na oskarŝonym złoŝenia wyjaśnień, dlatego nie moŝe dochodzić do zróŝnicowania pozycji oskarŝonego składającego wyjaśnienia i odmawiającego ich złoŝenia, gdyŝ obaj korzystają w stopniu równym z przysługujących im praw. Stąd teŝ konsekwencje wynikające z odmowy złoŝenia wyjaśnień przez oskarŝonego nie mogą prowadzić do negatywnych dla niego następstw w przypadku jego nieobecności, a sprowadzających się do zastosowania środków przymusu w celu zatrzymania i przymusowego doprowadzenia (art. 376 1 zd. 2 k.p.k.). Zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny pociąga za sobą konieczność uczestnictwa oskarŝonego w rozprawie głównej. Przepis art. 376 1 i 2 k.p.k. nie moŝe mieć zastosowania wobec oskarŝonego, który nie złoŝył przed sądem wyjaśnień, od czego art. 376 1 k.p.k. uzaleŝnia moŝliwość kontynuowania postępowania zwyczajnego pod nieobecność oskarŝonego. Przesłuchania oskarŝonego przez sąd nie moŝe zastąpić, dokonane przed zmianą trybu postępowania, odczytanie jego wyjaśnień złoŝonych w dochodzeniu 12. Taka sytuacja wynika z istotnych róŝnic między postępowaniem zwyczajnym a uproszczonym. W tym ostatnim wydany wyrok zaoczny doręcza się oskarŝonemu ex officio (art. 482 1 k.p.k.). A zatem ten tryb przewiduje szczególną jego ochronę. OskarŜony poprzez złoŝenie sprzeciwu moŝe spowodować ponowne skierowanie sprawy na rozprawę (art. 482 3 k.p.k.), podczas gdy takiej moŝliwości nie przewiduje ustawodawca w przypadku trybu zwyczajnego (art. 376 1 zd. 1 k.p.k.). W takim razie wymóg złoŝenia wyjaśnień na rozprawie spełnia istotną funkcję gwarancyjną, gdyŝ pozwala 10 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 stycznia 2012 r., sygn. II AKa 519/11, LEX nr 1129776; Biul. SAKa 2012, nr 1, poz. 13. 11 R. A. S t e f ański, (w:) Kodeks postępowania, t. II, s. 657; L. K. P a p r z y c k i, (w:) Kodeks postępowania, t. I, s. 931. 12 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 21 października 2009 r., sygn. V KK 234/09, LEX nr 529675 oraz z dnia 29 marca 2006 r., sygn. V KK 483/05, LEX nr 180759. 28 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej oskarŝonemu na przedstawienie swego stosunku do sprawy, zaś organowi procesowemu na bezpośrednie zapoznanie się z jego depozycjami. Stąd teŝ nie moŝna zaaprobować poglądu, Ŝe jeŝeli oskarŝony wyjaśnień nie złoŝył i odczytano je w trybie art. 479 2 k.p.k., ale o terminie rozprawy, na której dochodzi do kontynuowania rozpoznawania sprawy w postępowaniu zwyczajnym oskarŝony został zawiadomiony, to sąd na podstawie art. 376 k.p.k. moŝe kontynuować postępowanie pod nieobecność oskarŝonego 13. W myśl tego poglądu naleŝałoby bowiem stwierdzić, Ŝe prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarŝonego moŝe mieć miejsce nie tylko wówczas, gdy wyjaśnienia złoŝył, ale w niektórych sytuacjach (zmiana trybu postępowania) takŝe wtedy, gdy wyjaśnień nie złoŝył. Przepis art. 376 2 k.p.k. takiego zastrzeŝenia nie zawiera, a zwaŝywszy na fakt, Ŝe stanowi on wyjątek od zasady wyraŝonej w art. 374 1 k.p.k., zastrzeŝenie takiego rodzaju musiałoby być w nim zawarte, a tak nie jest 14. W takim stanie prowadzenie rozprawy pomimo nieobecności oskarŝonego byłoby dopuszczalne jedynie w przypadku osobistego zawiadomienia oskarŝonego o terminie rozprawy i zastosowania art. 377 3 k.p.k., który zezwala na jej prowadzenie nawet w przypadku, gdy oskarŝony nie złoŝył wyjaśnień przed sądem. Zawarty w art. 484 2 k.p.k. zwrot w dalszym ciągu oznacza, Ŝe przewidziana w tym przepisie obligatoryjna zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny nie pozbawia skuteczności przeprowadzonych do tej chwili czynności procesowych i nie obliguje do ich powtórzenia, natomiast wywołują one tylko te konsekwencje procesowe, które są właściwe dla trybu zwyczajnego 15. Taka zmiana powoduje, Ŝe procedowanie po upływie określonego w art. 484 1 k.p.k. maksymalnego terminu przerwy wymaga obecności oskarŝonego na rozprawie, zgodnie z zasadą wyraŝoną w art. 374 1 k.p.k. Nie moŝna prowadzić rozprawy pod nieobecność oskarŝonego na podstawie art. 376 2 k.p.k., jeśli nie złoŝył on dotąd wyjaśnień przed sądem, nawet gdy wcześniej, podczas procedowania w trybie uproszczonym, odczytano jego wyjaśnienia na podstawie art. 479 2 k.p.k. 16. Konkludując, po przekroczeniu terminu przerwy określonego w art. 484 k.p.k. dochodzi do zmiany trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny. Nieusprawiedliwiona nieobecność oskarŝonego na rozprawie nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu tej rozprawy w dalszym ciągu, jeŝeli złoŝył on juŝ wyjaśnienia w toku postępowania sądowego, albo wprawdzie tych 13 Tak wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 20 lipca 2011 r., sygn. V KK 167/11, OSNKW 2011, nr 9, poz. 85; Biul. SN 2011, nr 9, poz. 18; LEX nr 897782, z glosą krytyczną M. S i w k a, LEX/el 2012. 14 M. S i w e k, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 20 lipca 2011 r., sygn. V KK 167/11, LEX/el 2012. 15 Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 28 listopada 2013 r., sygn. I KZP 12/13, Biul. PK 2013, nr 11, poz. 6; Biul. SN 2013, nr 11, poz. 22; OSNKW 2013, nr 12, poz. 99; LEX nr 1394019. 16 TamŜe. i Prawo 5, 2014 29

