Rejent" * rok 7 * nr 2(70) luty 1997 r. Aleksander Oleszko Wpis ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość nabytą w trybie uwłaszczenia W praktyce wieczystoksięgowej dostrzeżono wątpliwości, czy sąd związany jest zawartym w aktach własności ziemi orzeczeniami stwierdzającymi nabycie służebności gruntowych obciążających uwłaszczoną nieruchomość. Podnoszono także, czy wobec treści art. 5 3 ustawy z dnia 26 marca 1982 r., sądy, orzekając o nabyciu własności nieruchomości przez posiadacza samoistnego, uprawnione są również do oceny obciążenia uwłaszczonej nieruchomości służebnością (gruntową osobistą) i stwierdzenia tej okoliczności w postanowieniu. Na podstawie art. 10 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 27, poz. 250) pozostają w mocy obciążające nieruchomość ograniczone prawa rzeczowe. Skutki związane z uwłaszczeniem nieruchomości, określone w art. 5, 6 i 8-11 powyższej ustawy, zostały utrzymane w mocy przez art. 4 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81, zm.: Dz.U. z 1991 r. Nr 107, poz. 464). Na tle obowiązywania ustawy uwłaszczeniowej zastanawiano się, czy pojęciem praw obciążających nieruchomość ustawodawca objął tylko ograniczone prawa rzeczowe ustanowione formalnie (art. 245 k.c.), czy też ustanowione nieformalnie i przeniesione wraz z nieruchomością w drodze nieformalnej umowy przeniesienia własności bądź ustanowione 9
Aleksander Oleszko nieformalnie przez posiadacza nieruchomości i faktycznie wykonywane w dniu 4 listopada 1971 r. 1 Zarówno w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie poglądy są rozbieżne. Według jednego kierunku, dyspozycją art. 10 ustawy uwłaszczeniowej były objęte tylko takie ograniczone prawa rzeczowe, których nabycie zostało stwierdzone przed dniem 4 listopada 1971 r. aktem notarialnym, orzeczeniem sądowym albo powstało z mocy samego prawa (zasiedzenie). Za zwężającą wykładnią art. 10 tejże ustawy wypowiedział się początkowo Sąd Najwyższy, stwierdzając, iż przepis ten odnosi się wyłącznie do takich ograniczonych praw rzeczowych i dożywocia, które zostały ustanowione do dnia wejścia w życie ustawy w sposób przewidziany przepisami prawa, w szczególności kodeksu cywilnego, a więc do prawnie istniejących ograniczonych praw rzeczowych oraz dożywocia" 2. Także Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 IV 1975 r. III CZP 20/75 (OSN CP 1976, nr 2, poz. 30) stwierdził, że skoro zgodnie z art. 10 ustawy ograniczone prawa rzeczowe obciążające nieruchomość pozostają w mocy, to organ administracji rolnej z braku podstawy prawnej nie jest powołany do decydowania o losie prawnym istniejących służebności. Dlatego też w decyzji stwierdzającej nabycie nieruchomości (przekazania jej na własność) organ administracji rolnej nie jest powołany do orzekania o losie prawnym istniejącej służebności gruntowej, w tym i do zastrzeżenia, że nieruchomość jest lub nie jest obciążona tą służebnością. W razie nabycia (przekazania na własność) nieruchomości na podstawie ustawy uwłaszczeniowej, istniejące dotychczas służebności gruntowe utrzymują się z mocy prawa na nowo nabytych (przekazanych) nieruchomościach, a wykonywania tych służebności dochodzi się w postępowaniu sądowym". Postępowanie organu administracji rolnej ogranicza się tylko do ustalenia, czy w dniu 4 listopada 1971 r. stanowiąca przedmiot uwłaszczenia nieruchomość była obciążona formalnie ustanowionym ograniczonym pra- 1 H. C i e p ł a, Prawne skutki uregulowania własności gospodarstw rolnych, Warszawa 1982, s. 111 i n. 2 S. F1 a s i ń s k i, Prawna skuteczność ustanowienia służebności drogowych w trybie uwłaszczenianp 1979, nr 1, s. 17; H.Cicpła, Prawne skutki..., s. Ul. 10
Wpis ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość.. wem rzeczowym i przy pozytywnym ustaleniu - odliczenia jego wartości od należności za nieruchomość 3. Kierunek przeciwny opowiedział się za rozszerzającą wykładnią art. 10 ustawy i dopuszczalnością ustanowienia nowych ograniczonych praw rzeczowych, w tym głównie służebności, które były faktycznie wykonywane w dniu 4 listopada 1971 r. przy wydaniu aktów własności ziemi. Pogląd taki prezentowało głównie ówczesne Ministerstwo Rolnictwa 4 i w tym kierunku ukształtowała się praktyka organów administracji rolnej. Została ona potwierdzona przez J. Paliwodę 5 oraz uchwałę SN z dnia 22 11 1980 r. III CZP 3/80 (OSN CP 1980, nr 12, poz. 227). Głosi ona, że prawnie skuteczne jest zamieszczenie w ostatecznej decyzji (akcie własności ziemi), wydanej na podstawie art. 12 w zw. z art. 1 ustawy uwłaszczeniowej, stwierdzenia obciążenia nieruchomości rolnej będącej przedmiotem tej decyzji służebnością drogową na rzecz właściciela innej nieruchomości rolnej, który nabył jej własność na podstawie art. 1 wymienionej ustawy i który w dniu wejścia w życie tej ustawy faktycznie władał obciążoną nieruchomością w zakresie objętym treścią zawartego w ostatecznej decyzji stwierdzenia