D. Drajewicz wyjaśnień nie złoŝył i odczytano je w trybie art. 479 2 k.p.k., ale o terminie rozprawy, na której dochodzi do kontynuowania rozpoznawania sprawy w postępowaniu zwyczajnym oskarŝony został zawiadomiony osobiście (art. 377 3 k.p.k.) 17. KaŜdy przypadek przeprowadzenia rozprawy w czasie nieobecności oskarŝonego wbrew obowiązującym przepisom, który nie miał faktycznych moŝliwości wzięcia w niej udziału, stanowi naruszenie obowiązku rozpoznania sprawy w obecności oskarŝonego i stwarza domniemanie, Ŝe w ten sposób został pozbawiony moŝliwości obrony 18. Prowadzenie w trybie zwyczajnym rozprawy bez udziału oskarŝonego, gdy nie wystąpiła Ŝadna z wyjątkowych okoliczności to umoŝliwiających, nakazuje uznać, Ŝe w sprawie zaistniało bezwzględne uchybienie przewidziane w art. 439 1 pkt 11 k.p.k. 19. Wydanie postanowienia o prowadzeniu rozprawy w dalszym ciągu Kontynuowanie rozprawy w warunkach art. 376 1 lub 2 k.p.k. powinno znaleźć swój wyraz w wydanym postanowieniu. Wynika to z zestawienia treści art. 93 1 k.p.k. ( JeŜeli ustawa nie wymaga wydania wyroku sąd wydaje postanowienie ) z treścią art. 376 1 k.p.k. ( Sąd moŝe prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarŝonego ) oraz treścią art. 376 2 k.p.k. ( Sąd moŝe prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarŝonego ) 20. Wydanie postanowienia o prowadzeniu rozprawy w dalszym ciągu bez udziału oskarŝonego nie jest jednak wymogiem konstytutywnym procedowania sądu w trybie art. 376 1 lub 2 k.p.k. Takiego warunku ustawodawca w tym przepisie nie przewidział. Brak zatem takiego postanowienia, wobec konkludentnej i moŝliwej in concreto do jednoznacznego odkodowania decyzji sądu o prowadzeniu rozprawy bez udziału oskarŝonego w warunkach art. 376 1 lub 2 k.p.k. (przy rzeczywistym istnieniu tych warunków), nie rodzi konsekwencji, o jakiej mowa w art. 439 1 pkt 11 k.p.k. 21. Na postanowienie wydane na podstawie art. 376 1 lub 2 k.p.k. zaŝalenie nie przysługuje (art. 459 1 i 2 k.p.k. a contrario). 17 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 20 lipca 2011 r., sygn. V KK 167/11, OSNKW 2011, nr 9, poz. 85, LEX nr 897782; Biul. SN 2011, nr 9, poz. 18; LEX nr 897782. 18 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 stycznia 2012 r., sygn. II AKa 519/11, LEX nr 1129776; Biul. SAKa 2012, nr 1, poz. 13. 19 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 3 lutego 2012 r., sygn. V KK 438/11, OSNKW 2012, nr 5, poz. 51; Biul. SN 2012, nr 5, poz. 15; LEX nr 1119586. 20 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 18 kwietnia 2012 r., sygn. IV KK 366/11, Biul. PK 2012, nr 5, poz. 18; LEX nr 1212369. 21 TamŜe. 30 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej Zawiadomienie oskarŝonego o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej Ustawa procesowa przyjmuje jako zasadę obowiązkowy udział oskarŝonego w rozprawie głównej, a odstępstwo od tego traktuje jako wyjątek wymagający spełnienia określonych warunków (art. 376 1 i 2 k.p.k.). Nie jest wystarczające samo złoŝenie wyjaśnień i niestawienie się bez usprawiedliwienia na termin rozprawy odroczonej lub przerwanej, musi bowiem być tak- Ŝe niewątpliwe, Ŝe oskarŝony został prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy. W przypadku braku pewności co do zawiadomienia dokończenie rozprawy i osądzenie sprawy pod nieobecność oskarŝonego stanowi uchybienie określone w art. 439 1 pkt 11 k.p.k. Przepis ten nie rozróŝnia między nieobecnością oskarŝonego na całej rozprawie a nieobecnością na jej części, przeto uchybienie to występuje takŝe wtedy, gdy sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarŝonego na części rozprawy 22. Prawidłowe zawiadomienie o terminie rozprawy stanowi elementarny warunek niezbędny dla przyjęcia, Ŝe decyzja oskarŝonego w przedmiocie jego stawiennictwa na kolejnej rozprawie lub braku zamiaru uczestniczenia w tej czynności procesowej była przedmiotem jego swobodnego wyboru 23. UŜyty w art. 376 2 k.p.k. zwrot zawiadomiony oznacza poinformowanie oskarŝonego o terminie rozprawy przerwanej albo odroczonej zarówno za pomocą wezwania, jak i zawiadomienia, o których mowa w art. 129 1 i 2 k.p.k. 24. Stosownie do tego przepisu w wezwaniu i odpowiednio w zawiadomieniu naleŝy oznaczyć organ wysyłający oraz podać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma się stawić adresat, i czy jego stawiennictwo jest obowiązkowe, a takŝe uprzedzić o skutkach niestawiennictwa. Obowiązkiem sądu dokonującego doręczenia korespondencji urzędowej jest takie oznaczenie toŝsamości osoby, aby doręczenie mogło zostać dokonane w sposób prawidłowy i gwarantujący, Ŝe korespondencja trafi do rąk rzeczywistego adresata. WiąŜe się to przede wszystkim ze wskazaniem imienia (imion) i nazwiska adresata 25. OskarŜony jest prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy, jeŝeli nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem (art. 139 1 k.p.k.). Dotyczy to takŝe sytuacji, w której oskarŝony nie ujawnia prawdziwego adresu, wskazuje 22 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 grudnia 2010 r., sygn. II AKa 223/10, KZS 2011, nr 4, poz. 44. 23 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 20 lutego 2008 r., sygn. III KK 12/08, LEX nr 377219. 24 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn. III KK 123/12, OSNKW 2013, nr 3, poz. 26; Biul. SN 2013, nr 3, poz. 17; LEX nr 1252711. 25 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 30 lipca 2009 r., sygn. II KK 37/09, LEX nr 519667. i Prawo 5, 2014 31

D. Drajewicz w toku postępowania nieprawdziwe adresy, unika kontaktu ze swoim obrońcą lub sądem. W takim przypadku sąd moŝe na podstawie art. 376 2 k.p.k. prowadzić rozprawę mimo jego nieobecności 26. Brak naleŝytego zawiadomienia o terminie rozprawy to mylne wskazanie oskarŝonemu daty tej rozprawy, co wyklucza moŝliwość kontynuowania odroczonej lub przerwanej rozprawy pod nieobecność oskarŝonego. Postąpienie wbrew tej regule w postępowaniu zwyczajnym stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą wymienioną w art. 439 1 pkt 11 k.p.k. 27. Skierowanie przez sąd wezwania informującego o nowym terminie rozprawy na inny adres niŝ podany ostatnio przez oskarŝonego i uznanie, Ŝe jest on prawidłowo powiadomiony o tym terminie, zaś jego nieobecność jest nieusprawiedliwiona, stanowi naruszenie obowiązków, jakie ciąŝą na organie procesowym z mocy art. 132 k.p.k. i nast. 28. Sytuacja oskarŝonego pozbawionego wolności Na tle stylizacji art. 376 2 k.p.k. nie jest wymagane, aby nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej, po tym jak złoŝył on wyjaśnienia i został zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, wiązać jeszcze z innymi kryteriami. Wystarczy zatem, Ŝe zostały spełnione warunki zawarte w tym przepisie. Jeśli oskarŝony zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej zostanie pozbawiony wolności i zaniecha, pomimo istniejących moŝliwości, poinformowania sądu o tym fakcie, to prowadzenie rozprawy na podstawie art. 376 2 k.p.k. nie jest obarczone naruszeniem prawa procesowego 29, o ile sąd nie dysponuje informacjami o pozbawieniu wolności oskarŝonego. Niezawiadomienie sądu przez oskarŝonego o pozbawieniu wolności moŝe być traktowane jako wynik jego decyzji o nieuczestniczeniu w rozprawie 30. Ustawodawca, wprowadzając moŝliwość prowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarŝonego, który po złoŝeniu wyjaśnień nie stawił się na rozprawę bez usprawiedliwienia, stanowi o bezwzględnym obowiązku zawiadomienia go o terminie przerwanej lub odroczonej rozprawy (art. 376 2 k.p.k.). Wymóg ten spełniony jest tak w przypadku doręczenia oskarŝonemu zawiadomienia osobiście, jak i doręczenia zastępczego (art. 133 k.p.k.), 26 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 11 stycznia 2008 r., sygn. IV KK 424/07, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 70; LEX nr 534889. 27 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 27 września 2004 r., sygn. III KK 216/04, LEX nr 126701. 28 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 20 lutego 2008 r., sygn. III KK 12/08, LEX nr 377219. 29 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 3 listopada 2010 r., sygn. II KK 119/10, LEX nr 638477; Biul. PK 2010, nr 9, poz. 5. 30 TamŜe. 32 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej równieŝ wówczas, gdy oskarŝony nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem (art. 139 1 k.p.k.) 31. Doręczenie zastępcze tym się jednak róŝni od doręczenia właściwego, Ŝe opiera się na załoŝeniu, iŝ choć adresat nie otrzymał pisma, to zostało mu ono doręczone. Wynikające stąd domniemanie, choć zwalnia sąd od ustalania przyczyn, dla których oskarŝony nie odebrał kierowanej do niego korespondencji i od podejmowania dalszych działań zmierzających do jej doręczenia, jest jednak weryfikowalne i powinno być sprawdzane zawsze, gdy ujawnią się okoliczności uzasadniające wątpliwość co do prawidłowości korzystania z instytucji zastępujących doręczenie pisma adresatowi osobiście 32. Zatem oskarŝony nie moŝe ponosić odpowiedzialności, Ŝe nie odebrał zawiadomienia o terminie rozprawy, gdy w tym czasie, kiedy doręczono mu w sposób zastępczy zawiadomienie w tym przedmiocie był juŝ pozbawiony wolności. Konstatując, dla dopuszczalności zastosowania art. 376 2 k.p.k. istotne jest, aby oskarŝony został o terminie rozprawy prawidłowo zawiadomiony na rozprawie przerwanej lub odroczonej lub poprzez doręczenie bezpośrednie (art. 132 1 k.p.k.), a takŝe zastępcze (art. 132 2 i 3 oraz art. 134 1 k.p.k.), przy czym w tym ostatnim przypadku, o ile w tym czasie przebywał na wolności. Przy spełnieniu tego warunku, jakim jest pobyt na wolności, dopuszczalne jest takŝe uznanie zawiadomienia o terminie rozprawy za doręczone (art. 139 1 k.p.k.). Inaczej rzecz się przedstawia w sytuacji doręczeń zastępczych, gdy oskarŝony z powodu pozbawienia go wolności nie mógł powziąć informacji o terminie rozprawy. W tych warunkach prowadzenie rozprawy na podstawie art. 376 2 k.p.k. obarczone jest błędem. W szczególności pobyt oskarŝonego w warunkach izolacyjnych nie moŝe być traktowany jako zmiana miejsca zamieszkania w rozumieniu art. 139 1 k.p.k. 33. Przepis ten odnosi się do zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu stanowiącej następstwo własnej, suwerennej decyzji oskarŝonego. Nie moŝna z tym utoŝsamiać przymusowego osadzenia oskarŝonego w areszcie w związku z jego tymczasowym aresztowaniem w innej sprawie, czy koniecznością odbycia orzeczonej w niej kary 34. Zatem, art. 139 1 k.p.k. nie ma zastosowania do oskarŝonego pozbawionego wolności, nawet jeśli o tego rodzaju zmianie swojej sytuacji Ŝyciowej nie powiadomił sądu. Doręczenie zawiadomienia lub wezwania na rozprawę w trybie art. 133 1 i 2 k.p.k. 31 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 21 stycznia 2010 r., sygn. II AKa 397/09, KZS 2010, nr 3, poz. 78; LEX nr 584846. 32 TamŜe. 33 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 31 stycznia 2013 r., sygn. II KK 72/12, LEX nr 1277719. 34 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 12 grudnia 2012 r., sygn. V KK 59/12, LEX nr 1243115. i Prawo 5, 2014 33