służebności drogowej" 6. Niezależnie od przedstawionych poglądów, sąd w postępowaniu o wpis ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego uwłaszczoną nieruchomość na podstawie aktu własności ziemi, nie może zakresem swojej kognicji objąć ocenę, czy służebność istniała formalnie w dniu 4 listopada 1971 r., a tylko wobec braku wymaganego dokumentu akt własności ziemi stwierdza jej istnienie, czy też orzeczenie w tej mierze obejmuje to prawo (zwłaszcza służebność) ustanowione nieformalnie i faktycznie wykonywane w dniu wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej. Jednakże w razie istnienia dwóch tytułów (podstaw wpisu), a mianowicie aktu notarialnego, orzeczenia sądowego sprzed 4 listopada 1971 r. oraz aktu własności ziemi co do tej samej służebności obciążającej uwłaszczoną nieruchomość, sąd 3 H. C i c p ł a, Prawne skutki..., s. 112; zob. także W.ICocon, Droga konieczna, Warszawa 1977, s. 56-57. Rolnych" 1973, nr 3, s. 1. s J. P a 1 i w o d a, Problemy prawne uregulowania własności gospodarstw rolnych, Ossolineum 1976, s. 77. 6 Zob. jednak krytyką tego stanowiska: H.Ciepła, Prawne skutki..., s. 117-118. 4 Por. B 11
Aleksander Oleszko powinien dokonać wpisu obciążenia na podstawie dokumentów stwierdzających formalnie istnienie służebności. Zagadnienie losów służebności w przypadku, gdy przedmiot uwłaszczenia stanowiła tylko część obciążonej tą służebnością nieruchomości, z braku unormowania w ustawie uwłaszczeniowej nadal wywołuje w praktyce zasadnicze rozbieżności. Niektóre organy administracji rolnej przy wydawaniu aktu własności ziemi na część nieruchomości obciążonej ustanawiały na tej części istniejącą dotychczas na całej nieruchomości służebność, co - zdaniem H. Ciepłej 7 - jest nie tylko wadliwe, ale i bezprzedmiotowe. W sytuacji bowiem objęcia uwłaszczeniem tylko części nieruchomości obciążonej służebnością następuje jej podział, a kwestie związane z losem służebności w razie podziału takiej nieruchomości reguluje przepis art. 290 2 k.c. Przepis ten, wobec braku odmiennego uregulowania w ustawie uwłaszczeniowej, ma zastosowanie również wtedy, gdy do podziału nieruchomości dochodzi w wyniku uwłaszczenia w trybie przepisów ustawy uwłaszczeniowej. Stosownie do tego przepisu, w razie podziału nieruchomości obciążonej, służebność utrzymuje się w mocy na częściach utworzonych przez podział; jednakże gdy wykonywanie służebności ogranicza się tylko do jednej lub kilku z nich, właściciele pozostałych części mogą żądać zwolnienia ich od służebności. Tak więc zasadą jest, że podział nieruchomości obciążonej nie ma żadnego wpływu na istniejącą służebność, ponieważ z mocy prawa utrzymuje się ona nadal na częściach utworzonych przez podział 8. Obecnie wymaga rozważenia dopuszczalność orzeczenia o ograniczonym prawie rzeczowym obciążającym uwłaszczoną nieruchomość w postępowaniu sądowym wszczętym na podstawie art. 5 i n. ustawy z dnia 26 marca 1982 r. Treść sentencji postanowienia stwierdzającego nabycie własności nieruchomości w trybie uwłaszczenia wyznacza 3 art. 5 omawianej ustawy. Stosownie do tego przepisu, w postanowieniu sąd określa, według zasad obowiązujących w przepisach o księgach wieczystych, położenie, obszar oraz osobę właściciela nieruchomości, a jeżeli dla nieruchomości założona jest księga wieczysta lub zbiór dokumentów - oznaczenie księgi lub 7 Tamże, s. 119. 8 Jw. 12
Wpis ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość.. zbioru. Ponadto sąd w postanowieniu tym określa wysokość, sposób i terminy spłat albo orzeka o zwolnieniu od obowiązku spłaty należność, a gdy nabycie nastąpiło w związku z zawartą umową o dożywocie - stwierdza powstanie prawa dożywocia (art. 8 ustawy uwłaszczeniowej). Chodzi tutaj o właściciela, który nabył własność nieruchomości z mocy samego prawa w dniu 4 listopada 1971 r., choćby już nie żył w chwili orzekania o uwłaszczeniu. W takim bowiem wypadku jego spadkobiercy do celów związanych z ujawnieniem ich praw w księdze wieczystej muszą wykazać następstwo prawne postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 1025 i 1027 k.c.). Z przytoczonego uregulowania wynika, że przepis art. 5 3 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. wymienia wszystkie obligatoryjne elementy sentencji postanowienia stwierdzającego nabycie własności nieruchomości. Co do obciążenia uwłaszczonej nieruchomości stwierdza jedynie powstanie prawa dożywocia w sentencji, a co do innych obciążeń orzeczenie o spłatach. Oczywiście sąd nie rozstrzyga w sentencji postanowienia o ograniczonych prawach rzeczowych, które dotychczas, tj. do dnia 4 listopada 1971 r., obciążały tę nieruchomość zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, skoro te obciążenia w myśl art. 10 ustawy uwłaszczeniowej pozostają nadal w mocy 9. 9 J. Pietrzykowski, [w:] J. Majorowicz, J. P ie trzy ko ws ki, Zmiany w regulacji stosunków prawnych w rolnictwie, Warszawa 1984, s. 158. 13