D. Drajewicz takŝe nie moŝe być uznane za prawidłowe. W tego rodzaju sytuacjach warunki do zastosowania art. 376 2 k.p.k. nie są spełnione 35. Dopuszczalne jest zaś prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarŝonego na podstawie art. 376 2 k.p.k. w sytuacji, w której oskarŝony ten zło- Ŝył juŝ wyjaśnienia, i poinformowany o terminie kolejnej rozprawy po uchyleniu tymczasowego aresztowania zaniechał stawiennictwa na nią. Takim zachowaniem oskarŝony wykazał wolę nieuczestniczenia w kolejnej fazie postępowania przed sądem. W takich okolicznościach ustawodawca nie nakłada na sąd obowiązku sprawdzania owego niestawiennictwa, skoro oskarŝony odpowiadał juŝ z wolnej stopy i miał wszelkie moŝliwości zawiadomienia sądu o ewentualnych obiektywnych przeszkodach uniemoŝliwiających mu udział w rozprawie. Brak zaś zawiadomienia sądu o takich przeszkodach stwarza domniemanie, Ŝe one nie wystąpiły 36. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo Prowadzenie rozprawy odroczonej lub przerwanej pod nieobecność oskarŝonego jest dopuszczalne jedynie w przypadku jego niestawiennictwa bez usprawiedliwienia (art. 376 2 k.p.k.), a zatem bez uzasadnienia innymi słowy, bez wyjaśnienia konieczności takiego postępowania, czy bez wytłumaczenia powodów i motywów działania 37. Obecność oskarŝonego jest jego prawem i od jego woli zaleŝy, czy będzie z niego korzystał. Nieusprawiedliwiona nieobecność to taka, która jest wyrazem jego woli nieuczestniczenia w rozprawie 38. Usprawiedliwione niestawiennictwo przeszkody obiektywne Z art. 376 2 k.p.k. koresponduje art. 117 2 k.p.k. Stosownie do tego ostatniego przepisu czynności nie przeprowadza się, jeŝeli osoba uprawniona nie stawiła się i jeŝeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, Ŝe niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód Ŝywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn, a takŝe wtedy, gdy osoba ta usprawiedliwiła naleŝycie niestawiennictwo i wnosi o nieprzeprowadzanie czynności bez jej obecności, chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej. 35 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 16 listopada 2005 r., sygn. III KK 250/05, OSNwSK 2005, nr 1, poz. 2086; Prok. i Pr. 2006, dodatek Orzecznictwo, nr 4, poz. 6; LEX nr 174670. 36 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 listopada 1996 r., sygn. II AKa 314/96, OSA 1997, nr 6, poz. 21; LEX nr 30189. 37 M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka, t. II, s. 579. 38 R. A. S t e f ański, (w:) Kodeks postępowania, t. II, s. 659. 34 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej Nie moŝna kontynuować rozprawy pod nieobecność oskarŝonego, jeŝeli jest ona spowodowana przeszkodami obiektywnymi, które uniemoŝliwiają oskarŝonemu dotarcie do sądu 39. Za niestawiennictwo usprawiedliwione moŝe być uznane takie, co do którego istniało uzasadnione przypuszczenie, Ŝe zostało spowodowane przeszkodami Ŝywiołowymi (np. śnieŝyca, powódź, katastrofa) 40 lub nadzwyczajną sytuacją związaną z działaniami człowieka, na którą oskarŝony nie miał wpływu (np. strajk pracowników komunikacji, uniemoŝliwiający dotarcie do sądu). Usprawiedliwienie niestawiennictwa musi być naleŝyte, a więc stosowne, właściwe, odpowiednie 41. Ocenę tej przesłanki ustawodawca pozostawił organowi procesowemu, który musi samodzielnie podjąć decyzję, czy przedstawione dokumenty, oświadczenia oskarŝonego lub jego obrońcy są wiarygodne i czy potwierdzone nimi okoliczności mogą być uznane za usprawiedliwiające niestawiennictwo 42. Ocena ta nie moŝe mieć charakteru abstrakcyjnego i kaŝdorazowo będzie wymagać odniesienia się do okoliczności określonej sprawy. Tytułem przykładu w orzecznictwie przyjęto, Ŝe niestawiennictwo oskar- Ŝonego nie jest usprawiedliwione, jeŝeli w takich samych warunkach atmosferycznych w innych sprawach toczących się tego samego dnia inni uczestnicy się stawiali, dojeŝdŝając nawet spoza siedziby sądu 43, jak teŝ, Ŝe nie stanowi przeszkody obiektywnej usprawiedliwiającej niestawiennictwo oskarŝonego wykonywanie pracy zarobkowej poza granicami kraju 44. Usprawiedliwione niestawiennictwo choroba Ustawodawca formalizuje usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby oskarŝonych. W tej sytuacji wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemoŝność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie organu prowadzącego postępowanie, wystawionego przez lekarza sądowego (art. 117 2a k.p.k.). Lekarzem sądowym jest lekarz, z którym prezes sądu okręgowego zawarł umowę o wykonywanie czynności lekarza sądowego (art. 2 ust. 1 ustawy 39 TamŜe, s. 659 i 660. 40 TamŜe, s. 660. 41 M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka, t. II, s. 253. 42 P. H o f m ański (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2011, t. I, s. 742. 43 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 6 kwietnia 2006 r., sygn. III KK 313/05, LEX nr 186950. 44 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 sierpnia 2006 r., sygn. II AKz 540/06, LEX nr 217005; KZS 2007, nr 1, poz. 81. i Prawo 5, 2014 35

D. Drajewicz z dnia 15 czerwca 2007 r. o lekarzu sądowym 45 ). Lekarz sądowy wystawia zaświadczenia potwierdzające zdolność albo niezdolność do stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie organu uprawnionego uczestników postępowania z powodu choroby na obszarze właściwości danego sądu okręgowego (art. 2 ust. 2 wyŝej cyt. ustawy). Lekarz ten wystawia zaświadczenie po uprzednim osobistym zbadaniu uczestnika postępowania i po zapoznaniu się z dostępną dokumentacją medyczną (art. 11 wyŝej cyt. ustawy). Właściwy do wystawienia zaświadczenia jest lekarz sądowy objęty wykazem lekarzy sądowych dla obszaru danego sądu okręgowego, właściwego dla miejsca pobytu uczestnika postępowania (art. 12 ust. 2 wyŝej cyt. ustawy). JeŜeli stan zdrowia uczestnika postępowania uniemoŝliwia stawienie się na badanie, lekarz sądowy przeprowadza badanie i wydaje zaświadczenie w miejscu pobytu tej osoby (art. 12 ust. 3 wyŝej cyt. ustawy). W przypadku pobytu uczestnika postępowania w szpitalu, hospicjum stacjonarnym albo innym zakładzie opieki zdrowotnej, przeznaczonym dla osób, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonym, stałym pomieszczeniu, lekarz sądowy moŝe wydać zaświadczenie na podstawie udostępnionej dokumentacji, bez osobistego badania uczestnika postępowania. Przyczynę odstąpienia od osobistego badania lekarz sądowy wskazuje w zaświadczeniu (art. 12 ust. 4 wyŝej cyt. ustawy). Usprawiedliwienia niestawiennictwa na wezwanie sądu, uzasadnionego chorobą, moŝna dokonać jedynie zaświadczeniem lekarza sądowego, a nie dowolnego lekarza. Lekarz sądowy zaświadcza bowiem nie tylko stan zdrowia osoby wezwanej, ale i ocenia, czy stwierdzone schorzenie rzeczywiście uniemoŝliwia stawiennictwo bez naruszenia prawa do ochrony zdrowia. Inni lekarze do takiej oceny nie są uprawnieni, ani sąd nie ma powodu pokładać w nich niezbędnego zaufania. Poza tym, Ŝaden pogląd lekarza (np. co do niestawiennictwa czy co do przesłuchiwania osoby chorej) nie ma waloru decyzji wiąŝącej organy procesowe. Jest to jedynie przesłanka decyzji tych organów 46. Zaświadczenie lekarskie, którym osoba uprawniona usprawiedliwia swoje niestawiennictwo, musi wskazywać na niemoŝność stawienia się w określonej dacie na wezwanie lub zawiadomienie, co nie jest równoznaczne z przedstawieniem zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego niezdolność do pracy (czy jego kserokopii) 47. Takie zaświadczenie nie spełnia wymogów 45 Dz. U. z 2007 r., Nr 123, poz. 849 z późn. zm. 46 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 maja 1992 r., sygn. II AKz 95/92, KZS 1992, nr 3 9, poz. 90; LEX nr 27774. 47 P. H o f m ański (red.), Kodeks postępowania, t. I, s. 745; postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 18 grudnia 2008 r., sygn. V KK 324/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 2696; LEX nr 567171. 36 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej przewidzianych w art. 117 2a k.p.k., gdyŝ niezdolność do pracy nie zawsze pociąga za sobą niemoŝność stawienia się w sądzie 48. W szczególności druki L 4 mogą jedynie na potrzeby ZUS świadczyć o niezdolności oskarŝonego do pracy i w Ŝadnym wypadku nie usprawiedliwiają zaniechania obowiązku uczestnictwa w wyznaczonych czynnościach sądowych 49. Nadto, zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy, nawet z zaleceniem chory powinien leŝeć, nie jest równoznaczne ze stwierdzeniem niemoŝności stawiennictwa w sądzie z powodu choroby. Jest faktem notoryjnym, Ŝe zalecenie takie wydawane jest takŝe osobom, których stan zdrowia nie wyklucza pewnej okresowej aktywności takŝe w postaci uczestnictwa w czynności procesowej. Tak więc samo przedłoŝenie formalnego zaświadczenia o niezdolności do pracy nie powoduje jeszcze uzasadnionego przypuszczenia, Ŝe niestawiennictwo wynikło z innych wyjątkowych przyczyn w rozumieniu art. 117 2 k.p.k. 50, a w szczególności nie oznacza, Ŝe usprawiedliwiono nieobecność w trybie art. 117 2a k.p.k. Dotyczy to takŝe zaświadczenia lekarskiego dokumentującego fakt doznania przez oskarŝonego złamania ręki, gdyŝ nie jest ono równoznaczne z zaświadczeniem o niemoŝności stawienia się w określonej dacie na wezwanie lub zawiadomienie 51. Niezdolność do pracy nie zawsze oznacza niemoŝność stawienia się w sądzie. Lekarz wystawiający zaświadczenie o niezdolności do pracy, poinformowany o tym, Ŝe ma ono słuŝyć równieŝ usprawiedliwieniu nieobecności w sądzie, powinien oskarŝonego skierować do lekarza sadowego upowaŝnionego do wydania takiego zaświadczenia 52. Nie stanowi zaświadczenia lekarskiego w rozumieniu art. 117 2a k.p.k. dokument wystawiony przez administrację szpitala, stwierdzający, Ŝe oskarŝony został przyjęty na oddział szpitala i nadal przebywa na leczeniu. Dokument taki stwierdza wyłącznie fakt przyjęcia oskarŝonego do tej placówki, nie zaś niemoŝność stawienia się przezeń, z powodu choroby, na rozprawę 53. Nie moŝna takŝe uznać, Ŝe przekazane za pośrednictwem funkcjonariuszy konwoju w dniu rozprawy pismo oskarŝonego informujące sąd, Ŝe jest chory i udaje się do lekarza, usprawiedliwia jego nieobecność, gdyŝ tego rodzaju pismo nie stanowi zaświadczenia o chorobie, o którym mowa w art. 117 48 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 23 sierpnia 2006 r., sygn. SDI 13/06, LEX nr 471770. 49 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 21 lutego 2001 r., sygn. II AKz 129/01, Prok. i Pr. 2001 dodatek Orzecznictwo, nr 11, poz. 23; LEX nr 49455. 50 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 2 kwietnia 2004 r., sygn. V KK 321/03, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 675; LEX nr 162692. 51 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 2 kwietnia 2008 r., sygn. III KK 472/07, LEX nr 435381. 52 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 maja 2006 r., sygn. V KK 70/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 948; LEX nr 294301. 53 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 2 lutego 2005 r., sygn. IV KK 370/04, OSNwSK 2005, nr 1, poz. 288; LEX nr 199655. i Prawo 5, 2014 37

D. Drajewicz 2a k.p.k. 54. Jeśli oskarŝony nie dopuścił do przeprowadzenia badania swego stanu zdrowia, to nie moŝe on takŝe skutecznie powoływać się na zły stan swego zdrowia usprawiedliwiający jego nieobecność i mający stanowić przeszkodę do przeprowadzenia czynności, w których ma prawo uczestniczyć 55. Reasumując, nie moŝe wywołać skutków procesowych dokumentacja dotycząca stanu zdrowia oskarŝonego, która nie odpowiada wymaganiom wynikającym z art. 117 2a k.p.k. 56. Nie kaŝde bowiem badanie lekarskie, choroba, a nawet hospitalizacja, uzasadniają usprawiedliwienie niestawiennictwa na rozprawę 57. JednakŜe niespełnienie wymogu, o którym mowa w art. 117 2a k.p.k., ma znaczenie jedynie dla uznania nieobecności uczestnika procesu za nieusprawiedliwioną i otwarcia sądowi moŝliwości stosowania wobec niego środków przymusu procesowego lub prowadzenia rozprawy pod jego nieobecność. JeŜeli zaś zaświadczenie, wystawione przez lekarza innego niŝ lekarz sądowy, nie budzi wątpliwości co do wskazywanej w niej okoliczności, to sąd moŝe uznać nieobecność danego uczestnika procesu za usprawiedliwioną, ze wszelkimi tego konsekwencjami procesowymi, zaś taka decyzja nie stanowi naruszenia prawa 58. Co więcej, brak naleŝytego zaświadczenia lekarskiego wystawionego przez lekarza sądowego potwierdzającego chorobę oskarŝonego nie moŝe stanowić przyczyny powodującej uznanie nieobecności oskarŝonego na rozprawie jako nieusprawiedliwionej, jeśli nieobecność była wynikiem wypadku, w wyniku którego odniósł on obraŝenia, fizycznie uniemoŝliwiające mu obecność na rozprawie 59 (np. złamanie nogi, z którym wiąŝe się utrudnienie w poruszaniu się) 60. Cudzoziemiec odpowiadający przed sądem polskim jest obowiązany do przestrzegania wymogów prawa polskiego takŝe co do sposobu usprawie- 54 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 czerwca 2004 r., sygn. II AKa 177/04, LEX nr 150757; Prok. i Pr. 2005, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 37; KZS 2005, nr 6, poz. 80. 55 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 13 lipca 2005 r., sygn. II KK 388/04, OSNwSK 2005, nr 1, poz. 1349; LEX nr 201325. 56 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 17 maja 2010 r., sygn. IV KZ 28/10, OSNwSK 2010, nr 1, poz. 1041; LEX nr 843882. 57 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 listopada 1993 r., sygn. II AKz 318/93, KZS 1993, nr 11, poz. 20; LEX nr 27941. 58 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 lutego 2010 r., sygn. V KK 296/09, OSNKW 2010, nr 6, poz. 51; Biul. SN 2010, nr 5, poz. 23 24; LEX nr 577965. 59 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 19 lutego 2003 r., sygn. V KK 139/02, LEX nr 76995; Prok. i Pr. 2003, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 15. 60 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 25 listopada 2003 r., sygn. II AKa 196/03, Prok. i Pr. 2004, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 35; KZS 2004, nr 7 8, poz. 75; LEX nr 109861. 38 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej dliwienia niestawiennictwa na rozprawie 61, a zatem mają wobec niego zastosowanie wymogi art. 117 2 i 2a k.p.k. Wprawdzie ustawa o lekarzu sądowym nie przewiduje szczególnego trybu wystawiania zaświadczenia o stanie zdrowia dla cudzoziemców przebywających poza granicami, jednakŝe w tym przypadku istnieje moŝliwość skorzystania z uregulowania przewidzianego w art. 12 ust. 4 tej ustawy i wydania zaświadczenia przez lekarza sądowego na podstawie udostępnionej mu dokumentacji lekarskiej 62. Artykuł 117 2a k.p.k. nie będzie miał zastosowania w przypadku choroby osoby, która pozostaje pod opieką oskarŝonego. Nie moŝna wymagać, aby usprawiedliwienie choroby takiej osoby (np. dziecka) wynikało z zaświadczenia lekarskiego wydanego w trybie art. 117 2a k.p.k., gdyŝ tryb ten dotyczy tylko uczestników postępowania 63. W takim przypadku właściwym usprawiedliwieniem winno być wykazanie, Ŝe stan chorobowy takiej osoby rzeczywiście istnieje, co obliguje do przedstawienia określonego dokumentu lekarskiego poświadczającego ten właśnie stan 64. W przypadku usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarŝonego na rozprawę odroczoną lub przerwaną sąd nie moŝe przeprowadzać czynności procesowych (art. 117 2 k.p.k.), zaś rozprawa powinna zostać przerwana lub odroczona (art. 401 1 lub art. 404 1 k.p.k.) 65. Obowiązek zawiadomienia sądu o powodach niestawiennictwa Artykuł 376 2 k.p.k. w powiązaniu z 1 tego przepisu dający moŝliwość dokończenia rozprawy pod nieobecność oskarŝonego nakłada na sąd obowiązek rozwaŝenia jedynie tego, czy nie uznaje obecności oskarŝonego na kolejnej rozprawie za niezbędną, a jego nieobecności za nieusprawiedliwioną; nie nakłada zaś na sąd obowiązku podejmowania czynności sprawdzających kwestię nieusprawiedliwienia tej nieobecności 66. Decydujące znaczenie ma zatem brak poinformowania sądu o przyczynie nieobecności na rozprawie. Będzie to kaŝda nieobecność, która w trakcie 61 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 czerwca 1993 r., sygn. II AKz 140/93, KZS 1993, nr 6 8, poz. 43; LEX nr 27988. 62 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 2 czerwca 2010 r., sygn. V KK 376/09, LEX nr 590304. 63 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 listopada 2008 r., sygn. IV KK 130/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 2208; Prok. i Pr. 2009, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz. 15; Biul. PK 2009, nr 1, poz. 76; LEX nr 477903. 64 TamŜe. 65 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 796. 66 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 lutego 1999 r., sygn. II AKa 2/99, Prok. i Pr. 2000, dodatek Orzecznictwo, nr 1, poz. 29; Apel. W-wa 1999, nr 3, poz. 14; LEX nr 38024. i Prawo 5, 2014 39

D. Drajewicz kontynuowania rozprawy nie była wytłumaczona 67. Wobec powyŝszego art. 117 2 k.p.k. moŝe mieć zastosowanie tylko wówczas, gdy usprawiedliwienie i wniosek o nieprzeprowadzenie rozprawy dotrą do sądu przed czynnościami procesowymi, zaś powinnością oskarŝonego jest zadbanie o stosowne wcześniejsze zawiadomienie sądu o swej nieobecności 68. OskarŜony powinien liczyć się z tym, Ŝe pismo zawierające usprawiedliwienie jego nieobecności moŝe nie dotrzeć do sądu przed terminem rozprawy, a zatem sąd moŝe w tych okolicznościach przeprowadzić postępowanie pod jego nieobecność (powinien on zatem rozwaŝyć moŝliwość skorzystania z innego sposobu komunikacji i powiadomienia sekretariatu sądu, np. telefonicznie, o niemoŝności stawiennictwa) 69. Obowiązek odpowiednio lojalnego zachowania spoczywa nie tylko na sądzie, ale takŝe na oskarŝonym. Niestawiennictwo oskarŝonego na rozprawę bez usprawiedliwienia w rozumieniu art. 376 2 k.p.k. oznacza, Ŝe w dacie tej rozprawy nie zaistniały określone w art. 117 2 k.p.k. przesłanki uzasadniające tę nieobecność. Dokończenie wówczas rozprawy pod nieobecność oskarŝonego nie stanowi uchybienia, chyba Ŝe fakt późniejszego ujawnienia okoliczności uniemoŝliwiających uczestniczenie w rozprawie był wynikiem przeszkód Ŝywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn 70. Dotyczy to takŝe sytuacji, gdy oskarŝony przebywa w szpitalu, gdyŝ nie kaŝdy pobyt w szpitalu powoduje, Ŝe brak zawiadomienia o tym sądu naleŝy uznać za leŝący poza wolą oskarŝonego 71, ale jedynie taki, który rzeczywiście uniemoŝliwia (utrata przytomności, brak moŝliwości nawiązania kontaktu słownego) mu nawiązanie kontaktu z sądem (np. bezpośrednio telefonicznie, za pośrednictwem personelu szpitala). Stwierdzenie przez sąd w dacie rozprawy braku przesłanek z art. 117 2 k.p.k. obejmuje kaŝdą sytuację, gdy oskarŝony zaniechał poinformowania o zaistniałej obiektywnie przyczynie uniemoŝliwiającej mu stawiennictwo, co uprawnia do stwierdzenia, Ŝe oskarŝony nie stawił się na rozprawę bez usprawiedliwienia. Sam fakt zaniechania zawiadomienia we właściwym czasie sądu o przyczynach uniemoŝliwiających stawiennictwo choćby w rzeczywistości przyczyny takie obiektywnie zaistniały musi być traktowany jako równoznaczny z decyzją oskarŝonego o nieuczestniczeniu w rozpra- 67 R. A. S t e f ański, (w:) Kodeks postępowania, t. II, s. 659. 68 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 maja 2006 r., sygn. V KK 70/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 948; LEX nr 294301. 69 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 28 stycznia 2010 r., sygn. IV KK 361/09, OSNwSK 2010, nr 1, poz. 191; LEX nr 843684. 70 Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 28 marca 2002 r., sygn. I KZP 8/02, OSNKW 2002, nr 5 6, poz. 33; Prok. i Pr. 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 8; Biul. SN 2002, nr 3, poz. 16; Wokanda 2002, nr 7 8, poz. 19; LEX nr 51725. 71 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 28 marca 2007 r., sygn. II KK 231/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 729. 40 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej wie 72. W tej teŝ sytuacji jest obojętne, jakie przyczyny, które oskarŝony miał moŝliwość podać, pozostały zgodnie z jego wolą poza wiedzą sądu. Wiązać się one mogą zarówno ze stanem zdrowia, waŝnymi sprawami rodzinnymi, zawodowymi czy innymi zdarzeniami, do których zaliczyć moŝna pozbawienie wolności w innej sprawie, jakie nastąpiło po odroczeniu rozprawy, na której oskarŝony odpowiadał z wolnej stopy 73. Istotna nie jest zatem przyczyna niestawiennictwa, ale kwestia poinformowania sądu o niestawieniu się na rozprawę. W zwykłych warunkach oskarŝony ma moŝliwość zawiadomienia o niemoŝności uczestniczenia w rozprawie (jeśli nie pismem procesowym, to telefonicznie lub za pośrednictwem innej osoby, obrońcy, przedstawiciela administracji zakładu karnego); zrezygnowanie z tej moŝliwości i ujawnienie przyczyn niestawiennictwa dopiero po dokończeniu rozprawy nie moŝe więc być uznane za jego usprawiedliwienie, skutkujące oceną, Ŝe gwarancje praw oskarŝonego w procesie nie zostały zachowane 74. JeŜeli oskarŝony nie stawił się zatem na wezwanie lub zawiadomienie, które mu prawidłowo doręczono i swego niestawiennictwa nie usprawiedliwił poprzez nadesłanie odpowiedniej informacji oraz dokumentów, to sąd nie ma obowiązku upewniać się przed podjęciem decyzji o prowadzeniu rozprawy pod nieobecność oskarŝonego lub przed zastosowaniem środków przymusu, czy nie wystąpiły powody usprawiedliwiające jego niestawiennictwo 75. Obowiązek usprawiedliwienia niestawiennictwa obciąŝa wzywanego lub zawiadomionego oskarŝonego bez potrzeby jakichkolwiek dodatkowych wezwań ze strony sądu 76. Wynika to z wzajemnej lojalności uczestników procesu 77. Nie jest zatem powinnością sądu upewnienie się, czy oskarŝony nie stawiający się na rozprawę zawinił niestawiennictwo, ale obowiązkiem oskarŝonego jest wykazać bez oddzielnych wezwań, Ŝe niestawiennictwo było niezawinione 78. Niezastosowanie się do wspomnianej informacji samo świadczyć moŝe o złej woli oskarŝonego 79. 72 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 18 kwietnia 2007 r., sygn. V KK 218/06, LEX nr 277251. 73 Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 28 marca 2002 r., sygn. I KZP 8/02, OSNKW 2002, nr 5 6, poz. 33; Prok. i Pr. 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 8; Biul. SN 2002, nr 3, poz. 16; Wokanda 2002, nr 7 8, poz. 19; LEX nr 51725. 74 TamŜe. 75 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 listopada 2006 r., sygn. II AKz 423/06, KZS 2006, nr 11, poz. 34; Prok. i Pr. 2007, dodatek Orzecznictwo, nr 4, poz. 25; LEX nr 227401. 76 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 stycznia 2001 r., sygn. II AKz 28/01, KZS 2001, nr 1, poz. 28; LEX nr 46110. 77 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 czerwca 1997 r., sygn. II AKz 127/97, Prok. i Pr. 1997, dodatek Orzecznictwo, nr 12, poz. 23; LEX nr 30472. 78 TamŜe; postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie: z dnia 5 czerwca 1996 r., sygn. II AKz 244/96, KZS 1996, nr 5 6, poz. 69; LEX nr 28459; z dnia 23 czerwca 1993 r., sygn. i Prawo 5, 2014 41

D. Drajewicz Odmiennie natomiast naleŝy ocenić sytuację, w której brak wiedzy sądu o okolicznościach obiektywnie uniemoŝliwiających oskarŝonemu udział w rozprawie nie był skutkiem zaniechania ze strony oskarŝonego, lecz wynikiem przeszkody Ŝywiołowej lub innej wyjątkowej przyczyny [np. stanu nieprzytomności, nagłego zasłabnięcia oskarŝonego, braku dostępnych środków łączności, uchybienia operatora (urzędu) pocztowego bądź osoby odpowiedzialnej za dostarczenie informacji]. W takim wypadku nie sposób uznać, Ŝe doszło do niestawiennictwa bez usprawiedliwienia, skoro jego brak leŝał poza wolą oskarŝonego. W tej teŝ sytuacji wyjście na jaw dopiero po dokończeniu rozprawy pomimo nieobecności oskarŝonego okoliczności uniemoŝliwiających mu w niej udział oraz stanowiących przeszkodę powzięcia o nich przez sąd informacji powoduje konieczność uznania, Ŝe doszło do naruszenia normy art. 376 2 k.p.k., choćby sądu orzekającego nie obciąŝał brak staranności w ocenie przesłanek przewidzianych w art. 117 2 k.p.k. 80. Podsumowując, uznanie w dacie rozprawy braku przesłanek z art. 117 2 k.p.k. dotyczy takŝe sytuacji, gdy oskarŝony zaniechał poinformowania mimo takowych moŝliwości o zaistniałej obiektywnie przyczynie uniemoŝliwiającej mu stawiennictwo, co pozwala sądowi przyjąć, Ŝe nie stawił się na rozprawę bez usprawiedliwienia 81. Nieskorzystanie przez oskarŝonego z moŝliwości usprawiedliwienia nieobecności, mimo obiektywnie istniejącej niemoŝności sprostania obowiązkowi stawienia się na rozprawę, powoduje, Ŝe instytucja przewidziana w przepisie art. 376 2 k.p.k. (przy spełnieniu pozostałych warunków w nim wymienionych) moŝe być zasadnie stosowana i nie stanowi uchybienia, o którym mowa w art. 439 1 pkt 11 k.p.k. 82. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie Stosownie do art. 376 1 zd. 2 k.p.k. sąd zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarŝonego, jeŝeli uznaje jego obecność za niezbędną. Kodeks tak samo traktuje oskarŝonego, który po złoŝeniu wyjaśnień opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego (art. 376 1 k.p.k.), oraz tego, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na rozprawę przerwaną II AKz 140/93, KZS 1993, nr 6 8, poz. 43; LEX nr 27988; z dnia 17 listopada 1993 r., sygn. II AKz 318/93, KZS 1993, nr 11, poz. 20; LEX nr 27941. 79 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 czerwca 1996 r., sygn. II AKz 244/96, KZS 1996, nr 5 6, poz. 69; LEX nr 28459. 80 Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 28 marca 2002 r., sygn. I KZP 8/02, OSNKW 2002, nr 5 6, poz. 33; Prok. i Pr. 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 8; Biul. SN 2002, nr 3, poz. 16; Wokanda 2002, nr 7 8, poz. 19; LEX nr 51725. 81 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 12 listopada 2007 r., sygn. III KK 402/06, LEX nr 351209. 82 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 17 czerwca 2003 r., sygn. II KK 11/03, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 1304; LEX nr 151971. 42 i Prawo 5, 2014

Nieobecność oskarŝonego na rozprawie głównej lub odroczoną, mimo zawiadomienia o jej terminie (art. 376 2 k.p.k.). Oba przepisy dotyczą oskarŝonego, który złoŝył juŝ wyjaśnienia. W obu teŝ sąd, uznając obecność oskarŝonego za niezbędną, powinien zarządzić postanowieniem zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarŝonego (art. 376 1 zd. 2 k.p.k.) 83. Ustawodawca wymaga, aby podstawą zarządzenia zatrzymania i przymusowego doprowadzenia było uznanie obecności oskarŝonego za niezbędną. Niezbędną, a zatem konieczną, potrzebną, nieodzowną 84. Przy ocenie niezbędności obecności oskarŝonego naleŝy uwzględnić charakter przeprowadzonych pod jego nieobecność dowodów, jak teŝ rozbieŝności wynikających z poszczególnych dowodów, wymagających ze względu na zasadę prawdy materialnej ustosunkowania się do nich przez oskarŝonego 85. Co do zasady udział oskarŝonego nie będzie zbędny w sytuacji, gdy sąd na przerwanej rozprawie zamierza przeprowadzić dowody obciąŝające oskarŝonego, np. z zeznań, które mogą stanowić podstawę wyroku skazującego 86. Decyzję o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu oskarŝonego podejmuje nie przewodniczący rozprawy, lecz sąd. Decyzja ta ma formę postanowienia (art. 93 1 k.p.k.). Powinna ona opierać się na uznaniu swobodnym, ale nie dowolnym, i być podyktowana okolicznościami sprawy, w tym kształtowaniem sytuacji dowodowej, która moŝe nakazywać konieczność udziału oskarŝonego w rozprawie w celu odniesienia się do przeprowadzonych dowodów 87. Stosownie do art. 376 1 zd. 3 k.p.k. na postanowienie o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu przysługuje zaŝalenie do innego równorzędnego składu tego sądu. Zatem zaŝalenie przysługuje w trybie tzw. instancji poziomej 88. JeŜeli postanowienie wydał sąd działający jednoosobowo, zaŝalenie rozpoznaje sąd w takim właśnie składzie. W przypadku, gdy decyzja została podjęta przez sąd w składzie 2 sędziów i 3 ławników, o zaŝaleniu rozstrzyga sąd w 5-osobowym składzie. Skoro w art. 75 3 k.p.k. zakłada się, Ŝe zaŝalenie na postanowienie sądu o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu oskarŝonego rozpatruje ten sam sąd w składzie 3 sędziów, to rozwiązanie zawarte w art. 376 1 zd. 3 k.p.k. stanowi lex specialis wobec art. 75 3 k.p.k. Zatem, w przypadku wydania postanowienia o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzaniu oskarŝonego w sytuacjach wskazanych w art. 376 83 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania, s. 795. 84 M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka, t. II, s. 356. 85 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania, s. 796. 86 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 15 grudnia 1989 r., sygn. V KRN 311/89, OSNPG 1990, nr 6, poz. 55; LEX nr 18026. 87 L. K. P a p r z y c k i, (w:) Kodeks postępowania, t. I, s. 931. 88 P. H o f m ański (red.), Kodeks postępowania, t. II, s. 478. i Prawo 5, 2014 43